قرض‌الحسنه در معارف و سیره نبوی

اين مدخل از زیرشاخه‌های بحث قرض‌الحسنه است. "قرض‌الحسنه" از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:

قرض‌الحسنه در قرآن - قرض‌الحسنه در معارف و سیره نبوی - قرض‌الحسنه در معارف دعا و زیارات - قرض‌الحسنه در معارف و سیره سجادی - قرض‌الحسنه در جامعه‌شناسی اسلامی

مقدمه

• قرض، در لغت، به معنای عبور کردن و گذشتن است. چیزی از مال هم که به انسان داده می‌شود، به شرط آنکه عین یا مثل آن را برگردانند، قرض نامیده می‌شود. بریدن با دندان هم از دیگر معنایی است که در کتاب‌های لغت یکی از معانی قرض دانسته شده است و دلیل اینکه به وام قرض می‌گویند، این دلیل است که آن قسمت از مال را از بقیه اموال جدا می‌کنند و به دیگری می‌دهند که عین یا مثل آن را پس از مدتی باز گرداند.

فضیلت قرض دادن‌

• قرض و عاریه دادن از سنت‌های مؤکد رسول خدا(ص) است و ایشان در احادیث زیادی مسلمانان را به این امر خداپسندانه دعوت کرده، آن را صدقه، بلکه بهتر از صدقه معرفی کرده و فرموده‌اند: "شبی که مرا به آسمان بردند، دیدم که بر در بهشت نوشته است: ثواب صدقه ده برابر است و ثواب قرض دادن، هجده برابر؛ پس به جبرئیل گفتم: چرا قرض از صدقه برتر است؟ گفت: "چون فرد نیاز مند، گاه چیزی دارد و باز دست نیاز دراز می‌کند؛ اما خواهان قرض، تقاضای کمک نمی‌کند؛ مگر به دلیل نیاز".
• رسول اکرم(ص) قرض دادن را از حقوق همسایگان بر یکدیگر برشمرده، درباره کسانی که با داشتن امکانات مالی از قرض دادن به نیازمندان خودداری می‌کنند، فرموده‌اند: "کسی که برادر دینی اش برای قرض به وی مراجعه کند و او در حالی که بر این کار قادر باشد؛ این کار را نکند، خداوند بوی بهشت را بر او حرام می‌کند".

نکوهش قرض گرفتن

• پیامبر خدا(ص) هم مسلمانان را به قرض دادن تشویق می‌فرمودند و هم به آنان توصیه می‌کردند، تا حد ممکن بزرگ‌منشی به خرج داده، از گرفتن قرض بپرهیزند. ایشان وام گرفتن را مایه غصّه شب و خواری روز دانسته، از سنگینی کمرشکن آن به خدا پناه می‌بردند و می‌فرمودند: "خدایا! از چیرگی قرض و چیرگی دشمن و دشمن شاد شدن و گرسنگی به تو پناه می‌برم که آن بدترین درد است"؛ و در دعایی دیگر، بعد از نماز صبح می‌فرمودند: "خدایا! از غم و اندوه و ناتوانی و کاهلی و بخل و بزدلی و سنگینی کمرشکن بار قرض و چیرگی مردمان و.... به تو پناه می‌برم".
• همچنین، روزی رسول خدا(ص) در حدیثی قرض را مانند کفر دانسته، از آن به خدا پناه بردند؛ وقتی از ایشان سؤال شد که‌ای رسول خدا(ص) آیا وام با کفر برابر است؟ فرمودند: "آری".

مهلت دادن به بدهکار تنگدست

• رسول اکرم(ص) پیوسته بر رعایت حال بدهکاران تنگدست ‌تأکید کرده مسلمانان را از دچار شدن به نفرین بدهکار تنگدست برحذر می‌داشتند و می‌فرمودند: "هر که به تنگدستی مهلت دهد، خداوند در روزی که هیچ سایه‌ای جز سایه او نیست، وی را در سایه خود در آورد". همچنین فرموده‌اند: "هرکس به مؤمنی قرض دهد و برای پس گرفتن آن صبر کند تا برای او گشایشی حاصل شود، مال او زکات محسوب می‌شود و در نماز با فرشتگان است تا اینکه قرضش به او برگردانده شود". ایشان در حدیث دیگری، اجر کسی را که حال بدهکار تنگدستش را مراعات بکند، پاکی از گناهان بیان کرده، افزودند: "خداوند به ازای هر درهم قرض، هزار قنطار از درهم بهشت به او می‌کند".
• ابن عباس روایت کرده است که "روزی حضرت، به مسجد وارد شد و فرمود: "کدام یکی از شما دوست دارد که خداوند عزوجل، او را از گرمای سوزان دوزخ ایمن نگاه دارد؟"‌ گفتیم: ای رسول خدا(ص) همه ما دوست داریم؛ فرمود: "هر که بر تنگدستی برای پرداخت قرض مهلت دهد، یا قرضش را بر او ببخشد، خداوند عزوجل، وی را از گرمای سوزان دوزخ نگاه می‌دارد".

نهی از دیرکرد در پرداخت بدهی‌

• رسول خدا(ص) همان گونه که طلبکار را به صبر تشویق می‌کرد، بدهکار را نیز از دیر کرد در پرداخت بدهی اش نهی می‌فرمودند. ایشان دیرکرد توانگر در پرداخت بدهی اش را ظلم دانسته، می‌فرمودند: "اگر کسی بتواند حق کسی را بپردازد و این کار را نکند، هر روز که دیر کند، گناه باج گیر برایش نوشته می‌شود".
• ایشان، هم فرد بدهکار را از دیر کرد در پرداخت بدهی منع می‌کردند؛ و هم او را از اینکه نیت ادا نکردن قرض را داشته باشد به شدت برحذر می‌داشتند. رسول خدا(ص) درباره انواع قرض فرموده‌اند: "قرضی که صاحبش قصد داشته آن را بپردازد؛ اما اجل به او مهلت نداده است؛ در این صورت، من ولی او هستم و دیگر، قرضی که صاحبش قصد پرداختنش را نداشته است؛ در این صورت، از اعمال نیک فرد بدهکار بر می‌دارند [و به فرد طلبکار می‌دهند] که در آن روز (قیامت) دینار و درهمی نخواهد بود". ایشان پیوسته مسلمانان را به رعایت جوانمردی در قرض دادن، سفارش و به آنان گوشزد می‌کردند که برترین مؤمنان و محبوب‌ترین بندگان خدا فردی است که در خرید و فروش و پس دادن و پس گرفتن قرض جوانمرد باشد.‌ ایشان متوفای بدهکار را فردی معرفی می‌کردند که در زنجیر است و چیزی نمی‌تواند او را از این وضعیت نجات دهد؛ مگر پرداخت قرضش. در نظر آن حضرت، حتی شهدا هم از این مسئله، جدا نیستند و با ریختن اولین قطره خونشان، همه گناهانشان بخشیده می‌شود؛ مگر قرضشان.
• آن حضرت به مسلمانان بدهکار توصیه می‌کردند که برای خود چیزی باقی بگذارید تا پس از مرگتان بدهی‌تان ادا شود؛ زیرا پس از گناهان کبیره که خداوند از آنها نهی کرده است، بزرگ‌ترین گناه، آن است که انسان بمیرد و قرضی داشته باشد و چیزی برای آن باقی نگذارد.

شاهد گرفتن در بدهکاری‌ها

• رسول خدا(ص) شاهد نگرفتن در زمان گرفتن وام را مانع استجابت دعا دانسته، می‌فرمودند: "دعاهای چند گروه مستجاب نمی‌شود؛ و کسانی که از کسی وام می‌گیرند؛ اما آن را یادداشت نکرده، بر آن شاهدی نمی‌گیرند".

نهی از درخواست نابجا‌

• ایشان مسلمانان را از درخواست بدون احتیاج نهی کرده، می‌فرمودند: «مَنْ فَتَحَ عَلَى نَفْسِهِ بَابَ الْمَسْأَلَةِ فَتَحَ‌ اللَّهُ‌ عَلَيْهِ‌ سَبْعِينَ‌ بَاباً مِنَ‌ الْفَقْرِ لَا يَسُدُّ أَدْنَاهَا شَيْ‌ء»؛ هرکه بدون نیاز، مالی را از دیگران قرض کند، خداوند هفتاد در از فقر بر رویش می‌گشاید که در دنیا هیچ چیز نمی‌تواند آن را بپوشاند".

قرض الحسنه در سیره پیامبر اکرم(ص)

• متأسفانه سیره‌نویسان در شرح سیره رسول اکرم(ص) بیشتر به قرض گرفتن‌های ایشان اشاره کرده‌اند؛ مانند اینکه رسول خدا(ص) بارها از یهودیان مدینه قرض کردند و حتی در زمان وفات ایشان زره‌شان برای قرض گرفتن آرد در گرو مردی یهودی بود و نیز قرض کردن هفتاد زره از صفوان بن امیه جمحی از مطالبی است که در کتاب‌های سیره آمده است.
• در کتاب‌های روایی نیز وضع همین گونه است و شاید در این کتاب‌ها به قرض‌هایی اشاره باشد که پیامبر خدا(ص) از دیگران می‌گرفتند تا در راه خدا به دیگران انفاق کنند؛ روایت زیر، نمونه‌ای از آن موارد است: روزی سائلی نزد رسول اکرم(ص) آمد و از آن حضرت کمک خواست. پیامبر(ص) به حاضران رو کرده، فرمودند: "آیا بین شما کسی هست که به من قرض بدهد؟" پس مردی از انصار برخاست و گفت: "بله، ای رسول خدا(ص)!"؛ پس به او فرمود: "به این مرد، چهار وسق خرما بده!" گفت: "دادم"؛‌ پس انصاری دیگری آمد و تقاضای کمک کرد؛ حضرت فرمود: "ان‌شاء‌الله خدا عطا کند!" نفر سومی آمد و تقاضای کمک کرد و حضرت این جمله را تکرار کرد؛ پس، آن مرد گفت: "ان‌شاء‌الله عطا کندت زیاد شد!" پس رسول خدا(ص) خندید و رو به حاضران فرمود: "آیا در بین شما کسی هست که به من قرض بدهد؟"‌ مردی برخاست و گفت: "بله، ای رسول خدا(ص)!"‌ پس حضرت به او فرمود: "چقدر قرض می‌دهی؟" گفت: "هر چه بخواهی"؛ فرمود: "به این مرد هشت وسق خرما بده!" مرد سائل گفت: "من چهار وسق بیشتر احتیاج ندارم"؛‌ فرمود: "چهار تا هم اضافه بر آن".

سنت پیامبر(ص) در ادای قرض‌

• از امام صادق(ع) روایت شده است که «إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ(ص) كَانَ‌ يَكُونُ‌ عَلَيْهِ‌ الثَّنِيُ‌ فَيُعْطِي‌ الرَّبَاع‌»؛ روش رسول خدا(ص) در ادای قرض این بود که اگر بچه شتری دو ساله قرض می‌گرفت، به جای آن شتری هفت ساله می‌داد (یا اگر دو درهم قرض می‌گرفت، چهار درهم می‌پرداخت).

قرض‌الحسنه

قرض‌الحسنه به وام بی‌بهره می‌گویند. این عمل، روح محبت و تعاون و هم‌بستگی را میان مسلمانان تقویت می‌کند. دادن قرض‌الحسنه باید به صورت آبرومندانه، بدون منت، برای خشنودی خداوند و از روی میل و علاقه باشد. قرآن مجید، مسلمانان را به این امر تشویق می‌کند و می‌فرماید: ﴿...وَأَقِيمُوا الصَّلَاةَ وَآتُوا الزَّكَاةَ وَأَقْرِضُوا اللَّهَ قَرْضًا حَسَنًا﴾.

بر اساس این آیه، قرض دادن به مؤمنان، قرض دادن به خداوند به شمار می‌آید و نوعی معامله با خداوند است. معصومین همواره در این راه پیش‌قدم بودند. رسول خدا(ص) نیز در ترغیب دیگران به این سنّت پسندیده می‌فرماید: «کسی که به برادر مسلمانش قرض بدهد، به اندازه هر درهمی که به او می‌دهد، به بزرگی کوه احد از کوه‌های رضْوی و طور سینا، برای او پاداش‌هایی هست و اگر در مورد گرفتن طلب خود با آن مؤمن مدارا کند، همانند برق خیره‌کننده و درخشان، بدون حساب و بی‌عذاب، از روی پل صراط می‌گذرد»..

گاهی ممکن است برادر مسلمان برای برطرف کردن مشکلات زندگی‌اش، از برادرش قرض‌الحسنه بگیرد و مدتی را برای بازپرداخت مشخص کند، ولی به دلیل پیش‌آمدهای غیرمنتظره، توان ادای دَیْن خود را نداشته باشد و حتی وضعیت مالی او بدتر از گذشته شود. در این حال، پیامبر گرامی به مسلمانان سفارش می‌کند: «کسی که به مؤمنی تا مدتی که توان ادای آن را داشته باشد، قرض بدهد، مال او به عنوان زکات است و قرض‌دهنده تا هنگام ادای قرض از درود فرشتگان برخوردار است»..

پیامبر اکرم(ص) در سخن دیگری می‌فرماید: «هر کس به اندوهگینی که مالش را از دست داده است، وام دهد و در پس گرفتن آن مراعات کند، عمل را از نو آغاز کرده است (گناهانش پاک شده است) و خداوند به ازای هر درهم، هزار قنطار (صد رطل) از درهم‌های بهشت به او عطا می‌کند»..

حضرت در سخنی دیگر چنین می‌فرماید: «کسی که بدهکار تهی‌دستی را مهلت دهد، بر خداست که برای او، هر روز به اندازه آن قرض، صدقه به او پاداش بدهد تا آن هنگام که طلبش را پرداخت کند»..

از سوی دیگر، معصومان در روایات متعددی به آنان که توان مالی برای قرض دادن به نیازمندان دارند، ولی از زیر بار این مسئولیت شانه خالی می‌کنند، هشدارهای سختی داده‌اند. پیامبر اسلام می‌فرماید: «کسی که برادر مؤمنش بر اثر ناداری به او شکایت کند و او به آن برادر دینی قرض الحسنه ندهد، خداوند، بهشت را بر او حرام می‌گرداند»..

ائمه معصومین(ع) در زندگی خود، هم قرض می‌دادند و هم قرض بدهکاران را ادا می‌کردند و هم راهنمایی‌هایی در این راستا برای گشایش مشکلات مالی مردم داشتند. گفته‌اند اسامة بن زید که از یاران رسول خدا(ص) بود، بیمار و بستری شد و چون بسیار بدهکار بود، اظهار ناراحتی می‌کرد. امام حسین(ع) به عیادت او رفت و پس از احوال‌پرسی فرمود: ای برادرم! برای چه غمگینی؟ اسامه گفت: به سبب قرض‌هایی که مجموع آنها به شصت هزار درهم می‌رسد. امام حسین(ع) فرمود: ناراحت نباش. قرض‌هایت را می‌پردازم. اسامه دوباره گفت: می‌ترسم پیش از ادای قرض بمیرم. امام فرمود: نترس پیش از مرگت حتماً آن را پرداخت می‌کنم. امام به وعده خود وفا کرد و پیش از مرگ او قرض‌هایش را پرداخت.

همچنین در گفتار تابناک رسول الله(ص) آمده است که به دیگران سفارش می‌کرد تا زمانی که نیاز مالی شدید پیدا نکرده‌اند، سراغ قرض گرفتن نروند. ایشان می‌فرمود: «إِيَّاكُمْ وَ الدَّيْنَ فَإِنَّهُ شَيْنُ الدِّينِ‌»؛ «از قرض گرفتن بپرهیزید؛ زیرا مایه رسوایی دین است». افزون بر آن، سفارش می‌کرد در اولین زمان ممکن قرض خود را بازپرداخت کنند: «کسی که در مورد ادای حق کسی امروز و فردا کند، با اینکه توانایی آن را دارد، هر روز گناه یک دهم بگیر (رباخوار) بر گردن او خواهد بود»..

در حقیقت، قرض گرفتن نوعی امانت گرفتن است و باید در پرداخت آن کوشید و به موقع به صاحبش برگرداند. نقل شده است که در عصر رسول خدا(ص)، یکی از مسلمانان که به اندازه دو دینار بدهکار بود، از دنیا رفت. این خبر به حضرت رسید. آن حضرت از نماز خواندن بر جنازه او خودداری کرد. امام صادق(ع) در این باره فرمود: «پیامبر این کار را کرد تا مسلمانان به ادای بدهکاری خود اهمیت بدهند و در موضوع دَیْن سهل‌انگاری نکنند»..

قرض دادن

هنگام نیازمندی مالی برادران دینی و تقاضا کردن قرض، باید به کمک آنها شتافت. خداوند وعده فرموده است که مال و دارایی قرض دهنده را چندین برابر کند و برکت بخشد. متأسفانه افرادی با وجود برخورداری از توانایی مالی، از دادن قرض به دیگران طفره می‌روند. باید دانست قرض دادن، توفیقی الهی است. کسانی که دشواری تقاضا را برخود هموار می‌کنند و به آدمی روی می‌آورند، در حقیقت، در توفیق را به روی او می‌گشایند و وی را در معرض امتحان الهی قرار می‌دهند. در این حال، انسان باید جوان مردی کند و با قرض دادن بخشی از سرمایه خود، کار برادر مسلمانش را سامان بخشد تا بنا بر وعده الهی، برکت در مال برایش فراهم آید. البته در بازپس گرفتن قرض هم باید مراعات کرد و چنانچه امکان دارد، تا فراهم آمدن امکان بازپرداخت، به قرض گیرنده مهلت دهد. پیامبر اکرم(ص)، پی آمد قرض ندادن توانگر را چنین ترسیم کرده است: «مَنِ احْتَاجَ إِلَيْهِ أَخُوهُ الْمُسْلِمُ فِي قَرْضٍ وَ هُوَ يَقْدِرُ عَلَيْهِ فَلَمْ يَفْعَلْ حَرَّمَ اللَّهُ عَلَيْهِ رِيحَ الْجَنَّةِ». کسی که برادر مسلمانش در قرضی به او نیاز پیدا کند و او در حال توانایی، چنین نکند، خداوند، بوی بهشت را بر او حرام گرداند.

منابع

1. حسینی ایمنی، سید علی اکبر، فرهنگنامه سیره پیامبر اعظم
2. اسحاقی، سید حسین، رسول مهربانی
3. حسینی‌نیا، اقبال، زمزم هدایت