میهمان و میهمانی

اين مدخل از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:

میهمان و میهمانی در قرآن - میهمان و میهمانی در حدیث - میهمان و میهمانی در نهج البلاغه - میهمان و میهمانی در اخلاق اسلامی - میهمان و میهمانی در معارف دعا و زیارات - میهمان و میهمانی در معارف و سیره نبوی - میهمان و میهمانی در جامعه‌شناسی اسلامی

مقدمه

• داشتن دستی گشاده، سفره‌ای گشوده و عطایی پیوسته و میهمانداری و میهمان‌نوازی از نشانه‌ها و جلوه‌های روحیه جوانمردی است که در آموزه‌های دینی ما خصلتی شایسته و پسندیده به شمار می‌آید.

تشویق به میهمان‌پذیری

• میهمان‌نوازی و پذیرایی از میهمان از ویژگی‌های بارزی است که در سیره رسول خدا(ص) بسیار بر آن تأکید شده است. پیامبر خدا(ص) میهمان را راهنمای بهشت و هدیه ارزشمند الهی معرفی کرده و فرموده است: "هرگاه خداوند برای قومی خیر اراده بکند، به سویش هدیه می‌فرستد"؛‌ گفتند: "آن هدیه چیست؟" فرمود: "میهمان؛ میهمانی که روزی را نازل می‌کند و گناه اهل خانه را می‌برد".
• همچنین از ایشان روایت شده است که فرمود: "تا وقتی که امتم، دوستی خود را بر یکدیگر آشکار و امانت را ادا کنند و از حرام خدا بپرهیزند و از میهمان، پذیرایی کنند و نماز را به پا دارند و زکات دهند، خیر و برکت از ایشان گرفته نمی‌شود و اگر جز این باشد، به خشکسالی مبتلا می‌شوند".
• آن حضرت، پذیرایی از میهمان را کفاره گناهان مؤمن شمرده است. نقل شده است، روزی مردی به رسول خدا(ص) گفت: "پدر و مادرم فدایت! برنامه زندگی‌ام این است که وضو را به طور کامل انجام می‌دهم، نماز می‌خوانم، زکات مالم را هم به موقع می‌پردازم و از میهمان با آغوش باز و برای رضای خدا پذیرایی می‌کنم"؛حضرت به او فرمود: "آفرین، آفرین، آفرین بر تو باد! جهنم راهی به سوی تو ندارد اگر چنین باشی؛ خداوند تو را از هرگونه بخل پاک ساخته است".
• از دلایلی که بعضی مردم را از پذیرفتن میهمان بازداشته، ترس از مخارج مهمانی است؛ اما رسول خدا(ص) مهمان را باعث خیر و برکت معرفی می‌کرد و می‌فرمود: "خیر و برکت به خانه‌ای که در آن اطعام می‌شود، سریع‌تر از فرو رفتن تیغ در کوهان شتر، می‌رسد".

نکوهش خانه بی‌میهمان‌

• پیامبر خدا(ص) خانه بی‌مهمان را دوست نداشت و می‌فرمود: "در خانه‌ای که میهمان وارد نمی‌شود، ملائکه هم فرود نمی‌آیند" و کسانی را که از قبول مهمان شانه خالی می‌کردند، سرزنش می‌کرد و می‌فرمود: "در کسی که میهمان نمی‌پذیرد، خبری نیست". و نیز می‌فرمود: « بئس القوم لا ینزلون الضیف»؛ بد قومی‌اند کسانی که میهمان به خانه نمی‌آورند.

مهمان‌دوستی؛ لطف خداوند به بندگان

• رسول اکرم(ص) مهمان‌دوستی و مهمان‌نوازی را از الطاف خداوند به بندگان خاصش می‌دانست و می‌فرمود: "جز مؤمن پرهیزگار، کسی پذیرایی از میهمان رادوست ندارد و از او پذیرایی نمی‌کند". نقل شده است، روزی، پیامبر خدا(ص) از کنار مردی گذشت که صاحب گاو و شتر بود و پیامبر(ص) را میهمان نکرد ؛ اما وقتی از کنار زنی عبور کرد که او تنها چند بره داشت، او یکی از بره‌ها را برای خاتم انبیا(ص) سر برید. پس پیامبر(ص) به اصحاب فرمود: "به این دو نفر بنگرید؛ به راستی که این قبیل خصلت‌ها به دست خداست و به هر کس که بخواهد، خوی نیک می‌دهد".

تشویق افراد به پذیرفتن دعوت مؤمن

• پذیرفتن دعوت مسلمانان از سنت‌های رسول خدا(ص) است که در سیره و گفتار آن حضرت، به شدت به آن توجه و تأکید شده بود. آن حضرت، خطاب به تمامی مسلمان می‌فرمود: "به حاضر و غایب امت خود سفارش می‌کنم که دعوت مسلمانان را اگرچه به فاصله پنج میل هم باشد، بپذیرند که این عمل از دیانت است" او نپذیرفتن دعوت مؤمنان را به دور از ادب می‌دانست و می‌فرمود: "اگر مؤمنی مرا به خوردن پاچه گوسفندی دعوت کنند، می‌پذیرم و این، جزو دین است".
• البته نکته مهم آن است که پیامبر(ص) از نپذیرفتن دعوت شخص مؤمن داشت؛ و گرنه به فرموده خود ایشان، مسلمانان از پذیرش دعوت منافقان و فاسقان منع شده‌اند؛ چنانکه آن حضرت به ابوذر چنین توصیه فرموده بود: « لَا تَأْكُلْ‌ طَعَامَ‌ الْفَاسِقِينَ‌!».

رعایت رضای الهی در میهمانی‌ها

• به مهمانی رفتن و پذیرش مهمان باید تنها برای رضای خدا و برای تکریم و بزرگداشت برادر مؤمن صورت گیرد و به دلیل ریا، طمع ورزی و...؛ رسول خدا(ص) نیز در توصیه‌های خود به ابوذر فرمود: "ای ابوذر! به کسی که او را برای رضای خدا دوست داری، از غذای خود بخوران و از غذای کسی که برای خدا تو را دوست دارد، بخور!"‌.

آداب میهمان‌نوازی

• روایات بسیاری از رسول خدا(ص) درباره تکریم و تعظیم‌ شأن میهمان نقل شده و در حدیثی آمده است: "هر که به خدا و روز قیامت ایمان دارد، باید میهمانش را گرامی بدارد".
• از مصادیق تکریم میهمان، غذا خوردن همراه میهمان است؛ رسول خدا(ص) در این باره می‌فرمود: "هر کس دوست دارد که خدا و رسولش او را دوست بدارند، پس با مهمانش غذا بخورد". همچنین فرموده است: "هر کس غذای خود را با میهمانش بخورد، میان او و پروردگارش هیچ پرده‌ای (حجابی) نخواهد بود".
• خاتم انبیا(ص) میزبان را از روزه گرفتن مستحبی نهی کرده؛ زیرا ممکن است باعث شود که میهمان خجالت بکشد و زودتر از غذا خوردن دست بردارد. همچنین رسول خدا(ص) میزبان را از اموری که باعث زحمت افتادن میهمان می‌شود بازداشته است و می‌فرماید: "میهمان را به زحمت و سختی نیندازید تا اینکه او را عصبانی کنید؛ پس اگر او را عصبانی کنید، به تحقیق که خدا را عصبانی کرده‌اید و کسی که خدا را عصبانی کند، خدا بر او خشم می‌گیرد". به خدمت گرفتن میهمان هم از امور دیگری است که رسول خدا(ص) به شدت از آن نهی کرده است؛ آن بزرگوار به خدمت گرفتن میهمان را دلیل سبکی عقل می‌دانست و از آن نهی می‌کرد.
• تهیه خلال دندان میهمان، یکی از حقوق میهمان بر میزبان است و این مطلب، از دیگر نکات جالب توجه در مهمانی‌هاست که رسول خدا(ص) بدان اشاره می‌فرماید. آن حضرت، بدرقه میهمان را هم از حقوق مهمان بر میزبان دانسته است و می‌فرماید: "از حقوق میهمان، این است که او را تا در منزل بدرقه کنی".

آداب میهمانی

• میهمانی، دو طرف دارد: میهمان و میزبان و میهمان نیز در قبال میزبان، وظایفی دارد که پسندیده است آن را به بهترین وجه رعایت کند. از اموری که شایسته مهمانی نیست این است که میهمان روزه بگیرد و رسول خدا(ص) میهمانان را از گرفتن روزه [مستحبی] مگر با اجازه میزبان برحذر داشته، آن را باعث هدر رفتن زحمات میزبان می‌دانست.
• نقل شده است، روزی آن حضرت به خانه یکی از یاران خویش رفت و هنگامی که سفره غذا گسترده شد، یکی از حاضران از خوردن غذا خودداری ورزید و گفت: "من روزه‌ام"؛ پس پیامبر خدا(ص) به او فرمود: "برادر مسلمان تو، برای پذیرایی از تو زحمت کشیده است و تو می‌گویی روزه هستی؟! روزه‌ات را [ که مستحبی است] افطار کن و به جای آن روز دیگری روزه بگیر".‌ از موارد دیگری که رسول خدا(ص) میهمانان را از آن بر حذر می‌داشتند، همراه بردن فرزندان خود در مهمانی‌هاست. رسول خدا(ص) در این باره فرموده است: "هر گاه به مهمانی دعوت شدید، فرزندان خود را [ که دعوت نشده‌اند] همراه نبرید که این، کاری حرام و عملی غاصبانه است".

حد میهمانی

• پیامبر اکرم(ص) میهمانی را سه روز می‌دانست و می‌فرمود: "مهمانی، سه روز است و افزون بر آن، حق نیست؛ بلکه صدقه‌ای است که صاحب‌خانه می‌پردازد" در روایتی از رسول خدا(ص) نقل شده است: "هیچ مسلمانی حق ندارد نزد برادرش تا زمانی بماند که او را به گناه بیندازد" گفتند: "چگونه او را به گناه می‌اندازد؟" ‌فرمود: "آن قدر در خانه میزبان بماند که او دیگر چیزی نداشته باشد که برای میهمان خود انفاق کند".

به سختی نیفتادن در مهمانی

• از سفارش‌های مهم رسول خدا(ص)، به سختی نیفتادن میهمان و میزبان در مهمانی است. در سیره آن بزرگوار، میزبان تا آنجا که به سختی نیفتد، موظف است وسایل آسایش میهمان را تأمین کند؛ چنانکه از سلمان فارسی نقل شده است: « انَّ لَا نَتَكَلَّفُ لِلضَّيْفِ مَا لَيْسَ عِنْدَنَا وَ انَّ نقدم اليه مَا حَضَرٍ». میهمان نیز باید که با رویی گشاده، پذیرایی هر چند مختصر میزبانش را بپذیرد. در این باره از پیامبر خدا(ص) چنین نقل شده است: "از بزرگواری مرد، آن است که آن‌چه برادرش نزد او می‌گذارد، بپذیرد و سختگیری نکند".
• همچنین نقل شده است که پیامبر اکرم(ص) فرمود: "برای میزبان همین گناه بس که غذایی را که پیش برادران خود می‌گذارد، کم شمارد و برای میهمانان نیز همین گناه بس که آن‌چه را برادرشان در برابرشان می‌گذارد، کم بشمارند".

مهمان‌دوستی خاتم انبیا(ص)

• نقل شده است، پیامبر خدا(ص) در یکی از سفرها به خواندن نماز مشغول بود که عده‌ای سواره آمدند و حال رسول اکرم(ص) را از یاران آن حضرت پرسیدند و آن حضرت را ستودند و گفتند: "اگر عجله نداشتیم منتظر آن حضرت می‌ماندیم؛ سلام ما را به او برسانید". آنها این سخنان را گفتند و رفتند؛ وقتی پیامبر(ص) از خواندن نماز فارغ شد، غضبناک شد و فرمود: عده‌ای نزد شما می‌آیند و حال مرا می‌پرسند و به من سلام می‌فرستند؛ اما شما آنها را دعوت نمی‌کنید که پایین بیایند و چیزی بخورند و از آنها پذیرایی نمی‌کنید...؟"‌.

مهمان‌نوازی در سیره نبوی(ص)

• عادت آن حضرت این بود که با خانواده و خادمان خانه‌اش غذا می‌خورد؛ اما با آمدن میهمان، غذایش را همراه میهمان می‌خورد و دوست‌داشتنی‌ترین غذا برای ایشان غذایی بود که با مهمان و همراه او می‌خورد.
• نقل شده است که هرگاه برای آن حضرت میهمان می‌رسید و همراه میهمان غذا می‌خورد، به سفره دست دراز نمی‌کرد تا اینکه نخست، میهمان، خوردن را آغاز کند و دست از غذا نمی‌کشید تا میهمان دست از غذا بکشد (تا میهمان خجالت نکشد)؛ اگر هم در میان جمعی غذا می‌خورد، پیش از همه شروع می‌کرد و آخر از همه، از غذا دست می‌کشید تا اینکه همه غذا خورده باشند .

روایاتی درباره آداب مهمانی پیامبر(ص)

• نقل شده است، رسول خدا(ص) با فروتنی تمام، دعوت همگان را می‌پذیرفت. ایشان بارها دعوت کسانی را پذیرفته بود که گاه غذای سفره‌شان نانی جو و دنبه‌ای بو گرفته بود؛ اما ایشان با رویی گشاده در این مهمانی‌ها شرکت می‌کرد و می‌فرمود: "اگر مرا به خوردن استخوان شانه و سردستی هم دعوت کنند، خواهم پذیرفت". سختگیری در سیره حضرتش جایی نداشت و می‌فرمود:« لَا أُحِبُ‌ الْمُتَكَلِّفِينَ‌».‌

1. اجازه گرفتن از میزبان برای میهمان بی‌دعوت : روایت شده است، روزی گروهی از ساکنان مدینه پیامبر خدا(ص) را همراه پنج نفر از اصحاب آن حضرت به میهمانی دعوت کردند. پیامبر اکرم(ص) هم دعوت آنها را پذیرفت و به میهمانی رفت. پیامبر(ص) در بین راه شخص دیگری را دیدند که او هم از اصحاب ایشان بود و آن شخص نیز همراه رسول خدا(ص) و یارانش به راه افتاد تا اینکه به نزدیکی خانه میزبان رسیدند. پس در این هنگام، پیامبر خاتم(ص) به آن شخص فرمود: "این گروه، شما را دعوت نکرده‌اند؛ اینجا بمان تا ما حضور شما را به آنها یاد آوری کنیم و اجازه بگیریم...".‌
2. پاداش دادن به میزبان‌: از جابر بن عبدالله انصاری نقل شده است: روزی ابوالهیثم انصاری غذایی تهیه و پیامبر خدا(ص) و یاران آن حضرت را به خوردن آن دعوت کرد. وقتی یاران پیامبر(ص) از خوردن غذا فارغ شدند، رسول اکرم(ص) به همراهان فرمود: "به برادر میزبان خود پاداش و ثواب برسانید!"‌ گفتند: "چگونه به او ثواب برسانیم؟"‌ فرمود: "هنگامی که میهمان، به خانه میزبان وارد شود و غذایش را بخورد و نوشیدنی‌هایش را بنوشد، برای او دعای خیر بکند که همین دعای خیر باعث پاداش برای میزبان خواهد بود".
3. کراهت از حضور در مهمانی خاص ثروتمندان‌: رسول خدا(ص) از حضور در میهمانی مخصوص توانگران نهی فرموده است و آن بزرگوار، خود، کراهت داشت میهمان شخصی شود که فقط ثروتمندان را دعوت کرده و نیازمندان را دعوت نکرده بود.

جستارهای وابسته

• اطعام

پرسش مستقیم

آداب مهمان‌داری در گفتار و رفتار پیامبر خاتم چگونه بوده است؟ (پرسش)

منابع

• حسینی ایمنی، سید علی اکبر، فرهنگنامه سیره پیامبر اعظم