منبر پیامبر خاتم

این مدخل زیرشاخهٔ بحث پیامبر خاتم است. منبر پیامبر خاتم از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: منبر پیامبر خاتم در حدیث - منبر پیامبر خاتم در تاریخ اسلامی - پرسش‌های مرتبط

مقدمه

یکی از مکان‌های مقدس و قابل احترام در مسجد النبی، محل منبر رسول خدا (ص) است. پیامبر اکرم (ص) ابتدا به هنگام سخنرانی در مسجد مدینه به نیم تنه‌ای از درخت خرما تکیه می‌داد و به ایراد سخن می‌پرداخت. سپس به عللی که به آنها اشاره می‌شود، منبری برای ایشان ساخته شد.

پیامبر (ص) روزهای جمعه، کنار ستونی در مسجد ایستاده خطبه می‌خواند، چون ایستادن برای حضرت مشکل بود، یکی از اصحاب گفت: "آیا برای شما منبری آن‌گونه که در شام دیده‌ام، بسازم؟"پیامبر (ص) پس از مشورت با مسلمانان به این کار راضی شد. عباس بن عبدالمطلب پیشنهاد کرد غلامش که در این کار مهارت دارد، آن را بسازد. پیامبر (ص) فرمود: "به او بگو بسازد". غلامِ عباس بن عبدالمطلب، منبر را ساخت. این منبر، دو پله و جایگاهی برای نشستن داشت.

از سهل بن سعد نقل شده است که پیامبر (ص) به سراغ یکی از بانوان فرستاد و فرمود به خدمت‌کارت که نجّار است دستور بده برای من از چوب وسیله‌ای بسازد تا هنگام گفتگو با مردم بر آن بنشینم. او دستور داد و خدمتکارش، منبر را ساخت. پیامبر (ص) دستور فرمود تا منبر را در محلش بگذارند، روی به مردم کرد و فرمود: "ای مردم! این منبر را ساختم که متوجه من باشید و کیفیت نمازگزاردن را فرا بگیرید".

انس بن مالک این روایت را چنین آورده است که روزهای جمعه، پیامبر (ص) معمولاً به تنه خرمایی که در مسجد نصب کرده بودند، تکیه می‌داد و خطبه ایراد می‌فرمود. مردی رومی پیش آن حضرت آمد و گفت: "آیا اجازه می‌دهید که برای شما چیزی تهیه کنم که بر آن بنشینید و مثل اینکه ایستاده باشید سخنرانی کنید؟" او پس از اجازه، منبری ساخت که دو پله داشت خاص و آن حضرت در مرتبه سوم آن می‌نشستند .

تجلیل خاص قرآن از پیامبر اکرم (ص) باعث شد که بعضی از اطرافیان و اصحاب آن حضرت به ایشان پیشنهاد کنند که به علت زیاد بودن جمعیت مسلمانان و اینکه آنها دوست دارند هنگام سخنرانی، ایشان را ببینند، منبری ساخته شود و این کار انجام شد.

زمان ساختن منبر

• از طبری نقل شده است که منبر پیامبر در سال هفتم هجری ساخته شده است. در این سال، منبر پیامبر (ص) که از آنجا برای مردم سخنرانی می‌کردند ساخته شد که دو پله و جایی برای نشستن داشت. به قولی، منبر در در سال هشتم هجری ساخته شد.
• در نقلی دیگر آمده است: "منبر پیامبر اکرم (ص) در سال هشتم و به نقلی هفتم هجری ساخته شد".
• منبر رسول خدا (ص)، روز جمعه، اوایل سال هشتم به مسجد آورده شد.

ستون حنانه

• پس از ساخت منبر، ستونی که پیامبر اکرم (ص) هنگام ایراد سخنرانی به آن تکیه می‌کرد، ناله‌ای سر داد که نشان از ناراحتی آن منبر از فراق رسول خدا (ص) بوده است. در منابع آمده است: ستونی که پیامبر (ص) به آن تکیه می‌کرد صدای ناله‌ای سر داد، به طوری که تمام مسجد به لرزه در آمد. رسول اکرم (ص) از منبر پایین آمد و خود را به ستون چسباند و ستون آرام گرفت. پیامبر (ص) فرمود: "سوگند به کسی که جان من در دست اوست! اگر خود را به او نمی‌رساندم، تا روز قیامت، همچنان بانگ اندوه او ادامه داشت". سپس امر فرمود که ستون را دفن کردند. این ستون به ستون "حنانه" شهرت یافته است.
• ابن‌عمر می‌گوید: "پیامبر (ص) هنگام سخنرانی و ایراد خطبه به پایه‌ای که از تنه درخت خرما بود، تکیه می‌داد، وقتی منبر آماده شد و حضرت برای خطبه به آن سو رفتند، آن ستون نالید. پیامبر بازگشت و به آن دست کشید".
• شیخ مفید، ناله این ستون را یکی از معجزات آن حضرت دانسته است.

فضیلت منبر پیامبر (ص)

• پس از ساخت منبر، پیامبر (ص) روی آن ایستاد و فرمود: "این منبر من در کنار جویباری از جویبارهای بهشت قرار دارد و پایه‌هایش در بهشت استوار است، منبر در کنار حوض من قرار خواهد داشت و میان منبر و خانه من باغی از باغ‌های بهشت است". از ام‌سلمه، همسر گرامی پیامبر (ص) روایت شده است که حضرت می‌فرمود: "پایه‌های منبرم در بهشت هم، برافراشته است و در آنجا استوار خواهد بود".
• رسول خدا (ص) دستور داده بود مراسم سوگند خوردن در موارد حقوقی، کنار منبر انجام شود و می‌فرمود: "هر کس کنار منبرم سوگند دروغی بخورد، هر چند برای یک چوب مسواک باشد، جایگاه او در آتش خواهد بود".

حاکمان اموی و انتقال منبر از مدینه به شام

• در برخی از نقل‌ها به تلاش بی‌ثمر معاویه و برخی دیگر از حاکمان اموی برای انتقال منبر پیامبر (ص) از مدینه به شام، مطالبی ذکر شده است. طبری به نقل از سعید بن دینار آورده که معاویه گفته است: "به نظر من منبر پیغمبر خدا (ص) نباید در مدینه بماند؛ زیرا مردم آنجا قاتلان و دشمنان امیرمؤمنان عثمان بوده‌اند". ابوهریره و جابر بن عبدالله پیش معاویه آمدند و او را از این کار باز داشتند. معاویه کوتاه آمد و شش پله بر منبر افزود که اکنون (زمان طبری) هشت پله دارد و به سبب کاری که کرده بود از مردم عذر خواست. عبدالملک و ولید، قصد این کار را داشتند؛ ولی به عللی منصرف شدند.

منبر پیامبر(ص)

هنگام بنای مسجد النبی(ص) برای رسول خدا منبری در نظر نگرفته بودند. آن حضرت خطبه‌های خود را کنار تنه درخت خرمایی که به آن تکیه می‌زدند، می‌خواندند. هنگامی که برای ایشان منبری ساخته شد، روز جمعه بر فراز آن رفتند. چنانکه گفتیم مورخان و محدثانی چون بخاری، نسائی، دارمی و ابن عساکر، روایت کرده‌اند از درختی که آن حضرت به آن تکیه داده و خطبه می‌خواندند، صدایی شبیه ناله و شیون برخاست؛ گویی درخت در فراق پیامبر(ص) ناله‌ای سر داد. بیشتر اصحاب آن صدا را شنیده و گریستند. آن حضرت از منبر فرود آمده و دست ملاطفت بر آن کشیدند، آن‌گاه درخت آرام شد. درخت یادشده را به سبب این حادثه «حنانه» گفته‌اند؛ زیرا حنانه یعنی: بانگ شتر ماده‌ای که از بچه خود جدا می‌شود. رسول اکرم(ص) دستور فرمودند تا حفره‌ای کنده و آن درخت را دفن کردند بعدها در توسعه مسجدالنبی درخت به دست «ابی بن کعب» افتاد و هرگز آن را از خود جدا نساخت. مکان آن، کنار ستون حنّانه کنونی یعنی سمت مغرب محراب و نمازگاه پیامبر(ص) و متصل به دیوار اصلی جنوبی مسجد بوده است. در مورد نخستین کسی که برای پیامبر(ص) منبری از چوب ساخت اختلاف است. بعضی غلام «عباس بن عبدالمطلب» و بعضی غلام «سعید بن عاص» و عده‌ای غلام زنی از انصار را ذکر کرده‌اند که این گفته صحیح‌تر است. عده‌ای می‌گویند: نخستین منبر، مرتفع و از گِل بود، یعنی پله نداشت. بعضی نیز می‌گویند از چوب ساخته شده و دارای سه پله بود. پیامبر(ص) بر پله سوم نشسته و پاهای مبارک خود را بر پله دوم می‌گذاشتند. خلیفه اول یک پله پایین‌تر و خلیفه دوم یک پله از او پایین‌تر می‌نشسته است، ولی عثمان بر خلاف سلف خود، جای پیامبر(ص) یعنی بر پله سوم می‌نشست که این مسأله مورد اعتراض صحابه بزرگ قرار گرفت.

معاویه بعدها شش پله از پایین به منبر افزود و می‌خواست آن را به شام منتقل کند، اما در آن هنگام کسوفی رخ داد؛ لذا او و مردم ترسیدند و معاویه نیز از این عمل پوزش خواست. عثمان نخستین کسی است که بر منبر پیامبر(ص) پوشش قرار داد. بعدها سنگی از مرمر ساخته و منبر را داخل آن قرار دادند. اولین کسی که چنین کرد «عبدالله بن حسن بن حسن بن علی(ع)» والی مدینه در سال ۱۵۰ق بود. در جریان آتش‌سوزی که به سال ۸۸۶ ق در مسجد النبی(ص) رخ داد، این منبر کاملاً در آتش سوخت. چندی بعد قطعه‌ای از چوب آن را یافته و در محل خود قرار دادند؛ بر روی آن نیز منبری از چوب صندل و سپس از آجر و سنگ ساختند که ظاهراً این کار به دستور «سلطان اشرف قایتبای» در سال ۸۸۸ ق صورت گرفت. منبر یادشده تا سال ۹۹۸ ق موجود بود، آن سال «سلطان مراد عثمانی» منبر نفیس و یک پارچه‌ای از سنگ مرمر ساخته و به جای منبر قبلی نهاد که این منبر هم‌اکنون نیز موجود و سمت راست محراب النبی(ص) و مقابل محل اذان بلال قرار دارد. شایان گفتن است که همه ساله خلفا و پادشاهان، برای پوشش منبر پارچه‌ای زیبا و نفیس به مدینه فرستاده و آن را می‌پوشانیدند. بین منبر و قبر رسول خدا(ص) را روضة النبی می‌گویند..

منابع

1. حاجی‌زاده، یدالله، مقاله «منبر و محراب»، فرهنگ‌نامه تاریخ زندگانی پیامبر اعظم ج۲
2. تونه‌ای، مجتبی، محمدنامه