رمضان در فقه

اين مدخل از زیرشاخه‌های بحث رمضان است. "رمضان" از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:

رمضان در قرآن - رمضان در حدیث - رمضان در اخلاق اسلامی - رمضان در معارف دعا و زیارات - رمضان در معارف و سیره سجادی - رمضان در معارف و سیره رضوی

در این باره، تعداد بسیاری از پرسش‌های عمومی و مصداقی مرتبط، وجود دارند که در مدخل رمضان (پرسش) قابل دسترسی خواهند بود.

ماه رمضان و روزه در فقه

در تفسیر ﴿فَمَنْ شَهِدَ مِنْكُمُ الشَّهْرَ﴾ اختلاف نظر وجود دارد: برخی مقصود از آن را حضور در وطن و مسافر نبودن و برخی مراد از آن را ادراک ماه و آگاهی از آن یا دیدن هلال ماه دانسته‌اند. براساس تفسیر اخیر، از آنجا که فاصله طلوع و غروب هلال ماه نو بسیار اندک بوده و دیدن آن برای همگان میسر نیست، شرط کردنش برای وجوب روزه مستلزم عدم وجوب آن بر بسیاری از مکلفان است، از این‌رو شهادت دیگران بر دیدن هلال ماه نیز کفایت می‌کند. با این حال، فقیهان در اثبات ماه رمضان با یک یا دو شاهد یا بیش از آن اختلاف نظر دارند: برخی با تکیه بر روایاتی، شهادت یک نفر را کافی و موافق با احتیاط دانسته و گروهی، آن را مانند دیگر حقوق شمرده و شهادت دو تن را لازم می‌دانند. به گفته بعضی هم لازم است ۵۰ نفر از مردم شهر یا دو تن از بیرون آن به دیدن هلال شهادت دهند.

برخی مفسران معاصر، بر این باورند که ﴿شَهِدَ﴾ به معنای حضور همراه با آگاهی بوده و تکیه صرف بر دیدن هلال یا حضور در وطن را بی‌دلیل و فاقد قرینه می‌شمارند، بنابراین، مقصود از آیه، رسیدن به ماه رمضان و آگاهی از آن است. در این نگاه بر خلاف آنان که ﴿الشَّهْرَ﴾ را بر معنای مجازی حمل کرده و مقصود از آن را ابتدای ماه یا بخشی از آن دانسته‌اند.

علامه طباطبایی کاربرد لفظ یاد شده را در هر دو معنای تمام یا بخشی از ماه حقیقی می‌داند. مفسران و فقیهان تلاش کرده‌اند با بهره‌گیری از ظاهر ﴿فَمَن شَهِدَ مِنكُمُ الشَّهْرَ فَلْيَصُمْهُ﴾ به برخی پرسش‌ها درباره روزه این ماه پاسخ دهند؛ برای نمونه، از اطلاق آیه و فرق نگذاشتن بین آگاهی از حلول ماه در شب یا روز، روزه را در صورت آگاه شدن از ماه، گرچه پس از صبح باشد واجب می‌دانند؛ همچنین عدم تقیید آیه را به قید یا وصفی خاص دلیل درستی روزه کسی دانسته‌اند که نیت روزه غیر ماه رمضان را داشته باشد و همان را روزه رمضان می‌شمارند. دیگر اینکه اگر حلول ماه تنها برای یک نفر ثابت گردد، روزه بر خود او واجب می‌شود. به علاوه، بر پایه روایتی دیدن ماه در یک شهر، آن را برای مردم شهرهای دور ثابت نمی‌کند. به گفته شارحان حدیث، دلیل این امر اختلاف افق و زمان طلوع ماه در شهرهای دور از هم است. با وجود این، برخی نیز آن را برای همه شهرها کافی می‌دانند؛ همچنین آنان بر پایه روایات به حالت وجود مانعی مانند ابر برای دیدن ماه نیز پرداخته و در این صورت ماه شعبان را ۳۰ روز حساب می‌کنند.

در روایاتی با استناد به ﴿وَلِتُكْمِلُوا الْعِدَّةَ﴾ از کامل بودن شمار روزهای ماه رمضان برای همیشه یاد شده ولی این مضمون افزون بر تعارض با روایات معتبر دیگر مخالف واقعیت خارجی است و مفسران با توجه به بافت آیه، مقصود از آن را به جا آوردن تعداد روزه‌های قضای ماه رمضان در روزهای دیگر پس از بهبود بیماری یا بازگشت از سفر دانسته‌اند.

قرآن در ادامه و در آیه ﴿أُحِلَّ لَكُمْ لَيْلَةَ الصِّيَامِ الرَّفَثُ إِلَى نِسَائِكُمْ هُنَّ لِبَاسٌ لَكُمْ وَأَنْتُمْ لِبَاسٌ لَهُنَّ عَلِمَ اللَّهُ أَنَّكُمْ كُنْتُمْ تَخْتَانُونَ أَنْفُسَكُمْ فَتَابَ عَلَيْكُمْ وَعَفَا عَنْكُمْ فَالْآنَ بَاشِرُوهُنَّ وَابْتَغُوا مَا كَتَبَ اللَّهُ لَكُمْ وَكُلُوا وَاشْرَبُوا حَتَّى يَتَبَيَّنَ لَكُمُ الْخَيْطُ الْأَبْيَضُ مِنَ الْخَيْطِ الْأَسْوَدِ مِنَ الْفَجْرِ ثُمَّ أَتِمُّوا الصِّيَامَ إِلَى اللَّيْلِ وَلَا تُبَاشِرُوهُنَّ وَأَنْتُمْ عَاكِفُونَ فِي الْمَسَاجِدِ تِلْكَ حُدُودُ اللَّهِ فَلَا تَقْرَبُوهَا كَذَلِكَ يُبَيِّنُ اللَّهُ آيَاتِهِ لِلنَّاسِ لَعَلَّهُمْ يَتَّقُونَ﴾ به بیان برخی احکام روزه می‌پردازد. گرچه احکام مطرح شده در این آیه عام‌اند و دیگر روزه‌های واجب را نیز دربر می‌گیرند، مفسران، نزول آنها را در ارتباط با روزه ماه رمضان دانسته‌اند و قرار گرفتن آنها در ادامه آیه ۱۸۵ بیش از هر چیز به روزه ماه رمضان اشاره دارد.

براساس آیه یاد شده، در شب‌های ماه رمضان آمیزش جنسی با همسران و نیز خوردن و آشامیدن تا نمایان شدن سفیدی صبح از سیاهی شب حلال است. به گفته مفسران، پیش از این در ماه رمضان آمیزش و خوردن و آشامیدن پس از خواب شبانه حرام بود و پس از آنکه برخی مسلمانان به حکم یاد شده پای‌بندی نشان ندادند یا به سختی افتادند، خداوند در حکمی آن را حلال شمرد. عبارات ﴿أُحِلَّ لَكُمْ﴾، ﴿كُنْتُمْ تَخْتَانُونَ﴾، ﴿فَتَابَ عَلَيْكُمْ وَعَفَا عَنْكُمْ﴾ مؤدی بر درستی سخن مفسران است..

منابع

• ملک‌محمدی، مهدی، مقاله «رمضان»، دائرة المعارف قرآن کریم ج۱۴.

پانویس