اکثریت در قرآن

اين مدخل از زیرشاخه‌های بحث اکثریت است. "اکثریت" از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:

اکثریت در قرآن - اکثریت در حدیث - اکثریت در کلام اسلامی

در این باره، تعداد بسیاری از پرسش‌های عمومی و مصداقی مرتبط، وجود دارند که در مدخل اکثریت (پرسش) قابل دسترسی خواهند بود.

مقدمه

منظور از اکثریت آن چیزی است که در قرآن از آن بارها سخن می‌گوید. این واژه و مشتقات آن ۱۶۷ بار بکار رفته و دربرابر اقلیت و ریشه آن «قلل» ۷۶ مرتبه در قرآن (جمعا ۲۴۳ بار در ۲۳۶ آیه و ۸۴ سوره) در موضوعات مختلفی بکار رفته است که می‌توان آنها را به دو گروه مذموم و ممدوح تقسیم بندی کرد. دسته اول آیاتی هستند که این صفت یا صفات، در حوزه اعتقادات می‌باشند. نمونه آن آیه شریفه زیر می‌باشد: ﴿َ…إِنَّ كَثِيرًا مِنَ النَّاسِ بِلِقَاءِ رَبِّهِمْ لَكَافِرُونَ…﴾ دسته دوم، آیاتی هستند که صفت نسبت داده شده، و ناظر به رفتارهای دینی و اخلاقی ناشایسته آنان است که توصیفی از رفتارهای اجتماعی یا اعتقادی می‌باشد. مانند: «﴿إِنَّ كَثِيرًا مِنَ الْأَحْبَارِ وَالرُّهْبَانِ لَيَأْكُلُونَ أَمْوَالَ النَّاسِ بِالْبَاطِلِ وَيَصُدُّونَ عَنْ سَبِيلِ اللَّهِ﴾. اما دسته سوم آیاتی را شامل می‌شود که صفت یا صفات نسبت داده شده در آنها دارای هر دو جنبه اعتقادی و رفتاری در همان آیه یا در سایر آیات اکثریت می‌باشند. مانند: ﴿قُلْ يَا أَهْلَ الْكِتَابِ لَا تَغْلُوا فِي دِينِكُمْ غَيْرَ الْحَقِّ وَلَا تَتَّبِعُوا أَهْوَاءَ قَوْمٍ قَدْ ضَلُّوا مِنْ قَبْلُ وَأَضَلُّوا كَثِيرًا وَضَلُّوا عَنْ سَوَاءِ السَّبِيلِ﴾. اما مهم‌ترین محور بیان قرآن در خطاب به پیامبر در حوزه اعتقادی بیان این نکته است که اکثریت حقانیت نمی‌آورد و آنچه حق بودن را ثابت می‌کند، مبرهن و مستدل و مطابق با حق بودن آن است. به عبارت دیگر همیشه اکثریت و حقانیت ملازم همدیگر نیستند و نمی‌توان عقاید اکثریت را حق دانست و در مقابل باورهای اقلیت را مخالف آن منظور نمود. اگرچه جایگاه هر عقیده حقی با افزایش پیروان و طرفداران مستحکم‌تر خواهد شد. لذا خطاب به پیامبرکفر و نفاق را مبنای اطاعت نکردن می‌داند و در جایی می‌فرماید: ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اذْكُرُوا اللَّهَ ذِكْرًا كَثِيرًا﴾ * ﴿وَلَا تُطِعِ الْكَافِرِينَ وَالْمُنَافِقِينَ وَدَعْ أَذَاهُمْ وَتَوَكَّلْ عَلَى اللَّهِ وَكَفَى بِاللَّهِ وَكِيلًا﴾

1. ﴿قُلْ لَا يَسْتَوِي الْخَبِيثُ وَالطَّيِّبُ وَلَوْ أَعْجَبَكَ كَثْرَةُ الْخَبِيثِ فَاتَّقُوا اللَّهَ يَا أُولِي الْأَلْبَابِ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ﴾
2. ﴿وَإِنْ تُطِعْ أَكْثَرَ مَنْ فِي الْأَرْضِ يُضِلُّوكَ عَنْ سَبِيلِ اللَّهِ إِنْ يَتَّبِعُونَ إِلَّا الظَّنَّ وَإِنْ هُمْ إِلَّا يَخْرُصُونَ﴾.

پیامبر و اکثریت مشرکین

مراد آن دسته از آیاتی است که در نوع رابطه پیامبربا مخالفان و مشرکان واژه اکثریت ازسوی خداوند مطرح گردیده و این که حرکت احساسی توده‌وار که از سوی سران قبیله و افراد تاثیر گذار رهبری می‌شود و اکثریت را به حرکت در مقابل دعوت پیامبر وادار می‌کند ملاک حقانیت موضع آنان نیست وحرکت بدون علم است و نباید پیامبر نگران این نوع اکثریت‌ها باشد

1. ﴿وَقَالُوا لَوْلَا نُزِّلَ عَلَيْهِ آيَةٌ مِنْ رَبِّهِ قُلْ إِنَّ اللَّهَ قَادِرٌ عَلَى أَنْ يُنَزِّلَ آيَةً وَلَكِنَّ أَكْثَرَهُمْ لَا يَعْلَمُونَ﴾
2. ﴿فَأَعْرَضَ أَكْثَرُهُمْ فَهُمْ لَا يَسْمَعُونَ * وَقَالُوا قُلُوبُنَا فِي أَكِنَّةٍ مِمَّا تَدْعُونَا إِلَيْهِ وَفِي آذَانِنَا وَقْرٌ وَمِنْ بَيْنِنَا وَبَيْنِكَ حِجَابٌ فَاعْمَلْ إِنَّنَا عَامِلُونَ﴾
3. ﴿إِنَّهُ لَقَوْلُ رَسُولٍ كَرِيمٍ * وَمَا هُوَ بِقَوْلِ شَاعِرٍ قَلِيلًا مَا تُؤْمِنُونَ﴾
4. ﴿وَأَنِ احْكُمْ بَيْنَهُمْ بِمَا أَنْزَلَ اللَّهُ وَلَا تَتَّبِعْ أَهْوَاءَهُمْ وَاحْذَرْهُمْ أَنْ يَفْتِنُوكَ عَنْ بَعْضِ مَا أَنْزَلَ اللَّهُ إِلَيْكَ فَإِنْ تَوَلَّوْا فَاعْلَمْ أَنَّمَا يُرِيدُ اللَّهُ أَنْ يُصِيبَهُمْ بِبَعْضِ ذُنُوبِهِمْ وَإِنَّ كَثِيرًا مِنَ النَّاسِ لَفَاسِقُونَ﴾
5. ﴿وَتَرَى كَثِيرًا مِنْهُمْ يُسَارِعُونَ فِي الْإِثْمِ وَالْعُدْوَانِ وَأَكْلِهِمُ السُّحْتَ لَبِئْسَ مَا كَانُوا يَعْمَلُونَ﴾
6. ﴿تَرَى كَثِيرًا مِنْهُمْ يَتَوَلَّوْنَ الَّذِينَ كَفَرُوا لَبِئْسَ مَا قَدَّمَتْ لَهُمْ أَنْفُسُهُمْ أَنْ سَخِطَ اللَّهُ عَلَيْهِمْ وَفِي الْعَذَابِ هُمْ خَالِدُونَ﴾
7. ﴿أَلَمْ تَرَ إِلَى الَّذِينَ خَرَجُوا مِنْ دِيَارِهِمْ وَهُمْ أُلُوفٌ حَذَرَ الْمَوْتِ فَقَالَ لَهُمُ اللَّهُ مُوتُوا ثُمَّ أَحْيَاهُمْ إِنَّ اللَّهَ لَذُو فَضْلٍ عَلَى النَّاسِ وَلَكِنَّ أَكْثَرَ النَّاسِ لَا يَشْكُرُونَ﴾
8. ﴿يَسْأَلُونَكَ عَنِ السَّاعَةِ أَيَّانَ مُرْسَاهَا قُلْ إِنَّمَا عِلْمُهَا عِنْدَ رَبِّي لَا يُجَلِّيهَا لِوَقْتِهَا إِلَّا هُوَ ثَقُلَتْ فِي السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ لَا تَأْتِيكُمْ إِلَّا بَغْتَةً يَسْأَلُونَكَ كَأَنَّكَ حَفِيٌّ عَنْهَا قُلْ إِنَّمَا عِلْمُهَا عِنْدَ اللَّهِ وَلَكِنَّ أَكْثَرَ النَّاسِ لَا يَعْلَمُونَ﴾
9. ﴿أَفَمَنْ كَانَ عَلَى بَيِّنَةٍ مِنْ رَبِّهِ وَيَتْلُوهُ شَاهِدٌ مِنْهُ وَمِنْ قَبْلِهِ كِتَابُ مُوسَى إِمَامًا وَرَحْمَةً أُولَئِكَ يُؤْمِنُونَ بِهِ وَمَنْ يَكْفُرْ بِهِ مِنَ الْأَحْزَابِ فَالنَّارُ مَوْعِدُهُ فَلَا تَكُ فِي مِرْيَةٍ مِنْهُ إِنَّهُ الْحَقُّ مِنْ رَبِّكَ وَلَكِنَّ أَكْثَرَ النَّاسِ لَا يُؤْمِنُونَ﴾
10. ﴿وَقَالَ الَّذِي اشْتَرَاهُ مِنْ مِصْرَ لِامْرَأَتِهِ أَكْرِمِي مَثْوَاهُ عَسَى أَنْ يَنْفَعَنَا أَوْ نَتَّخِذَهُ وَلَدًا وَكَذَلِكَ مَكَّنَّا لِيُوسُفَ فِي الْأَرْضِ وَلِنُعَلِّمَهُ مِنْ تَأْوِيلِ الْأَحَادِيثِ وَاللَّهُ غَالِبٌ عَلَى أَمْرِهِ وَلَكِنَّ أَكْثَرَ النَّاسِ لَا يَعْلَمُونَ﴾
11. ﴿وَاتَّبَعْتُ مِلَّةَ آبَائِي إِبْرَاهِيمَ وَإِسْحَاقَ وَيَعْقُوبَ مَا كَانَ لَنَا أَنْ نُشْرِكَ بِاللَّهِ مِنْ شَيْءٍ ذَلِكَ مِنْ فَضْلِ اللَّهِ عَلَيْنَا وَعَلَى النَّاسِ وَلَكِنَّ أَكْثَرَ النَّاسِ لَا يَشْكُرُونَ﴾
12. ﴿مَا تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِهِ إِلَّا أَسْمَاءً سَمَّيْتُمُوهَا أَنْتُمْ وَآبَاؤُكُمْ مَا أَنْزَلَ اللَّهُ بِهَا مِنْ سُلْطَانٍ إِنِ الْحُكْمُ إِلَّا لِلَّهِ أَمَرَ أَلَّا تَعْبُدُوا إِلَّا إِيَّاهُ ذَلِكَ الدِّينُ الْقَيِّمُ وَلَكِنَّ أَكْثَرَ النَّاسِ لَا يَعْلَمُونَ﴾
13. ﴿وَلَمَّا دَخَلُوا مِنْ حَيْثُ أَمَرَهُمْ أَبُوهُمْ مَا كَانَ يُغْنِي عَنْهُمْ مِنَ اللَّهِ مِنْ شَيْءٍ إِلَّا حَاجَةً فِي نَفْسِ يَعْقُوبَ قَضَاهَا وَإِنَّهُ لَذُو عِلْمٍ لِمَا عَلَّمْنَاهُ وَلَكِنَّ أَكْثَرَ النَّاسِ لَا يَعْلَمُونَ﴾
14. ﴿وَمَا أَكْثَرُ النَّاسِ وَلَوْ حَرَصْتَ بِمُؤْمِنِينَ﴾
15. ﴿وَلَقَدْ صَرَّفْنَا لِلنَّاسِ فِي هَذَا الْقُرْآنِ مِنْ كُلِّ مَثَلٍ فَأَبَى أَكْثَرُ النَّاسِ إِلَّا كُفُورًا﴾
16. ﴿وَلَقَدْ صَرَّفْنَاهُ بَيْنَهُمْ لِيَذَّكَّرُوا فَأَبَى أَكْثَرُ النَّاسِ إِلَّا كُفُورًا﴾

• نکته: حقیقت این است که معنای «کثیرا» و بسیاری در برابر اندکی و نادری از مردم نیست. این شیوه‌ای زبانی برای تربیت و هدایت است، بدین‌جهت نباید از این الفاظ که در زبان عرفی بکار می‌رود، معنایی اکثریتی در برابر اقلیت تلقی کرد. اما در آیات فوق براین محورها تأکید شده است.

1. ناآگاهی اکثریت مشرکین از قدرت خداوند در اعطای معجزه به پیامبر. ﴿وَقَالُوا لَوْلَا نُزِّلَ عَلَيْهِ آيَةٌ مِنْ رَبِّهِ قُلْ إِنَّ اللَّهَ قَادِرٌ عَلَى أَنْ يُنَزِّلَ آيَةً وَلَكِنَّ أَكْثَرَهُمْ لَا يَعْلَمُونَ﴾
2. تهدید پیامبر از سوی اکثریت حق ناپذیر مشرکان مکه. ﴿فَأَعْرَضَ أَكْثَرُهُمْ فَهُمْ لَا يَسْمَعُونَ﴾ ﴿وَقَالُوا قُلُوبُنَا فِي أَكِنَّةٍ مِمَّا تَدْعُونَا إِلَيْهِ وَفِي آذَانِنَا وَقْرٌ وَمِنْ بَيْنِنَا وَبَيْنِكَ حِجَابٌ فَاعْمَلْ إِنَّنَا عَامِلُونَ﴾.
3. ایمان نیاوردن اکثریت مشرکان مکه به پیامبر اکرم و قرآن. ﴿ٍ قَلِيلًا مَا تُؤْمِنُونَ﴾ ﴿وَإِنَّ كَثِيرًا مِنَ النَّاسِ لَفَاسِقُونَ﴾. - پیامبرمامور به قضاوت بر اساس قانون شریعت الهی در میان اهل کتاب و مردم: ﴿وَأَنِ احْكُمْ بَيْنَهُمْ بِمَا أَنْزَلَ اللَّهُ﴾ وپرهیز از قضاوت براساس هواها وتمایلات آنها که اکثریت آنان تمایلات و گرایشات فاسقانه دارند: ﴿ْ وَاحْذَرْهُمْ أَنْ يَفْتِنُوكَ عَنْ بَعْضِ مَا أَنْزَلَ اللَّهُ إِلَيْكَ﴾ ﴿وَإِنَّ كَثِيرًا مِنَ النَّاسِ لَفَاسِقُونَ﴾
4. بسیاری از مردم مخالف دعوت پیامبر و اهل کتاب درگناهکاری وستم به دیگران وحرام‌خواری شتاب دارند: ﴿وَتَرَى كَثِيرًا مِنْهُمْ يُسَارِعُونَ فِي الْإِثْمِ وَالْعُدْوَانِ﴾
5. بسیاری از یهود با کافران مخالف دعوت پیامبر دوستی و هم دلی دارند: «﴿تَرَى كَثِيرًا مِنْهُمْ يَتَوَلَّوْنَ الَّذِينَ كَفَرُوا لَبِئْسَ مَا قَدَّمَتْ لَهُمْ أَنْفُسُهُمْ﴾
6. ایمان کامل که همان توحید خالص باشد مقام عزیز، و فضیلت کمیابی است که جز تعداد اندکی از مردم به آن نمی‌رسند، و اما اکثر مردم ایمان‌آور نیستند، هر چند که تو (رسول خدا) به ایمان ایشان حریص باشی و همه طاقت و توان خود را صرف کنی. و آن اقلیتی هم که ایمان می‌آورند، ایمانشان آمیخته به شرک است، پس برای ایمان محض و توحید خالص باقی نمی‌ماند مگر تعداد اندکی از مردم. ﴿وَمَا أَكْثَرُ النَّاسِ وَلَوْ حَرَصْتَ بِمُؤْمِنِينَ﴾.
7. خداوند خطاب به پیامبر می‌فرماید سوگند می‌خوریم که ما در این قرآن برای مردم مکرر مثل‌ها آوردیم که حق را برایشان روشن می‌کرد، و ایشان را به ایمان به ما و شکر نعمتهای ما دعوت می‌نمود، و لکن بیشتر مردم جز راه کفران نپیمودند و شکر ما نگزاردند. ﴿وَلَقَدْ صَرَّفْنَا لِلنَّاسِ فِي هَذَا الْقُرْآنِ مِنْ كُلِّ مَثَلٍ فَأَبَى أَكْثَرُ النَّاسِ إِلَّا كُفُورًا﴾.

اکثریت: پیامبر و اعتنای به اکثریت

در این دسته از آیات در اموری به جز وحی و اعتقاد و تشریع احکام که از سوی خدا بیان می‌شود و جایی برای اکثریت و اقلیت به معنای اصطلاحی نیست و مربوط به حقوق عامه و اجرا پذیر کردن احکام و انتخاب و تصمیم گیری است، به پیامبر دستور دیگری در مشورت و طبعا اکثریت مردم می‌رسد، زیرا در مشورت میان نظر اقلیت و اکثریت عقلا چون عمل برای آنان است، اکثریت ترجیح دارد. مثلا اگر مسئله نصب فردی و یا فرمان به جنگ و صلح و یا کیفیت خاصی از اداره می‌رسد که خدا به پیامبر دستور مشورت می‌دهد، اگر همه یک نظر داشته باشند که موارد آن نادر است، مشکلی در تصمیم نیست و اگر اختلاف شد، روش عقلایی، مشورت و انتخاب رأی اکثریت است، زیرا در مرحله اول ملاک رضایت خاطر آنان و بعد توجه به رأی دیگران است.

1. ﴿ْ وَشَاوِرْهُمْ فِي الْأَمْرِ فَإِذَا عَزَمْتَ فَتَوَكَّلْ عَلَى اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الْمُتَوَكِّلِينَ﴾
2. ﴿وَالَّذِينَ اسْتَجَابُوا لِرَبِّهِمْ وَأَقَامُوا الصَّلَاةَ وَأَمْرُهُمْ شُورَى بَيْنَهُمْ وَمِمَّا رَزَقْنَاهُمْ يُنْفِقُونَ﴾

• نکته: یکی از رهنمودهای قرآن دعوت به بهره‌گیری از نظرات و آرای مردم است. نشان دهنده آن است که مسئله مراجعه به مردم در کارها اصالت و موضوعیت دارد و این کارتنها برای کشف واقع و دستیابی به حقیقت نیست، گو اینکه عموماً نظرخواهی از مردم مصاب به واقع است. لذا در این دو آیه به پیامبر دستور می‌رسد که با دیگران مشورت کند و به آرای خود بسنده نکند و اگر در میان مردم چند در رأی باشد، طبعاً به رأی اکثریت عمل کند. پیامبری که فرستاده خداست و مبرای از گناه و خطاست و چه بسا نیاز به سؤال و مشورت نداشته است، اما الزام می‌شود که در کارهای خود، مردم از آنها بر مبنای اکثریت استفاده کند. نکته مهم این است که می‌فرماید: ﴿فَاعْفُ عَنْهُمْ وَاسْتَغْفِرْ لَهُمْ وَشَاوِرْهُمْ فِي الْأَمْرِ﴾ پس از مردم درگذر و برایشان آمرزش بخواه و در کارها با آنان مشورت کن. چنانکه در سیره پیامبر در مواضع مختلف و از آن جمله در بیرون رفتن از شهر مدینه در غزوه احد اتفاق افتاد

منابع

1. سعیدیان‌فر و ایازی، فرهنگ‌نامه پیامبر در قرآن کریم

پانویس