رمضان در قرآن

این مدخل زیرشاخهٔ بحث رمضان است. رمضان از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: رمضان در قرآن - رمضان در فقه - رمضان در معارف و سیره سجادی - رمضان در معارف مهدویت - پرسش مرتبط ندارد

ماه رمضان به‌معنای سوزاندن گناهان با کارهای نیک نهمین ماه از ماه‌های قمری و ماهی که روزه گرفتن در آن واجب است، از ماه‌های بافضیلت است. "شب قدر" در این ماه قرار دارد و قرآن در این شب نازل شده است. حضرت علی (ع) نیز در این ماه به شهادت رسیده است.

مقدمه

ماه رمضان: ماه نهم از ماه‌های قمری، ماهی که روزه گرفتن در آن واجب است، یکی از ماه‌های بافضیلت و ماه رحمت و آمرزش است. در روایات از آن به عنوان "شهر الله" یعنی ماه خدا یاد شده است. یکی از شب‌های بسیار مهم در این ماه، "شب قدر" است که بهتر از هزار ماه است. قرآن نیز در شب قدر نازل شده است. حضرت علی (ع) نیز در این ماه ضربت خورد و به شهادت رسید. مسلمانان از چند روز به ماه رمضان مانده، خود را برای روزه‌داری و عبادت در این ماه آماده می‌‌کنند و مجالس دینی و مساجد و نمازهای جماعت رونق بیشتری دارد و فرصت خوبی برای انس با خدا و قرآن و توبه از گناهان است.

معناشناسی

معنای لغوی

رمضان از ریشه "رمض" به معنای سوزاندن، گرم شدن سنگ و ریگ از شدت حرارت خورشید یا تیز و براق کردن شمشیر گرفته شده است. به باران پیش از پاییز که زمین را از غبار پاک می‌کند نیز "رمض" یا "رمضاء" اطلاق شده است.

معنای اصطلاحی

مفسران و واژه‌شناسان با توجه به معانی یاد شده و در مواردی متأثر از برخی روایات، وجوه گوناگونی را برای نامگذاری این ماه به رمضان بیان کرده‌اند: سوزاندن گناهان با کارهای نیک، پیامبر اکرم (ص) فرمود: «ماه رمضان به این نام خوانده شده، زیرا گناهان را می‌سوزاند»؛ گرمای درون و سوختن از شدت گرسنگی و تشنگی و تحمل دشواری‌های آن، حرارت گرفتن دل‌ها از پندها و اندیشه درباره آخرت، پاک ساختن جسم و جان انسان از گناه و اقدام اعراب جاهلی به تیز کردن شمشیرها در این ماه و آماده شدن برای جنگیدن در ماه‌های بعد.

علاوه بر وجوه یاد شده، برخی نامگذاری ماه‌های قمری را با حالت طبیعی فصل‌های سال مرتبط دانسته و "رمضان" را از ماه‌های تابستان شمرده‌اند و با این حال، به این نکته نیز توجه کرده‌اند که ماه‌های قمری در گردش‌اند و در فصل معینی ثابت نمی‌مانند، از این‌رو وجه نامگذاری یاد شده را چنین توجیه کرده‌اند که نام برخی ماه‌ها از بقایای سال‌شمار کهن شمسی پیش از رواج سال‌شمار قمری میان عرب‌هاست. در دیدگاه همسوی دیگری تقویم عربی از طریق سنت نسی‌ء میان دو سال‌ شمار قمری و شمسی جمع کرده و ماه‌ها معمولاً در فصل‌های ثابتی تکرار می‌شده‌اند. عرب‌ها با اثرپذیری از سال کبیسه عبرانی و یونانی، در پایان هر سه سال قمری یک ماه می‌افزودند و بدین ترتیب ماه‌های قمری در طول سال گردش نکرده و ثابت می‌ماندند (نک نسی‌ء) و به این ترتیب، ماه رمضان پیش از اسلام همواره در گرمای تابستان قرار داشته و از همین رو چنین نام گرفته است.

بر پایه برخی اشعار جاهلی، پیش‌تر این ماه "ناتق" نام داشته است. گروهی نیز با الهام از روایات بر این باورند که رمضان، نامی از نام‌های خداوند بوده و پس از اضافه "شهر" به آن، برای نهمین ماه قمری عَلَم شده است. اینان با استناد به روایات یاد شده، به کار بردن این واژه را در معنای ماه، به شکل جمع یا بدون اضافه واژه شهر (ماه) مکروه می‌دانند. در مقابل، دسته‌ای دیگر، روایات یاد شده را ضعیف شمرده و از روایاتی یاد می‌کنند که رمضان را بدون ترکیب اضافی به کار برده‌اند. با این حال، گروه نخست روایات دسته دوم را توجیه یا بر اباحه حمل کرده و میان آنها و روایات مورد استناد خود جمع می‌کنند.

ماه رمضان در قرآن و روایات

رمضان تنها ماهی است که در قرآن به صراحت نام آن آمده است و به سبب نزول قرآن و وجوب روزه‌داری در آن از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است، تا جایی که شب قدر آن معادل ۱۰۰۰ ماه دانسته شده است: ﴿لَيْلَةُ الْقَدْرِ خَيْرٌ مِنْ أَلْفِ شَهْرٍ﴾. روایات فراوانی از معصومان (ع)، از این ماه با عنوان "شهر الله" یاد کرده و فضیلت‌های بسیاری برای آن برشمرده‌اند.

قرآن در تنها یادکرد صریح از ماه رمضان، پس از بیان وجوب روزه و برخی احکام آن، از ماه رمضان به عنوان ماه نزول قرآن به بزرگی یاد کرده و به روزه در آن فرمان می‌دهد: ﴿شَهْرُ رَمَضَانَ الَّذِي أُنْزِلَ فِيهِ الْقُرْآنُ هُدًى لِلنَّاسِ وَبَيِّنَاتٍ مِنَ الْهُدَى وَالْفُرْقَانِ فَمَنْ شَهِدَ مِنْكُمُ الشَّهْرَ فَلْيَصُمْهُ وَمَنْ كَانَ مَرِيضًا أَوْ عَلَى سَفَرٍ فَعِدَّةٌ مِنْ أَيَّامٍ أُخَرَ يُرِيدُ اللَّهُ بِكُمُ الْيُسْرَ وَلَا يُرِيدُ بِكُمُ الْعُسْرَ وَلِتُكْمِلُوا الْعِدَّةَ وَلِتُكَبِّرُوا اللَّهَ عَلَى مَا هَدَاكُمْ وَلَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ﴾ با توجه به این آیه و آیات ﴿إِنَّا أَنْزَلْنَاهُ فِي لَيْلَةِ الْقَدْرِ﴾. و نیز آیه ﴿إِنَّا أَنْزَلْنَاهُ فِي لَيْلَةٍ مُبَارَكَةٍ إِنَّا كُنَّا مُنْذِرِينَ﴾، شب قدر در این ماه قرار دارد. در برخی روایات به نزول دیگر کتاب‌های آسمانی در این ماه تصریح شده است.

افزون بر آیات بالا، برخی مفسران شب‌های ده‌گانه: آیه ﴿وَلَيَالٍ عَشْرٍ﴾ را به ۱۰ شب آغازین یا پایانی ماه رمضان تفسیر می‌کنند؛ همچنین آیاتی از قرآن به جنگ بدر ﴿قَدْ كَانَ لَكُمْ آيَةٌ فِي فِئَتَيْنِ الْتَقَتَا فِئَةٌ تُقَاتِلُ فِي سَبِيلِ اللَّهِ وَأُخْرَى كَافِرَةٌ يَرَوْنَهُمْ مِثْلَيْهِمْ رَأْيَ الْعَيْنِ وَاللَّهُ يُؤَيِّدُ بِنَصْرِهِ مَنْ يَشَاءُ إِنَّ فِي ذَلِكَ لَعِبْرَةً لِأُولِي الْأَبْصَارِ﴾، ﴿وَلَقَدْ نَصَرَكُمُ اللَّهُ بِبَدْرٍ وَأَنْتُمْ أَذِلَّةٌ فَاتَّقُوا اللَّهَ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ﴾؛ ﴿وَاعْلَمُوا أَنَّمَا غَنِمْتُمْ مِنْ شَيْءٍ فَأَنَّ لِلَّهِ خُمُسَهُ وَلِلرَّسُولِ وَلِذِي الْقُرْبَى وَالْيَتَامَى وَالْمَسَاكِينِ وَابْنِ السَّبِيلِ إِنْ كُنْتُمْ آمَنْتُمْ بِاللَّهِ وَمَا أَنْزَلْنَا عَلَى عَبْدِنَا يَوْمَ الْفُرْقَانِ يَوْمَ الْتَقَى الْجَمْعَانِ وَاللَّهُ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ﴾ و نیز معراج پیامبر ﴿سُبْحَانَ الَّذِي أَسْرَى بِعَبْدِهِ لَيْلًا مِنَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ إِلَى الْمَسْجِدِ الْأَقْصَى الَّذِي بَارَكْنَا حَوْلَهُ لِنُرِيَهُ مِنْ آيَاتِنَا إِنَّهُ هُوَ السَّمِيعُ الْبَصِيرُ﴾ پرداخته‌اند که اولی در هفدهم ماه رمضان سال دوم هجری و دومی بنا به نظری در ماه رمضان، ۶ یا یک سال یا ۱۸ ماه پیش از هجرت واقع شده‌اند.

پیامبر اکرم (ص) فرمود: «ای مردم! شما در ماه رمضان به میهمانی خدا دعوت شده و مورد لطف او قرار گرفته‌اید. در این ماه، نَفَس‌های شما تسبیح، خوابتان عبادت، عملتان مقبول و دعایتان مستجاب است». در ماه رمضان، قرآن برای هدایت انسان‌ها نازل شده است.

عارفان در تبیین دلیل نزول قرآن و دیگر کتب آسمانی در ماه رمضان، آن را به ماه سوختن نفس انسان با نور حقیقت و خودداری از توجه به غیر خدا به ویژه نیروهای ظاهری و خواسته‌های نفس تأویل کرده و همین را سبب ظهور نفس و آمادگی برای آگاهی از غیب دانسته‌اند.

روزه در ادیان دیگر

به باور گروهی، در آیین مسیحیت هم روزه ماه رمضان واجب بوده؛ ولی آنان زمان و مقدار روزهای آن را تغییر داده‌اند. برخی نیز نخستین روزه ماه رمضان را به نوح (ع) پس از بیرون آمدن از کشتی نسبت داده و بعضی تاریخ آن را به امت‌های پیش از وی رسانده‌اند. صاحبان دیدگاه یاد شده، برای سخن خود دلیلی نیاورده و به احتمال، برداشت آنان از آیه ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا كُتِبَ عَلَيْكُمُ الصِّيَامُ كَمَا كُتِبَ عَلَى الَّذِينَ مِنْ قَبْلِكُمْ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ﴾ مبنی بر وجوب روزه بر امت‌های پیشین باشد. با وجود این، آیه بر وجوب یاد شده در این ماه دلالت ندارد و برخی روایات وجوب روزه ماه رمضان را تنها به پیامبران پیشین و امت اسلام نسبت می‌دهند.

منابع

1. ملک‌محمدی، مهدی، مقاله «رمضان»، دائرة المعارف قرآن کریم ج۱۴.
2. محدثی، جواد، فرهنگ‌نامه دینی
3. شایسته‌نژاد، علی اکبر، مقاله «رمضان»، دانشنامه صحیفه سجادیه