حقوق و تکالیف متقابل والدین و فرزندان
مقدمه
قرآن کریم در آیات متعدد به رعایت حقوق و تکالیف متقابل به طور عام و به ویژه در شبکه‌های خانوادگی و خویشاوندی توصیه‌های مؤکد فرموده است. علامه طباطبایی در توضیح احسان و عاق والدین می‌نویسد: قرآن کریم در چند جا احسان به پدر و مادر را تالی توحید و ترک شرک دانسته و هر جا به آن امر کرده قبلاً به توحید و ترک شرک امر کرده است. این خود بهترین دلیل است بر اینکه عقوق والدین بعد از شرک به خدای بزرگ در شمار بزرگ‌ترین گناهان، یا خود بزرگ‌ترین آنهاست، به اعتقاد علامه اعتبار عقلی نیز مؤید این معناست، چون جامعه انسانی آمری قراردادی است و در حدوث و بقا به محبت نسل بستگی دارد، و این محبت سرچشمه آن رابطه و علاقه‌ای است که بین ارحام رد و بدل می‌شود، و مرکز این رابطه خانواده است. قوام خانواده، هم از یک طرف به پدر و مادر و از طرفی به فرزندان است. و فرزندان موقعی احتیاج به رحمت و رأفت پدر و مادر دارند که پدر و مادر طبعاً مشتاق اولاد و شیفته پرورش آنانند، اما احتیاج پدر و مادر به فرزندان زمانی است که پیری عاجزشان ساخته است. در چنین روزهایی متعارف شدن جفای اولاد به والدین، در میان همه فرزندان باعث می‌شود عواطف تولید و تربیت از جامعه رخ بر بندد و کسی به تناسل و تربیت فرزند رغبت نکند. روشن است که چنین جامعه‌ای به سرعت رو به انقراض خواهد گذاشت و هیچ قانون و سنتی، فساد روی آورده را جبران نخواهد کرد، و سعادت دنیا و آخرت از آنان سلب خواهد شد[۱]. اصیل‌ترین میل فطری که پایه و اساس رابطه والدین و فرزندان را شکل می‌دهد و قرآن نیز بر آن تأکید کرده است، فرزندخواهی و فرزنددوستی است. ثروت بودن فرزند در جوامع سنتی، کارایی او در تأمین حوایج، تکیه گاه بودن او در دوران پیری و کهولت والدین، ارضای میل جادوانه‌خواهی و استمرار حیات از طریق تولید نسل، کسب اعتبارات اجتماعی و... همواره این میل را تقویت کرده است. والدین علاوه بر حقوقی که در بخش احسان از آن سخن رفت، به تکالیف سنگینی نیز در قبال فرزندان موظف شده‌اند و متقابلاً فرزندان نیز علاوه بر تکلیف به ادای حقوق والدین، حقوقی دارند که والدین باید در حد امکان در راستای تأمین آن تلاش کنند. رابطه متقابل حق و تکلیف، در صورت رعایت دقیق، به تحکیم و تقویت پیوند طبیعی میان والدین و فرزندان کمک می‌کند. نظام اجتماعی مطلوب، باید علاوه بر آموزش این حقوق و تکالیف، در خصوص کیفیت و نحوه اجرایی شدن آنها نیز راهکارهای مناسب را تمهید کند.[۲]
آیات قرآنی مرتبط
- امر مادران به دادن شیر به فرزندان نوزاد:
وَالْوَالِدَاتُ يُرْضِعْنَ أَوْلَادَهُنَّ حَوْلَيْنِ كَامِلَيْنِ لِمَنْ أَرَادَ أَنْ يُتِمَّ الرَّضَاعَةَ
[۳]. - الزام پدر به تأمین نفقه مناسب برای مادر در ایام شیر دادن: وَعَلَى الْمَوْلُودِ لَهُ رِزْقُهُنَّ وَكِسْوَتُهُنَّ بِالْمَعْرُوفِ [۴].
- دعا برای شایستگی فرزندان، سیره اولیا: أَصْلِحْ لِي فِي ذُرِّيَّتِي... [۵].
- لزوم موعظه و نصیحت فرزندان، هنگام ضرورت: وَإِذْ قَالَ لُقْمَانُ لِابْنِهِ وَهُوَ يَعِظُهُ يَا بُنَيَّ... [۶].
- امر فرزندان به اقامه نماز و انجام کارهای نیک: يَا بُنَيَّ أَقِمِ الصَّلَاةَ وَأْمُرْ بِالْمَعْرُوفِ وَانْهَ عَنِ الْمُنْكَرِ... [۷].
- برحذر داشتن فرزندان از انحراف اعتقادی و شرک[۸]؛ نهی والدین از قتل فرزندان به سبب فقر و تنگدستی[۹]؛ لزوم احتراز از همسران و فرزندان ناباب و غیرصالح[۱۰]؛ دوری گزیدن اولیای الهی از عاق والدین[۱۱]؛ نهی مؤمنان از دوستی با والدین، فرزندان و خویشان کافر کیش خود[۱۲]، توصیه به عفو و بخشش همسران و فرزندان ناباب[۱۳]؛ نیز در برخی آیات تذکر داده شده است.[۱۴]
منابع
پانویس
- ↑ سیدمحمدحسین طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، ج۷، ص۵۱۵.
- ↑ شرف‌الدین، سید حسین، ارزش‌های اجتماعی از منظر قرآن کریم، ص ۳۳۴.
- ↑ «و مادران فرزندان خود را دو سال کامل شیر می‌دهند؛ این برای کسی است که بخواهد دوران شیردهی را کامل کند» سوره بقره، آیه ۲۳۳.
- ↑ «و خوراک و پوشاک آنان به شایستگی بر صاحب فرزند است» سوره بقره، آیه ۲۳۳.
- ↑ «برای من، در دودمانم شایستگی قرار بده» سوره احقاف، آیه ۱۵.
- ↑ «و (یاد کن) آنگاه را که لقمان به پسرش -در حالی که بدو اندرز می‌داد- گفت: پسرکم!.».. سوره لقمان، آیه ۱۳.
- ↑ «پسرکم! نماز را بپا دار و به کار شایسته فرمان ده و از کار ناشایست باز دار» سوره لقمان، آیه ۱۷.
- ↑ وَإِذْ قَالَ لُقْمَانُ لِابْنِهِ وَهُوَ يَعِظُهُ يَا بُنَيَّ لَا تُشْرِكْ بِاللَّهِ إِنَّ الشِّرْكَ لَظُلْمٌ عَظِيمٌ «و (یاد کن) آنگاه را که لقمان به پسرش- در حالی که بدو اندرز می‌داد- گفت: پسرکم! به خداوند شرک مورز که شرک، ستمی سترگ است» سوره لقمان، آیه ۱۳.
- ↑ قُلْ تَعَالَوْا أَتْلُ مَا حَرَّمَ رَبُّكُمْ عَلَيْكُمْ أَلَّا تُشْرِكُوا بِهِ شَيْئًا وَبِالْوَالِدَيْنِ إِحْسَانًا وَلَا تَقْتُلُوا أَوْلَادَكُمْ مِنْ إِمْلَاقٍ نَحْنُ نَرْزُقُكُمْ وَإِيَّاهُمْ وَلَا تَقْرَبُوا الْفَوَاحِشَ مَا ظَهَرَ مِنْهَا وَمَا بَطَنَ وَلَا تَقْتُلُوا النَّفْسَ الَّتِي حَرَّمَ اللَّهُ إِلَّا بِالْحَقِّ ذَلِكُمْ وَصَّاكُمْ بِهِ لَعَلَّكُمْ تَعْقِلُونَ «بگو: بیایید تا آنچه را خداوند بر شما حرام کرده است برایتان بخوانم: اینکه چیزی را شریک او نگیرید و به پدر و مادر نیکی کنید و فرزندانتان را از ناداری نکشید؛ ما به شما و آنان روزی می‌رسانیم؛ و زشتکاری‌های آشکار و پنهان نزدیک نشوید و آن کس را که خداوند (کشتن او را) حرام کرده است جز به حق مکشید؛ این است آنچه شما را به آن سفارش کرده است باشد که خرد ورزید» سوره انعام، آیه ۱۵۱.
- ↑ يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِنَّ مِنْ أَزْوَاجِكُمْ وَأَوْلَادِكُمْ عَدُوًّا لَكُمْ فَاحْذَرُوهُمْ وَإِنْ تَعْفُوا وَتَصْفَحُوا وَتَغْفِرُوا فَإِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ «ای مؤمنان! برخی از همسران و فرزندانتان دشمن شمایند پس، از آنان دوری گزینید و اگر درگذرید و ببخشایید و چشم بپوشید بی‌گمان خداوند (نیز) آمرزنده‌ای بخشاینده است» سوره تغابن، آیه ۱۴.
- ↑ وَبَرًّا بِوَالِدَيْهِ وَلَمْ يَكُنْ جَبَّارًا عَصِيًّا «و با پدر و مادرش نکوکار بود و گردنکشی سرکش نبود» سوره مریم، آیه ۱۴؛ وَبَرًّا بِوَالِدَتِي وَلَمْ يَجْعَلْنِي جَبَّارًا شَقِيًّا «و (مرا) با مادرم نیکوکار کرده و مرا گردنکشی سنگدل نگردانیده است» سوره مریم، آیه ۳۲.
- ↑ لَا تَجِدُ قَوْمًا يُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ يُوَادُّونَ مَنْ حَادَّ اللَّهَ وَرَسُولَهُ وَلَوْ كَانُوا آبَاءَهُمْ أَوْ أَبْنَاءَهُمْ أَوْ إِخْوَانَهُمْ أَوْ عَشِيرَتَهُمْ أُولَئِكَ كَتَبَ فِي قُلُوبِهِمُ الْإِيمَانَ وَأَيَّدَهُمْ بِرُوحٍ مِنْهُ وَيُدْخِلُهُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ خَالِدِينَ فِيهَا رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُمْ وَرَضُوا عَنْهُ أُولَئِكَ حِزْبُ اللَّهِ أَلَا إِنَّ حِزْبَ اللَّهِ هُمُ الْمُفْلِحُونَ «گروهی را نمی‌یابی که با ایمان به خداوند و روز واپسین، با کسانی که با خداوند و پیامبرش مخالفت ورزیده‌اند دوستی ورزند هر چند که آنان پدران یا فرزندان یا برادران یا خویشانشان باشند؛ آنانند که (خداوند) ایمان را در دلشان برنوشته و با روحی از خویش تأییدشان کرده است و آنان را به بوستان‌هایی درمی‌آورد که از بن آنها جویباران روان است، در آنها جاودانند، خداوند از آنان خرسند است و آنان از وی خرسندند، آنان حزب خداوندند، آگاه باشید که بی‌گمان حزب خداوند است که (گرویدگان به آن) رستگارند» سوره مجادله، آیه ۲۲.
- ↑ يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِنَّ مِنْ أَزْوَاجِكُمْ وَأَوْلَادِكُمْ عَدُوًّا لَكُمْ فَاحْذَرُوهُمْ وَإِنْ تَعْفُوا وَتَصْفَحُوا وَتَغْفِرُوا فَإِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ «ای مؤمنان! برخی از همسران و فرزندانتان دشمن شمایند پس، از آنان دوری گزینید و اگر درگذرید و ببخشایید و چشم بپوشید بی‌گمان خداوند (نیز) آمرزنده‌ای بخشاینده است» سوره تغابن، آیه ۱۴.
- ↑ شرف‌الدین، سید حسین، ارزش‌های اجتماعی از منظر قرآن کریم، ص ۳۳۴.