امامت خاصه در حدیث

این مدخل زیرشاخهٔ بحث امامت خاصه است. امامت خاصه از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: امامت خاصه در حدیث - امامت خاصه در کلام اسلامی - امامت خاصه در نهج البلاغه - پرسش مرتبط ندارد

حدیث دار

روایت اول

طبری از ابن حمید روایت کرده است: سلمه گفت: محمد بن اسحاق از عبد الغفار بن قاسم از منهال بن عمرو از عبدالله بن حارث بن نوفل بن حارث بن عبدالمطلب از عبدالله بن عباس از علی ابن ابی‌طالب(ع) در حدیثی بلند برای من چنین روایت کرد:... رسول خدا(ص) سخن آغاز کرد و فرمود: ای فرزندان عبد المطلب به خدا قسم! من کسی را از عرب نمی‌شناسم که برای قومش بهتر از آنچه من برای شما آوردم، آورده باشد. من برای شما خیر دنیا و آخرت را آوردم. خداوند سبحان مرا امر فرموده تا شما را به سوی او فرا خوانم. حال از میان شما چه کسی مرا در این امر یاری می‌رساند تا او برادر وصی و جانشین من میان شما باشد؟ راوی (امیر مؤمنان(ع)) می‌فرماید: حاضران در مجلس از همکاری دریغ ورزیدند. اما من که از دیگران، کم‌سن‌تر، کم‌دیدتر،... و نازک‌ساق‌تر بودم - عرض کردم: «یا رسول الله من وزارت شما را می‌پذیرم و از هیچ کمکی دریغ نمی‌ورزم. رسول خدا(ص) دست بر گردن من نهاد و فرمود: «این، برادر، وصی و خلیفه من میان شماست. اینک سخن او را بشنوید و از فرمان او پیروی کنید. حاضران خنده‌کنان از جای برخاستند».

این روایت، نص، بیان و دلیلی شرعی است بر اینکه رسول خدا(ص) علی(ع) را به وصایت و خلافت بعد از خود تعیین فرمود و سنت پیامبر(ص) پاره‌ای از دین الهی است و چیزی که این بیان و نص شرعی را نسخ کرده باشد، به دست نرسیده است و این حدیث از هر نظر صحیح است و ابن جریر و ابوجعفر اسکافی، آشکارا آن را صحیح دانسته‌اند. بی‌گمان آنچه را پیامبر(ص) در اجتماع فرزندان عبدالمطلب و خویشان نزدیک خود فرمود، به امر پروردگارش بود؛ زیرا پیامبر(ص) از وحی الهی پیروی می‌کرد و معقول نیست که پیامبر(ص) بدون اذن خداوند خلیفه خود را تعیین کرده باشد؛ چنان‌که تصریح کرده است امر خلافت تابع تشریع الهی است.

سند بررسی

۱. ابن حمید، یعنی محمد بن حمید بن حیان، ابو عبدالله رازی (م۲۴۸ ه. ق) ابوزرعه درباره او گفته است: «کسی که روایات ابن حمید را از دست بدهد، به ده هزار حدیث برای جبران آن نیاز دارد». نیز از یحیی بن معین درباره او پرسیدند. او در پاسخ گفت: «او ثقه است». از جعفر بن ابوعثمان طیالسی نقل شده است که می‌گفت: «ابن حمید ثقه است».

۲. سلمة بن فضل ابرش انصاری (م۱۹۰ه. ق): ابن معین گفته است: او ثقه است که ما از او روایاتی نوشته‌ایم و ابن سعد او را ثقه و راست‌گو دانسته و ابن داوود گفته است: او ثقه است. ابن حبان او را در الثقات آورده است. حسین رازی از ابن معین نقل کرده است که سلمة بن فضل معتمد است. از او درباره مغازی نوشتم و کتاب‌های او کامل‌ترین کتاب‌ها در موضوعشان است. دوری به نقل از ابن معین او را شخصی بدون اشکال... و ابن سعد او را ثقه و راست‌گو دانسته... و ابن عدی او را از عجایب و یگانه دانسته و گفته است: «و من در روایات او حدیثی را نیافتم که به حد انکار برسد. بلکه احادیث او با معانی نزدیکند». آجری به نقل از ابی‌داوود او را ثقه دانسته و احمد نیز او را آدم خوبی خوانده است. ابن معین، ابن سعد و ابن داوود او را ثقه دانسته‌اند. ابن حبان وی را در الثقات آورده است.

۳.محمد بن اسحاق (م ۱۵۰ ه. ق) صاحب کتاب معروف السیرة: ذهبی، ابن اسحاق را علامه، حافظ و اخباری.... دانسته است.... ابوزناد از پدرش نقل کرده که محمد بن اسحاق به علم و وثاقت شهیر بوده و از او هیچ جرح و طعنی شنیده نشده است. بخاری گفته است: «علی بن عبدالله را دیدم که به حدیث ابن اسحاق احتجاج می‌کرد و از سفیان نقل کرد کسی را تا کنون ندیده است که او را متهم کند». شاید ضعف او تشیع و اعتقادش به قَدَر باشد، اما در راست‌گویی‌اش جای کلامی نیست.

۴. عبد الغفار بن قاسم (ابو مریم کوفی): شعبه درباره او گفته است: «کسی را در حفظ حدیث از او بهتر ندیدم.... او دانش و علم رجال را بس مهم می‌شمرد». ابن عدی گفته است: «او احادیث صالح و شایسته‌ای داشت». نیز گفته است: «از ابن عقده شنیدم که ابو مریم را می‌ستود و در این کار زیاده‌روی می‌کرد و از حد خود می‌گذشت». ذهبی علت تضعیف ابو مریم را اعتقاد او درباره برخی از صحابه و روایات وی از فضایل امام علی(ع) دانسته و عقیلی گفته است: «آیا به رغم این تصریح، مجالی برای قبول کلمات آنان در تضعیف ابومریم می‌ماند».

۵. منهال بن عمرو: یحیی بن معین و نسائی او را ثقه دانسته‌اند. عجلی درباره او گفته است: «او کوفی و ثقه است». دارقطنی نیز او را صدوق و راست‌گو دانسته است.

۶. عبدالله بن حارث بن نوفل: ابن معین، ابوزرعه، نسائی، ابن مدینی، عجلی و محمد بن عمر او را ثقه دانسته‌اند. ابن عبد البر گفته است: «بر ثقه بودن او اجماع کرده‌اند».

روایت دوم

روایتی که ابن عساکر در تاریخ خود آورده است: ابوالبرکات عمر بن ابراهیم زیدی علوی در کوفه برای ما از ابوالفرج محمد بن احمد بن علان شاهد، از محمد بن جعفر بن محمد بن حسین، از ابوعبدالله محمد بن قاسم بن زکریا محاربی، از عباد بن یعقوب، از عبدالله بن عبد القدوس از اعمش از منهال بن عمرو از عباد بن عبدالله روایت کرد که علی بن ابی‌طالب فرمود: زمانی که آیه وَأَنْذِرْ عَشِيرَتَكَ الْأَقْرَبِينَ نازل شد، پیامبر(ص) به من فرمود: «یا علی! یک رأس گوسفند با صاعی از طعام و ظرفی از شیر برای هر نفر فراهم کن». امیر المؤمنین(ع) فرمود: «چنین کردم». پیامبر(ص) فرمود: «یا علی! بنی‌هاشم را گرد آور.»... تا اینکه فرمود: «کدام‌یک از شما پس از من، دین‌های مرا ادا می‌کند و جانشین و وصی من می‌شود»؟ امیر مؤمنان(ع) فرمود: عباس از خوف آنکه این سخن به مال و اموال او نیز تعلق گیرد، ساکت ماند. رسول خدا(ص) سخن خویش را بار دیگر تکرار نمود؛ اما باز هم سکوت بر همه حاکم شده بود و عباس نیز از خوف آنکه مبادا این کلام پیامبر(ص)، به مال و اموال او تعلق گیرد، ساکت ماند تا اینکه پیامبر(ص) برای سومین بار سخن خویش را تکرار فرمود و من که در آن زمان از همه خُردتر بودم و ساق پاهایی باریک، چشمانی پر از اشک و شکمی با ضخامت داشتم، برخاستم و گفتم: «من برای این کار حاضرم». پیامبر(ص) فرمود: «تو یا علی! تو یا علی».

بررسی سند

1. ابوالبرکات، عمر بن ابراهیم (م ۵۳۹) ه. ق)؛ ذهبی و سمعانی او را استاد، علامه، قاری، نحوی و عالم کوفه دانسته‌اند و بر پیکر او سی‌هزار نفر نماز خوانده‌اند. ابن عساکر گفته است: «او با ورع‌ترین علوی مذهبی بود که من دیده بودم».
2. ابوالفرج محمد بن احمد (م ۴۴۶ ه. ق)؛ ذهبی درباره او گفته است: «او شیخ و محدث مُعمّر بوده است».
3. محمد بن جعفر بن محمد (متوفای ۴۰۲ ه. ق)؛ ذهبی گفته است: «او امام، اهل قرائت،... و مستند و ثقة بوده است».
4. ابوعبدالله محمد بن قاسم محاربی (م ۳۲۰ ه. ق)؛ ذهبی او را استاد، محدث و کلام او را مستند دانسته... و عتیقی، او را توثیق کرده است. ذهبی می‌گوید:... نام او در زمره ضعفا و تضعیف‌شدگان هیچ توجیهی ندارد؛ زیرا سبب ضعف او را بیان نکرده‌اند و نهایت چیزی که درباره او گفته شده، حرف‌هایی پیرامون عقیده وی بوده است و چنان که بارها گفته‌ایم این نمی‌تواند در او تأثیر سوئی داشته باشد.
5. عباد بن یعقوب رواجنی (م ۲۵۰ ه. ق)؛ ذهبی گفته است: «... او را ابوحاتم توثیق نموده است». ابن حجر گفته است: «بخاری روایاتی را از او نقل، و بدین شیوه او را تأیید کرده و ترمذی نیز از او روایت کرده است». محمد بن عیسی گفته او ثقه بوده و بخاری گفته او راست‌گو بوده اما از افراد ضعیف روایت نقل می‌کرده و ابن حبان او را در ثقات آورده است. یحیی بن مغیره گفته است: «جریر به من امر کرد که از او حدیثی بنویسم». او راست‌گو و متهم به رفض و تشیع بوده است. هیثمی گفته است: «بخاری و ابن حبان او را توثیق کرده‌اند و در مورد او سخنانی گفته شده است، اما او توثیق شده است». ذهبی او را استاد، عالم و راست‌گو می‌داند و ابوحاتم گفته است: او استاد و ثقه بوده و حاکم گفته است: ابن خزیمه می‌گفت: «کسی که در روایتش ثقه است، برای ما روایت کرد».
6. عبدالله بن عبد القدوس؛ ابن حجر می‌گوید: «بخاری روایاتی را از او نقل، و بدین شیوه او را تأیید کرده و ترمذی نیز از او روایت کرده است». محمد بن عیسی گفته او ثقه بوده و بخاری گفته او راست‌گو بوده اما از افراد ضعیف روایت نقل می‌کرده و ابن حبان او را در ثقات آورده و ابن حجر گفته است: «او راست‌گو و متهم به رفض و تشیع بوده است». هیثمی گفته است: «بخاری و ابن حبان او را توثیق کرده و ابن معین او را تضعیف نموده است». در جای دیگری گفته است: «در مورد او سخنانی گفته شده است، اما او را توثیق نموده‌اند». محمد بن عیسی او را معتمد دانسته و بخاری نیز اصل صداقت و راستگویی وی را پذیرفته است و ابن حبان او را در ثقات آورده است.
7. سلیمان بن مهران اعمش اسدی (م ۱۴۸ ه. ق)؛ صاحبان صحاح سته از او روایت نقل کرده‌اند. ابن معین گفته است: «او ثقه و مورد اعتماد است» و نسایی گفته است: «او مورد اعتماد و روایات او محکم و دقیق است». ابن حجر گفته است: «اعمش ثقه و مورد اعتماد حافظ و آشنای به علم قرائت و با ورع بوده، اما او در روایات تدلیس می‌نموده است». ذهبی گفته است: «اعمش یکی از علمای بزرگ است». عجلی نیز او را معتمد دانسته است. ابن حبان او را در ثقات آورده است. ابن معین او را معتمد دانسته و نسائی نیز گفته است: «او ثقه و روایات او محکم و دقیق بوده و ابن حجر نیز گفته است: «او ثقه و حافظ است» و عجلی او را توثیق نموده است.
8. منهال بن عمرو.
9. عباد بن عبدالله اسدی؛ عجلی گفته است: «او کوفی، تابعی و ثقه بوده است». ابن حبان او را در ثقات آورده است. حاکم دو حدیث از او درباره امام علی(ع) تصحیح کرده و عجلی او را در ثقات آورده و گفته است: «او کوفی و ثقه است». ابن حبان او را در ثقات خود آورده است.

روایت سوم

ابن عساکر با سند خود از امام علی(ع) روایت کرده است: رسول خدا(ص) فرمود: ای فرزندان عبد المطلب! آری به خدا قسم من میان همه جوانان عرب کسی را نمی‌شناسم که بهتر از آنچه را من برای شما آوردم، آورده باشد؛ من خیر دنیا و آخرت را برای شما به ارمغان آورده‌ام. پروردگارم مرا امر فرموده است تا شما را به سوی او دعوت کنم کدام یک از شما حاضر است تا در این راه مرا یاری رسانده و برادر، وصی و جانشین من میان شما باشد؟ تمام قوم از این کار سر باز زدند و من که از همه کم‌سن‌تر بودم برخاستم و گفتم: «ای پیامبر خدا من حاضرم تا وزیر شما در این کار باشم». رسول خدا(ص) دست بر گردن من نهاد و فرمود: این شخص برادر، وصی و جانشین من، میان شماست. به سخنان او گوش فرا دهید و از او اطاعت کنید».

ابن عساکر مسئله تعیین جانشین را با دو طریق دیگر نیز نقل کرده، اما توضیح نداده که این روایت دنباله نزول آیه: وَأَنْذِرْ عَشِيرَتَكَ الْأَقْرَبِينَ است یا خیر.

طریق اول: ابن عساکر با سند خود از ابورافع از پدرش روایت کرده است: پیامبر(ص) فرمود: «ای فرزندان عبد المطلب بکوشید تا در اسلام از سران آن باشید و نه دنباله آن. کدام یک از شما با من بیعت می‌کند تا برادر، وزیر، وصی، اداکننده دیون و محقق کننده و عده‌های من باشد»؟ در این حال علی(ع) برخاست. پیامبر(ص) به او فرمود: «بنشین». تا اینکه روز سوم فرا رسید و همان سخنان تکرار شد. این بار نیز امام علی(ع) برخاست و پیامبر(ص) در میان قوم با او بیعت نمود و آب دهان خود را در دهان او انداخت.

طریق دوم: ابن عساکر با سند خود از ابورافع چنین نقل می‌کند: ابوبکر به عباس گفت: تو را به خدا سوگند می‌دهم آیا می‌دانی که پیامبر(ص) فرزندان عبد المطلب را جمع نمود و در حالی که تو نیز در میان آنان که جمعی از قریش بودند حاضر بودی و پیامبر(ص) فرمود: «ای فرزندان عبد المطلب خداوند هیچ پیامبری را مبعوث نفرمود تا اینکه از میان اهلش برادر، وزیر وصی و خلیفه‌ای برانگیخت. کدام یک از شما حاضر است تا با من بیعت کند تا برادر، وزیر، وصی و محقق‌کننده و عده‌ها و اداکننده دیون من باشد؟ اما هیچ‌یک از شما برنخاست. پیامبر(ص) فرمود: ای فرزندان عبد المطلب! بکوشید تا در اسلام از سران آن باشید و نه دنباله آن. شما را به خدا سوگند یا یکی از شما بر این کار اقدام نماید یا آنکه کسی غیر از شما به این کار گمارده خواهد شد و آن زمان شما پشیمان خواهید بود». در این هنگام علی بن ابی‌طالب(ع) از میان شما برخاست و طبق تمام شرایطی که پیامبر(ص) گذارده و خواسته بود بیعت نمود. آیا می‌دانی که این افتخاری است از سوی پیامبر(ص)؟ پیامبر(ص) از ولایت عام بر جان و مال مردم برخوردار، و ولایت او تابع نظام تشریع الهی است. از این رو روایاتی که می‌گوید علی(ع) وصی و خلیفه و وارث پیامبر(ص) است، از ادلّه قوی و محکم نصب الهی خلافت و جانشینی وصی پیامبر(ص) به شمار می‌روند.

منابع

1. امیری، سلیمان، امامت و دلائل انتصابی بودن آن