بحث:تولی و تبری

در این فراز از زیارت‌نامه حضرت علی اکبر(ع) این‌گونه ایشان را خطاب می‌کنیم: «أَبْرَأُ إِلَى اللَّهِ مِمَّنْ قَتَلَكَ وَ ذَبَحَكَ». از جمله موضوعات اعتقادی در اسلام، "تولی" و "تبری" به معنای دوستی با‌ دوستان‌ خدا و دشمنی با دشمنان خداست‌. از‌ نظر اسلام، حیات و سعادت فرد مسلمان و امت اسلامی در گرو شناخت فریضه "تولی و تبری" و التزام به آن است. در سیره پیشوایان الهی، اهمیّت تولّی‌ نسبت‌ به اهل‌بیت(ع) و دوستان و پیروان‌ آنان‌ و تبرّی نسبت به کفّار و دشمنان آنان مشاهده می‌شود. همچنین در اسلام، تولی و تبری تا آنجا اهمیت دارد که از عقیده صرف خارج شده و به فریضه تبدیل گشته است. لذا این‌ دو‌ اصل، از جمله فروع دین نیز محسوب می‌گردند.

معانی لغوی تولی و تبری

تولّی بر وزن ترقّی، مصدر باب تفعّل از ماده "ولیّ" و در لغت به معنای پذیرش‌ ولایت‌ و کسی را‌ ولی خود قرار دادن است. "ولیّ" در زبان عرب به معنای دوست، یاور و سرپرست آمده است؛ چنان‌که‌ مصدر آن -ولایت- نیز به معنای دوستی، یاوری و سرپرستی به کار‌ رفته‌ است‌. بنابراین، تولّی هم می‌تواند به معنای پذیرش دوستی و کسی را دوست خود قرار دادن باشد و هم به ‌‌معنای‌ پذیرش سرپرستی و کسی را سرپرست خود قرار دادن. اما با توجه به موارد‌ به‌ کار‌ رفتن این کلمه در آیات و روایات، می‌توان گفت دوستی و سرپرستی لازم و ملزوم یکدیگرند و پذیرش دوستی‌، مقدمه پذیرش سرپرستی است؛ چرا که دل سپردن، مقدمه سرسپردن است و انسان تا‌ به کسی دل نبندد‌، نمی‌تواند‌ سرسپرده او شود و چنان‌که باید و شاید تسلیم او گردد. "تبرّی" نیز بر همان وزن و از همان مصدر از ماده "برء" و به معنای بیزاری جستن، بیزار شدن و دوری گزیدن آمده است.

معنای اصطلاحی تولی و تبری

تولی و تبری، یعنی انسان از لحاظ عاطفی، قلب خود را از محبت و علاقه خدا، پیامبران‌ و ائمه‌ معصوم و علمای راستین دین و مؤمنان واقعی پر کند و در عین حال، بغض و کینه دشمنان آنها را به دل بگیرد و از نظر سیاسی و اجتماعی، سرپرستی، رهبری، دوستی و حکومت الهی را بپذیرد‌ و از‌ حکومت دشمنان اسلام دوری جوید.

تولی و تبری در نزد شیعه و اهل تسنن

تولی و تبری، مورد تأیید شیعه و اهل تسنن است، اگرچه در تعیین مصادیق آن اختلاف‌ نظرهایی‌ وجود دارد؛ اما در مجموع، احادیث فراوانی در کتب اسلامی اعم از شیعه و اهل تسنن در زمینه تولی و تبری نقل شده است. در این جا به بخشی از این‌ احادیث‌ اشاره‌ می‌شود:

الف) در حدیثی از‌ رسول‌ خدا‌(ص) نقل شده است که فرمود: «أَوْثَقُ‏ عُرَى‏ الْإِيمَانِ‏ الْحُبُ‏ فِي‏ اللَّهِ‏، وَ الْبُغْضُ فِي اللَّهِ، وَ تَوَالِي أَوْلِيَاءِ اللَّهِ، وَ التَّبَرِّي مِنْ أَعْدَاءِ اللَّهِ».

ب) در حدیثی دیگر از‌ امام‌ صادق‌(ع) چنین نقل شده است: «قِيلَ لِلصَّادِقِ(ع): إِنَ‏ فُلَاناً يُوَالِيكُمْ‏ إِلَّا أَنَّهُ‏ يَضْعُفُ‏ عَنِ‏ الْبَرَاءَةِ مِنْ‏ عَدُوِّكُمْ‏. فَقَالَ: هَيْهَاتَ! كَذَبَ مَنِ ادَّعَى مَحَبَّتَنَا وَ لَمْ يَتَبَرَّأْ مِنْ عَدُوِّنَا»؛

با توجه به‌ حدیث‌ فوق‌، تولی و تبری باید همراه هم باشند. تبرّی می‌تواند به عنوان معیاری بر راستی‌آزمایی تولّی‌ قرار‌ گیرد‌ و صرف ادعای محبّت اهل‌بیت(ع) بدون تبرّی از دشمنان آنها کفایت نمی‌کند.

ج) امام صادق(ع) در‌ حدیثی‌ دیگر می‌فرماید: هر کس کافری را دوست دارد، خدا را دشمن داشته و هر‌ کس‌ کافری‌ را دشمن دارد خدا را دوست داشته است. [سپس فرمود:] دوستِ دشمن خدا، دشمن‌ خداست‌. از این حدیث چنین به استنباط می‌شود که تولّی و تبرّی‌ کاملاً‌ متناظر‌ با هم عمل می‌کنند.

د) تولی و تبری از جمله ‌اعتقادات اهل تسنن نیز به شمار می‌روند‌. به‌ تعبیر فضل اللّه بن روزبهان -از دانشمندان اهل تسنن قرن نهم و دهم‌ هجری‌- اهل‌ سنّت نیز بر آن‌اند که تولّی پیامبر(ص) و آل او و تبرّی از دشمنان او، بر هر‌ شخص‌ مؤمن‌ واجب است و کسی که ایشان را والی و متصرف امور خود نداند یا‌ از‌ دشمنان ایشان تبرّی نجوید، مؤمن نیست.

ه) در حدیثی دیگر، هیثمی -از‌ علمای‌ اهل سنّت- از علی بن الحسین(ع) نقل نموده که آن حضرت فرمود‌: «مَنْ اَحَبَّنا لِلدُّنْيا فَاِنَّ صاحِبَ الدُّنْيا اَحَبَّهُ الْبَرُّ وَ الْفَاجِرُ، مَن أَحَبَّنا لِلَّهِ كُنَّا نَحْنُ وَ هُوَ يَوْمَ القِيَامَةِ كَهَاتَيْنِ وَ اشارَ بِاصْبَعِهِ السَّبَّابَةِ وَالوُسطی».

مصادیق تولی و تبری

تولّی‌ و تبرّی از جهتی به‌ حوزه‌ قلب انسان مرتبط است و از‌ سوی‌ دیگر، این حب و بغض قلبی در اعمال و رفتار و زندگی ما نیز می‌تواند نمود‌ داشته‌ باشد. در اینجا به بعضی‌ از‌ جلوه‌های‌ تولی و تبری در‌ زندگی‌ و رفتار انسان شیعه اشاره‌ می‌شود‌:

الف) بزرگداشت مراسم‌های عزا و سرور اهل‌بیت(ع): مراسم‌های جشن و عزاداری برای اهل‌بیت(ع) در واقع تنها‌ یک‌ مراسم شاد یا غم‌انگیز و گریه‌آور نیست‌؛ بلکه‌ این جلسات‌ دارای‌ ظاهری‌ آشکار و باطنی پرمعنا هستند‌. کسانی که در این جلسات شرکت می‌کنند، در مرتبه اول محبّت پیامبر اکرم(ص) و فرزندان پاک‌ و مطهر‌ آنها باعث شده که در این‌ جلسات‌ شرکت‌ کنند‌ و ادامه‌ دهنده راه و آرمان‌های‌ مقدس‌شان‌ باشند و در مرتبه دوم، با تبرّی از دشمنان اهل‌بیت(ع) و اعمال آنان، مسیر خود را از دشمنان‌ خاندان‌ نبوت‌ جدا کنند. اگر در روایات بر اعمالی‌ ساده‌ مانند‌ صلوات‌ فرستادن‌ تأکید‌ شده بدین، جهت است که صلوات شعار و نماد اظهار تولّی به پیامبر اکرم(ص) و خاندان مطهّرش است که باید ترویج و حفظ شود.

ب) نام‌گذاری‌ها: دشمنان اسلام همواره از تجلّیات‌ اسلامی هراس داشته‌اند، مثلا معاویه بخش‌نامه کرده بود اگر در خانه‌ای بچه‌ای به دنیا بیاید و اسمش را علی بگذارند آن خانه را بر سر ساکنینش خراب کنند. در همین ایام نیز معاویه، مروان بن حکم را والی مدینه کرد و به او فرمان داد برای جوانان قریش، سهمیّه‌ای از بیت المال قرار دهد؛ او نیز‌ چنین‌ کرد. امام سجّاد، علی بن الحسین(ع) می‌فرماید: من به نزد او رفتم [تا حقّ خود را از بیت‌المال بگیرم]. مروان به من گفت‌: نامت‌ چیست؟ گفتم: علی بن الحسین. پرسید‌: نام‌ برادرت چیست؟ گفتم: علی! گفت: علی و علی؟! پدرت چه منظوری دارد که نام همه فرزندانش را علی می‌گذارد؟ سپس سهمیّه مرا مشخص کرد. وقتی به نزد پدرم‌ بازگشتم‌ و ماجرا را بازگو نمودم‌، فرمود‌: «... لَوْ وُلِدَ لِي مِائَةٌ لَأَحْبَبْتُ أَنْ لَا أُسَمِّيَ أَحَداً مِنْهُمْ إِلَّا عَلِيّاً»؛

نکته‌ قابل توجه این است که نام‌گذاری فرزندان به نام اهل بیت(ع) از جمله راه‌های ترویج نام ایشان و اظهار محبت به آنان است که باید در سبک زندگی دینی مورد اهتمام‌ قرار‌ گیرد و در‌ زندگی‌های مدرن و متأثر ار فرهنگ‌های بیگانه، رنگ نبازد.

ج) زیارت اهل‌بیت(ع): یکی از مهم‌ترین مصادیق بارز عمل به‌ تولّی و تبرّی، زیارت قبور اهل‌بیت(ع) است. این موضوع از آن جهت‌ اهمیت‌ مضاعف‌ می‌یابد که بنا بر دستور صریح قرآن کریم قُلْ لَا أَسْأَلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْرًا إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِي الْقُرْبَى، یک فرد مسلمان باید اهل‌بیت پیامبر(ص) را دوست بدارد و این دوستی را‌ ابراز‌ کند‌. یکی از بهترین راه‌ها برای ابراز محبت به ایشان، زیارت مزار شریف آن بزرگوران است‌ که این تکریم امامان، ارتباط قلبی بین زائر و امام را تحکیم می‌بخشد. از‌ این‌روست که امام صادق(ع) می‌فرماید‌: «إِنَّ لِكُلِّ إِمَامٍ عَهْداً فِي عُنُقِ أَوْلِيَائِهِ وَ شِيعَتِهِ وَ إِنَّ مِنْ تَمَامِ الْوَفَاءِ بِالْعَهْدِ وَ حُسْنِ الْأَدَاءِ زِيَارَةَ قُبُورِهِمْ فَمَنْ زَارَهُمْ رَغْبَةً فِي زِيَارَتِهِمْ وَ تَصْدِيقاً بِمَا رَغِبُوا فِيهِ كَانَ أَئِمَّتُهُمْ شُفَعَاءَهُمْ يَوْمَ الْقِيَامَةِ»؛

از مجموع روایات استحباب زیارت اهل بیت(ع) و اهتمام گذشتگان بر نگارش کتاب‌های زیارات و ترویج فرهنگ زیارت، درمی‌یابیم که بهترین راه برای ابراز‌ دوستی‌ نسبت به اهل بیت(ع) و اظهار نفرت و بیزاری از دشمنان آنها، زیارت مزار و مرقد آنان است؛ چه بسا مخالفت دشمنان اهل بیت(ع) با بنای بر قبور و زیارت آنها با اتهام‌ شرک‌ و منع از برگزاری جلسات اعیاد و وفیات آنها با برچسب بدعت، بدین‌روست که نام و یاد اهل‌بیت(ع) به فراموشی سپرده شود که این فکر امتداد خط فکری بنی امیه است. از‌ این‌رو‌ شیعیان‌ باید با حفظ فرهنگ زیارت‌ و دوری‌ جستن‌ از بدعت‌ها، خرافات و اموری که موجب وهن شیعه می‌شود، در راه اعتلای فرهنگ ناب زیارت بکوشند.

فهرست پایان‌نامه تفسیر تطبیقی تولی و تبری

• پیشگفتار
• کلیات
• ۱. تبیین موضوع
• ۲. اهمیت موضوع
• ۳. تاریخچه و پیشینه پژوهش
• ۴. سؤالات اصلی و فرعی
• ۱.۴. سؤال‌های اصلی
• ۲.۴. سؤال‌های فرعی
• ۵. فرضیه‌ها
• ۶. اهداف و انگیزه‌های پژوهش
• ۷. روش تحقیق

فصل اول: تولی و تبری در قرآن و حدیث

بخش اول

• مفهوم‌شناسی
• الف. تولی
• مفاهیمی که هم‌معنای تولی‌اند
• ب. تبری
• تولی و تبری در اصطلاح
• نتیجه
• جایگاه بحث

بخش دوم

• تولی در قرآن
• تبری در قرآن
• تولی و تبری در روایات
• انواع ولایت در قرآن و سنت
• اقسام تبری
• تلازم بین تولی و تبری

بخش سوم

• بررسی تطبیقی تولی و تبری
• برخی از آیات تولی در قرآن
• تولی به خدا
• شأن نزول آیه کریمه
• اقول مفسران اهل سنت
• اقوال مفسران شیعه
• نتیجه
• تولی به اهل بیت پیامبر(ص)
• دیدگاه‌ها درباره مصادیق اولی الامر
• دیدگاه اول: مصادیق اولی الامر فرماندهان لشکرند
• نقد و بررسی
• دیدگاه دوم: اولی الامر و صحابه و تابعین
• نقد و بررسی
• دیدگاه سوم: اولی الامر و خلفای راشدین
• نقد و بررسی
• دیدگاه چهارم: اولی الامر و مطلق امراء
• نقد و بررسی
• دیدگاه پنجم: اولی الامر و اهل حل و عقد
• نقد و بررسی
• دیدگاه ششم: اولی الامر و علماء و فقها
• نقد و بررسی
• دیدگاه هفتم: اولی الامر و امامان شیعه
• ادله این قول
• دلیل اول: قرآن
• دلیل دوم: روایات
• سوم: دلیل عقلی
• اشکالات این قول
• نتیجه
• تولی به مؤمنان
• شأن نزول آیه
• اقوال مفسران اهل سنت
• اقوال مفسران شیعه
• نتیجه
• تبری و بیزاری از دشمنان خدا
• شأن نزول آیه
• اقوال مفسران اهل سنت
• اقوال مفسران شیعه
• پیام آیت
• شأن نزول آیت
• دیدگاه‌های مفسران اهل سنت
• دیدگاه‌های مفسران شیعه
• پیام آیه و نتیجه
• نتیجه و جمع‌بندی

فصل دوم: عوامل یا راهکارهای رسیدن به تولی و تبری

بخش اول

• مقدمه
• ۱. محبت
• محبت خدا
• شواهد شرعی در لزوم محبت خداوند
• راه رسیدن به محبت الهی
• ۱. از راه شناخت و پی بردن به قدرت ازلی پروردگار
• معرفت برهانی یا شناخت حصولی
• معرفت شهودی یا شناخت حضوری
• معرفت شهودی اولیای خدا
• ۲. پاک کردن قلب از علاقه‌های دنیوی
• علایم و نشانه‌های محبت خدا
• مقدمه
• ۱. دوست داشتن چیزی که خدا آن را دوست دارد
• ۲. حریص بودن در ذکر خدا
• ۳. خلوت و مناجات با خدا
• ۴. ملاقات و شوق دیدار محبوب
• ۵. اطاعت خداوند
• ۶. دلسوزی نسبت به بندگان خدا
• ۷. ترجیح دادن امر آخرت بر امر دنیا
• ۸. ترجیح دادن خداوند بر همه محبوب‌های دیگر
• ۹. در باطن و ظاهر مطیع اوامر و نواهی او بودن
• ۱۰. اولیای خدا را برای او دوست بدارد
• ۱۱. با مال و جان در راه خدا جهاد کردن
• ۱۲. همه بندگان مطیع وی را دوست بدارد و دشمنان او را دشمن بدارد
• ۲. ذکر
• تداوم ذکر

بخش دوم

• تولی و اطاعت از رسول خدا(ص)
• الف. آثار اطاعت از خدا و رسول در قرآن مجید
• ۱. برخورداری از رحمت خاصه الهی
• ۲. بهره‌مندی از بهشت جاودان و فوز و رستگاری
• ۳. همراهی با شایستگان
• ۴. دستیابی به سرانجام نیکو در حل اختلاف‌ها
• ب. تولی و اطاعت از خدا و رسول در احادیث
• تولی و اطاعت از اولیای خدا
• مراد از اولیای خدا
• لزوم تولی به اولیای خدا
• توجه به حالات و رفتار اولیای خدا
• آثار تولی به اولیای الهی
• خشنودی پروردگار
• حسن عاقبت
• قبولی اعمال و عبادت
• از بین رفتن گناهان
• ایمنی در روز قیامت
• حشر با محبوب
• استواری و پایداری بر صراط

بخش سوم

• شناخت دشمنان خدا و اولیای خدا
• ۱. دشمنان خدا
• ٢. دشمنان پیامبر و اولیای خدا
• ٣. ظالمان و ستمگران
• قرآن و تبری از دشمنان خدا

بخش چهارم

• تبری و برائت در سیره انبیاء
• مقدمه
• تبری و بیزاری ابراهیم از مشرکان
• بیزاری حضرت هود
• بیزاری حضرت نوح(ع)
• بیزاری حضرت موسی
• بیزاری پیامبر اسلام
• نتیجه بحث

فصل سوم: موانع یا آسیب‌های مربوط به تولی و تبری

• مقدمه
• غفلت
• غفلت از خود، یاد خدا و آخرت
• دنیاگرایی
• آرزوهای طولانی
• خودبینی (انانیت)
• هوای نفس
• گناه
• آثار گناه
• همنشینی با ناشایستگان
• بی‌رغبتی به عبادت و بندگی
• دوستی با دشمنان خدا
• دوستی دروغین
• سرّ لزوم اجتناب از دشمنان خدا
• دوستی با دروغگویان
• دوستی با پدران و برادران کافر
• پرهیز از ستمگران
• دوستی یهود و نصاری
• دوستی با کفار
• کفار محرم اسرار مؤمنین نیستند
• آیا پذیرش ولاء کفار در حال تقیه صحیح است؟
• تبری در لوای تقیه
• دوستی با دشمنی اولیای خدا
• نافرمانی خدا و رسول(ص)
• آثار نافرمانی از خدا و رسول(ص)
• کفر و محرومیت از محبت خدا
• عذاب جهنم
• آرزوی خاک بودن
• نافرمانی باعث نفرت و بی‌محبتی پاکان می‌شود
• ضلالت و گمراهی
• نتیجه بحث

فصل چهارم: آثار فردی تولی و تبری

• مقدمه
• جلب رضای محبوب
• توسعه دایره محبت دوستی اهل بیت(ع)
• دوستی نکردن با دشمنان خدا
• هدایت
• آرامش روانی
• آرامش حتی هنگام مرگ
• پویایی و تحرک
• دست یافتن به الگوهای مناسب
• کسب فضایل اخلاقی
• الف: انفاق
• ب: تواضع
• نتیجه بحث

فصل پنجم: آثار و پیامدهای اجتماعی تولی و تبری

• مقدمه
• ۱. تقویت هویت دینی
• هویت در اصطلاح جامعه‌شناختی
• رحمت بی‌کران الهی
• ایجاد پیوندهای قلبی و عاطفی بین مسلمانان
• خیرخواهی، دعا و حسن معاشرت
• کنترل و نظارت اجتماعی
• حفظ آبروی مؤمنان
• نهی از درگیری و سفارش به تراحم میان مؤمنان
• پیروی از دستورهای رهبر دینی
• عامل وحدت و همبستگی کشورهای اسلامی
• حافظ استقلال
• رازداری (عامل مهم استقلال)
• استقلال فرهنگی
• استقلال سیاسی
• استقلال نظامی
• استقلال اقتصادی
• تبری از ظلم و دولت‌های ظالم
• مرزهای دوستی با دشمنان خدا (کفار)
• نتیجه بحث
• جمع‌بندی و نتیجه‌گیری
• پیشنهاد
• منابع و مآخذ