تضرع در قرآن

اين مدخل از زیرشاخه‌های بحث تضرع است. "تضرع" از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:

تضرع در قرآن - تضرع در معارف دعا و زیارات - تضرع در معارف و سیره سجادی

مقدمه

تضرع مصدر باب تفعل از ریشه «ض‌ـ‌ر‌ـ‌ع» مشتق و در لغت، به معنای میل کردن به سوی چیزی از روی ذلت و نزدیک شدن به آن، و اظهار خواری و زبونی انسان آمده است.

تضرع در اصطلاح به معنای اظهار زبونی نفس در برابر خدای متعالی هنگام درخواست حاجت و ابراز ذلت در پیشگاه وی برای رفع گرفتاریها دانسته شده است. برخی نیز آن را به معنای زاری کردن دانسته‌اند.

تضرع در علوم مختلف و به مناسبت‌های گوناگون، مورد توجه قرار گرفته است؛ در فقه به مناسبت نماز استسقاء، نماز کسوف و اعمال عرفات، در اخلاق ذیل مباحث دعا و توبه و در عرفان به مناسبت تبیین ویژگی‌های مردان‌الهی.

در احادیث و ادعیه نیز، تضرع کانون توجه فراوان است. برخی از روایات به تعریف و بیان مصداق آن اشاره کرده و برخی دیگر به اهمیت آن پرداخته‌اند. دسته‌ای از روایات نیز ریشه رغبت و محبت فرشتگان به خداوند را تضرع آنان دانسته‌اند. در کتاب مقدس نیز، تضرع حضرت داود(ع) برای رهایی از گرفتاری و تضرّع حضرت دانیال پیامبر(ع) نقل شده‌است. گرچه در قرآن‌ کریم واژه تضرع و بعضی از مشتقات آن به صورت صریح در ۷ آیه به کار رفته است؛ ولی از آیات دیگر مانند آیات مربوط به برخی از عذابها و نیز آیات مربوط به بعضی از پیامبران بحثهایی در زمینه تضرع استفاده شده‌ است.

حقیقت تضرع

اصل معنای ضرع، میل کردن به سوی چیزی و قرب و نزدیکی به آن و مضارعه به معنای مشابهت و نزدیکی دو چیز در اوصاف است و فعل مضارع را از آن رو مضارع گفته‌اند که بر وقوع فعل در آینده نزدیک دلالت می‌کند. نامگذاری پستان به ضرع نیز به جهت مایل شدن شیر از میان سرگین و خون به سوی آن است وَإِنَّ لَكُمْ فِي الْأَنْعَامِ لَعِبْرَةً نُسْقِيكُمْ مِمَّا فِي بُطُونِهِ مِنْ بَيْنِ فَرْثٍ وَدَمٍ لَبَنًا خَالِصًا سَائِغًا لِلشَّارِبِينَ.، بنابراین تضرع کردن به معنای مایل شدن به سوی خدا و برطرف کردن حجابها و نزدیک شدن به اوست و چون این امر با زبونی و ذلت در برابر خدا حاصل می‌گردد، برخی آن را به حالت ضعف و خواری انسان هنگام دعا یا اظهار ذلت و خواری در برابر خداوند متعالی برای رفع گرفتاریها و تنگناها و ابراز ذلت نفس در مقابل خدا هنگام طلب حاجت از وی تفسیر کرده‌اند: وَلَقَدْ أَرْسَلْنَا إِلَى أُمَمٍ مِنْ قَبْلِكَ فَأَخَذْنَاهُمْ بِالْبَأْسَاءِ وَالضَّرَّاءِ لَعَلَّهُمْ يَتَضَرَّعُونَ، وَمَا أَرْسَلْنَا فِي قَرْيَةٍ مِنْ نَبِيٍّ إِلَّا أَخَذْنَا أَهْلَهَا بِالْبَأْسَاءِ وَالضَّرَّاءِ لَعَلَّهُمْ يَضَّرَّعُونَ و از آن‌رو که تضرع برای رفع گرفتاری‌ها تحقق می‌یابد، برخی دیگر معنای آن را، دعا با زبان یا با تذلل جسم و ظاهر در برابر خداوند دانسته‌اند: قُلْ مَنْ يُنَجِّيكُمْ مِنْ ظُلُمَاتِ الْبَرِّ وَالْبَحْرِ تَدْعُونَهُ تَضَرُّعًا وَخُفْيَةً لَئِنْ أَنْجَانَا مِنْ هَذِهِ لَنَكُونَنَّ مِنَ الشَّاكِرِينَ. گفته شده که از آیاتی چون ادْعُوا رَبَّكُمْ تَضَرُّعًا وَخُفْيَةً إِنَّهُ لَا يُحِبُّ الْمُعْتَدِينَ، قُلْ مَنْ يُنَجِّيكُمْ مِنْ ظُلُمَاتِ الْبَرِّ وَالْبَحْرِ تَدْعُونَهُ تَضَرُّعًا وَخُفْيَةً لَئِنْ أَنْجَانَا مِنْ هَذِهِ لَنَكُونَنَّ مِنَ الشَّاكِرِينَ استفاده می‌شود که تضرع انسان در هنگام دعا، اجابت را نزدیک‌تر می‌کند و نیز به شمار آوردن تضرع از قیود ذکر در آیه وَاذْكُرْ رَبَّكَ فِي نَفْسِكَ تَضَرُّعًا وَخِيفَةً وَدُونَ الْجَهْرِ مِنَ الْقَوْلِ بِالْغُدُوِّ وَالْآصَالِ وَلَا تَكُنْ مِنَ الْغَافِلِينَ دلیل اهمیت آن است.

به کار رفتن تضرع به همراه خُفْيَةً در آیه ادْعُوا رَبَّكُمْ تَضَرُّعًا وَخُفْيَةً إِنَّهُ لَا يُحِبُّ الْمُعْتَدِينَ نیز درخور توجه است. بر اساس احتمالی تضرع به معنای تذلل، و خفیه به معنای استتار است و چون تذلل معمولا در خفا صورت می‌گیرد خُفْيَةً کنایه از تذلل بوده، نقش آن در آیه تأکید همان تضرع است. بنابر احتمالی دیگر مراد از تضرع و خفیه جهر و سرّ بوده، راز آنکه به جای جهر تضرع به کار رفته این است که جهر در دعا با ادب عبودیت ناسازگار است، مگر در صورتی که با تضرع همراه باشد.

بر اساس آیات وَلَقَدْ أَرْسَلْنَا إِلَى أُمَمٍ مِنْ قَبْلِكَ فَأَخَذْنَاهُمْ بِالْبَأْسَاءِ وَالضَّرَّاءِ لَعَلَّهُمْ يَتَضَرَّعُونَ و قُلْ مَنْ يُنَجِّيكُمْ مِنْ ظُلُمَاتِ الْبَرِّ وَالْبَحْرِ تَدْعُونَهُ تَضَرُّعًا وَخُفْيَةً لَئِنْ أَنْجَانَا مِنْ هَذِهِ لَنَكُونَنَّ مِنَ الشَّاكِرِينَ اعتقاد انسان به ضعف و ذلت نفس در برابر خداوند و عظمت وی و احساس درماندگی به هنگام شداید و گرفتاریها از عواملی است که وی را به تضرع وا می‌دارد و در مقابل، اصرار بر کفر، لجاجت، پیروی از وسوسه شیطان و انجام گناهان و غرور نسبت به اعمال او را از تضرّع در برابر خداوند متعالی بازمی‌دارد.

بنابر مضمون برخی آیات عذاب‌هایی چون عذاب استدراج فَلَمَّا نَسُوا مَا ذُكِّرُوا بِهِ فَتَحْنَا عَلَيْهِمْ أَبْوَابَ كُلِّ شَيْءٍ حَتَّى إِذَا فَرِحُوا بِمَا أُوتُوا أَخَذْنَاهُمْ بَغْتَةً فَإِذَا هُمْ مُبْلِسُونَ. و عذاب شدید حَتَّى إِذَا فَتَحْنَا عَلَيْهِمْ بَابًا ذَا عَذَابٍ شَدِيدٍ إِذَا هُمْ فِيهِ مُبْلِسُونَ. بر تارکان تضرع نازل می‌گردد. بر پایه روایات تفسیری، از آیاتی چون وَلَقَدْ أَخَذْنَاهُمْ بِالْعَذَابِ فَمَا اسْتَكَانُوا لِرَبِّهِمْ وَمَا يَتَضَرَّعُونَ، حَتَّى إِذَا فَتَحْنَا عَلَيْهِمْ بَابًا ذَا عَذَابٍ شَدِيدٍ إِذَا هُمْ فِيهِ مُبْلِسُونَ استفاده می‌شود که فرجام ترک تضرع، مؤاخذه به صورت قحطی، گرسنگی، گرانی و کشتار با شمشیر یا نزول عذاب اخروی است. برخی رهایی حضرت یونس(ع) از شکم ماهی و دیگر مشکلات وَذَا النُّونِ إِذْ ذَهَبَ مُغَاضِبًا فَظَنَّ أَنْ لَنْ نَقْدِرَ عَلَيْهِ فَنَادَى فِي الظُّلُمَاتِ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا أَنْتَ سُبْحَانَكَ إِنِّي كُنْتُ مِنَ الظَّالِمِينَ، فَاسْتَجَبْنَا لَهُ وَنَجَّيْنَاهُ مِنَ الْغَمِّ وَكَذَلِكَ نُنْجِي الْمُؤْمِنِينَ.، آمرزش حضرت داود(ع)، اعطای مقام مقربان و بهشت به وی و قبولی دعا و توبه او از سوی خداوند قَالَ لَقَدْ ظَلَمَكَ بِسُؤَالِ نَعْجَتِكَ إِلَى نِعَاجِهِ وَإِنَّ كَثِيرًا مِنَ الْخُلَطَاءِ لَيَبْغِي بَعْضُهُمْ عَلَى بَعْضٍ إِلَّا الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ وَقَلِيلٌ مَا هُمْ وَظَنَّ دَاوُودُ أَنَّمَا فَتَنَّاهُ فَاسْتَغْفَرَ رَبَّهُ وَخَرَّ رَاكِعًا وَأَنَابَ، فَغَفَرْنَا لَهُ ذَلِكَ وَإِنَّ لَهُ عِنْدَنَا لَزُلْفَى وَحُسْنَ مَآبٍ. و برطرف شدن ابتلای حضرت ایوب(ع) وَاذْكُرْ عَبْدَنَا أَيُّوبَ إِذْ نَادَى رَبَّهُ أَنِّي مَسَّنِيَ الشَّيْطَانُ بِنُصْبٍ وَعَذَابٍ. را نتیجه تضرع آنان دانسته‌اند.

تضرع در فرهنگ‌نامه پیامبر در قرآن کریم

وَاذْكُرْ رَبَّكَ فِي نَفْسِكَ تَضَرُّعًا وَخِيفَةً وَدُونَ الْجَهْرِ مِنَ الْقَوْلِ بِالْغُدُوِّ وَالْآصَالِ وَلَا تَكُنْ مِنَ الْغَافِلِينَ

نکات: تضرع از ضرع به معنای اظهار ذلت و ضعف است هنگامی که بر انسان مصیبتی وارد می‌شود در آغاز به صورت پنهانی نجات خود را از خدا می‌خواهد؛ اما با شدت یافتن مصیبت و ظهور آثار ناامیدی و انقطاع از اسباب بدون نگرانی از اطلاع دیگران به صورت علنی و آشکار خداوند را می‌خواند و این همان تضرع است که در بعضی آیات مقابل خفیه قرار گر فته است. علامه طباطبائی در تفسیر المیزاناین گونه می‌نویسد.

به‌طوری که راغب گفته "تضرع" به معنای اظهار ضراعت و درماندگی است به همین جهت در مقابل آن، "خفیة" را به کار برده که معنای پوشیدگی است. بنا بر این، تضرع در دعا عبارت است از اظهار و علنی ساختن آن، و خفیه در آن عبارت است از اخفا و نهان داشتن آن. ودو واژه "تضرع" و "خفیه" مطلب را از جهتی دیگر نیز تعمیم می‌دهد و آن همان کوچکی و بزرگی مصیبت است. روی این حساب معنای آیه این است که: خدای تعالی نجات دهنده از هر مصیبت و گرفتاری است، چه زمینی و چه دریایی، چه کوچک و چه بزرگ.).

تضرع در دانشنامه معاصر قرآن کریم

تضرع مصدر باب تفعل به معنی «ناله و زاری توأم با خضوع و ذلت» است. مشتقات آن در قرآن به صورت: تَضَرَّعُوا (ماضی)، يَتَضَرَّعُونَ، يَضَّرَّعُونَ (مضارع) آمده است.

راغب گوید: تَضَرَّعَ: تذلل و زاری نمود. تضرع در اصطلاح به معنای اظهار خضوع و زبونی نفس در برابر خدای یکتا در هنگام درخواست حاجت همراه با ناله و زاری است. آیاتی که بیانگر چنین حالتی هستند از جهاتی قابل توجه و شایسته تدبرند: وَمَا أَرْسَلْنَا فِي قَرْيَةٍ مِنْ نَبِيٍّ إِلَّا أَخَذْنَا أَهْلَهَا بِالْبَأْسَاءِ وَالضَّرَّاءِ لَعَلَّهُمْ يَضَّرَّعُونَ.

در این آیه تلخی‌ها و ناملایمات به عنوان یک سنت الهی برای همه اقوام وجود دارد و از طرفی سختی‌ها و مشکلات، عامل سازندگی، غفلت‌زدایی و توجه به خداوند قلمداد شده است و ضمناً این نکته را یادآور می‌شود که ناگواری‌ها همیشه قهر الهی نیستند، بلکه چه بسا لطف الهی باشند که به شکل بلا جلوه‌گر شده‌اند. گویی همان‌گونه که گداختن آهن در کوره آتش، سبب نرم شدن و شکل‌پذیری آن می‌شود، حوادث و شداید نیز انسان‌ها را نرم و از راه تضرع و زاری به درگاه قادر متعال او را مستعد رشد و تکامل معنوی می‌سازند و از این طریق خامی و نپختگی از وجود آدمی رخت می‌بندد و به کمال و تعالی و سعه وجودی خویش دست می‌یابد.

وَلَقَدْ أَرْسَلْنَا إِلَى أُمَمٍ مِنْ قَبْلِكَ فَأَخَذْنَاهُمْ بِالْبَأْسَاءِ وَالضَّرَّاءِ لَعَلَّهُمْ يَتَضَرَّعُونَ، فَلَوْلَا إِذْ جَاءَهُمْ بَأْسُنَا تَضَرَّعُوا وَلَكِنْ قَسَتْ قُلُوبُهُمْ وَزَيَّنَ لَهُمُ الشَّيْطَانُ مَا كَانُوا يَعْمَلُونَ. از این آیات به دست می‌آید که مشکلات، راهی برای بیداری فطرت و توجه به خداوند است و به طور ضمنی می‌فهماند که این طور نیست که هرگونه رفاه و آسایشی، لطف و هر گونه رنج و محنتی، قهر و غضب الهی باشد! بلکه در مسیر تربیت و ارشاد، گاهی سختی و فشار هم لازم و عامل رشد بیشتر می‌شود.

از امام علی(ع) روایت شده که «اگر مردم به هنگام ناگواری‌ها و تلخی‌ها به صورت خالصانه و صادقانه به درگاه خدای سبحان ناله و زاری کنند مورد لطف خدا قرار می‌گیرند.

بر اساس این آیه، تضرع به درگاه خدا، سبب رشد و قرب انسان به درگاه او و دوری از سنگدلی و فریفتگی می‌شود و نشان می‌دهد که ریشه غرور و ترک تضرع، مفتون شدن به تزیینات شیطانی است و چون انسان فطرتاً زیبایی را دوست می‌دارد، شیطان از همین راه می‌خواهد او را اغفال کند: ادْعُوا رَبَّكُمْ تَضَرُّعًا وَخُفْيَةً إِنَّهُ لَا يُحِبُّ الْمُعْتَدِينَ.

پیامبر اکرم(ص) در سفری، برخی اصحاب را دیدند که با فریاد دعا می‌کنند، فرمود: آرام دعا کنید. در سوره مریم آیه سوم یادآور دعای حضرت زکریا شده که إِذْ نَادَى رَبَّهُ نِدَاءً خَفِيًّا. در سوره حجرات آیه دوم، مؤمنان فرمان یافته‌اند که در حضور پیامبر اکرم(ص) صدایشان را بلند نکنند که امری دور از ادب و احترام است: لَا تَرْفَعُوا أَصْوَاتَكُمْ فَوْقَ صَوْتِ النَّبِيِّ وَلَا تَجْهَرُوا لَهُ بِالْقَوْلِ.

در نگاه قرآن، تضرّع و ناله در دعا، نشانه توجه انسان به کمبودها و نیازهای خود و عامل شکستن غرور و خودخواهی است؛ زیرا آنکه خود را قوی و غنی بداند در برابر هیچ کس ناله و درخواستی ندارد. از امام صادق(ع) نقل شده که تضرع در دعا، دستان را به طرف آسمان بلند کردن و دعا نمودن است. و از رسول خدا(ص) نیز نقل شده که «خداوند حیا می‌کند دستی را که به دعا بلند شود محرم برگرداند». وَاذْكُرْ رَبَّكَ فِي نَفْسِكَ تَضَرُّعًا وَخِيفَةً وَدُونَ الْجَهْرِ مِنَ الْقَوْلِ بِالْغُدُوِّ وَالْآصَالِ وَلَا تَكُنْ مِنَ الْغَافِلِينَ. بر اساس این آیه، قرآن کریم، علاوه بر ذکر زبانی، ذکر قلبی و دورنی را هم می‌ستاید فِي نَفْسِكَ و یاد خدا وقتی غفلت‌زدایی می‌کند که بدون تظاهر و ریا و بدون سر و صدا، آن هم با تضرّع و زاری و بیم و ترس از خدا باشد: تَضَرُّعًا وَخِيفَةً وَدُونَ الْجَهْرِ. در آیه ۵۵ سوره اعراف تَضَرُّعًا وَخُفْيَةً بود و در این آیه تَضَرُّعًا وَخِيفَةً. معلوم می‌شود که «خُفیَه= پنهانی» و «خِیفَة= ترس و بیم» همراه با «تضرع» از ویژگی‌های دعا و مناجات صمیمانه با خدا است. حالت خیفه و پنهانی در دعا بیشتر برای تمرکز دعاکننده و توجه کامل او به خدای یکتا و محفوظ ماندن از تظاهر و ریا و خودنمایی در مقابل چشمان دیگران است ولی حالت خیفه و بیم برای قرار گرفتن دعاکننده در حیطه «خوف و رجا» و مصونیت از دچار شدن به کیفر کردار خویشتن است و حالت تضرع و زاری برای تلطیف روح و رقّت قلب دعاکننده در بستر دعا و مناجات و ایجاد زمینه تقرب به سوی قاضی الحاجات است.

اصل ریشه تضرع از «ضَرع» به معنی میل کردن به سوی چیزی و نزدیک شدن به آن است. «مضارعه» به معنای مشابهت و نزدیک بودن دو چیز در اوصاف است. و فعل مضارع را از آن رو مضارع گفته‌اند که بر وقوع فعل در آینده نزدیک دلالت می‌کند. نامگذاری پستان به «ضرع» نیز به جهت مایل شدن شیر از میان سرگین و خون به سوی آن است: وَإِنَّ لَكُمْ فِي الْأَنْعَامِ لَعِبْرَةً نُسْقِيكُمْ مِمَّا فِي بُطُونِهِ مِنْ بَيْنِ فَرْثٍ وَدَمٍ لَبَنًا خَالِصًا سَائِغًا لِلشَّارِبِينَ.

در واقع تضرع کردن به معنای مایل شدن به سوی خدا و بر طرف کردن حجاب‌ها و نزدیک شدن به سوی اوست و چون این امر با زبونی و ذلت در برابر خدا حاصل می‌گردد، آن را به حالت کرنش و خشوع نفس در مقابل خدا به هنگام دعا تفسیر کرده‌اند: قُلْ مَنْ يُنَجِّيكُمْ مِنْ ظُلُمَاتِ الْبَرِّ وَالْبَحْرِ تَدْعُونَهُ تَضَرُّعًا وَخُفْيَةً لَئِنْ أَنْجَانَا مِنْ هَذِهِ لَنَكُونَنَّ مِنَ الشَّاكِرِينَ * قُلِ اللَّهُ يُنَجِّيكُمْ مِنْهَا وَمِنْ كُلِّ كَرْبٍ ثُمَّ أَنْتُمْ تُشْرِكُونَ

بر پایه روایات تفسیری از آیاتی چون وَلَقَدْ أَخَذْنَاهُمْ بِالْعَذَابِ فَمَا اسْتَكَانُوا لِرَبِّهِمْ وَمَا يَتَضَرَّعُونَ، حَتَّى إِذَا فَتَحْنَا عَلَيْهِمْ بَابًا ذَا عَذَابٍ شَدِيدٍ إِذَا هُمْ فِيهِ مُبْلِسُونَ، فرجام ترک تضرع چه بسا به صورت بلاهایی از قبیل قحطی، گرسنگی، گرانی و کشتار یا نزول عذابی اخروی دامن‌گیر انسان‌ها شود. برخی از عارفان، رهایی یونس از شکم ماهی و قبولی دعای دیگر انبیاء الهی و حتی برطرف شدن ابتلای ایوب نبی را، نتیجه تضرع آنان به درگاه خدا دانسته‌اند. بنابراین تضرع بنده به درگاه خدا حاکی از نیاز و عجز وجودی او در مقابل ذات غنی بالذات و لایزال ازلی و ابدی است که مرحله‌ای از مراحل عبودیت و بندگی را، در کمال تذلل به نمایش می‌گذارد.

از واژه‌های همسوی با تضرّع، می‌توان از «تبتّل»، «تفویض»، «تسلیم»، «رجاء»، «اشفاق»، «خوف»، «انابه» و «اعتصام» نام برد. واژه «تضرّع» از اصطلاحات کلیدی قرآن است که حوزه معنایی آن مبتنی بر معرفت توحید است.

منابع

1. سعیدیان‌فر و ایازی، فرهنگ‌نامه پیامبر در قرآن کریم
2. اعرافی، محمد، مقاله «تضرع»، دائرة المعارف قرآن کریم ج۷
3. کوشا، محمد علی، مقاله «تضرع»، دانشنامه معاصر قرآن کریم

پانویس