تفسیر شهید زید بن علی (کتاب)
| تفسیر شهید زید بن علی | |
|---|---|
 | |
| زبان | عربی |
| نویسنده | زید بن علی |
| موضوع | تفسیر |
| مذهب | شیعه |
| ناشر | انتشارات انتشارات الدار العالمیة |
| محل نشر | بیروت، لبنان |
| سال نشر | ۱۴۱۲ ق، ۱۹۹۲ م، ۱۳۷۰ ش |
| چاپ | ۱ |
| تعداد صفحه | ۵۲۰ |
تفسیر شهید زید بن علی کتابی است که با زبان عربی به بررسی و بحث پیرامون تفسیر قرآن کریم می‌پردازد. این کتاب به قلم زید بن علی نوشته شده و انتشارات الدار العالمیة نشر آن را به عهده داشته است.[۱]
دربارهٔ کتاب
زرکلی در شمار تألیفات «زید بن علی» از کتابی به نام «تفسیر غریب القرآن» یاد کرده و گفته است: در صحت نسبت این کتاب به وی باید تحقیق شود[۲]. منبع آگاهی وی از این تألیف، مجمع علمی میلانو بوده است[۳]. اخیراً[۴] نیز کتابی با نام غریب القرآن منسوب به زید بن علی بن الحسین (ع) با تحقیق سید محمد جواد حسینی جلالی از سوی مرکز انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی چاپ و منتشر شده است و بعید نیست این کتاب همان کتابی باشد که زرکلی با نام تفسیر غریب القرآن یاد کرده و از انتساب آن به زید خبر داده است.
این کتاب در یک جلد و ۷۳۶ صفحه تنظیم شده است. ۱۱۴ صفحه آن مقدمه محقق در شرح حال زید و ارتباط وی با قرآن کریم و ۳۹۶ صفحه آن[۵] متن تفسیر منسوب به زید و پاورقی‌ها و توضیحاتی است که محقق نسبت به آن دارد و ۲۲۶ صفحه آن، دو کتاب دیگر منسوب به زید با نام‌های «الصفوة فی اصطفاء اهل البیت» و «العلّة و الکثرة» و فهرست‌های کتاب می‌باشد. محقق این کتاب (سید محمد جواد حسینی جلالی) در مقدمه گفته است:
عکس این تفسیر را سید محمد حسین حسینی جلالی که به نسخه‌ای از آن در کتابخانه‌های غرب دست یافته بود، برای من فرستاد و من برای پیدا کردن نسخه‌های دیگری از آن تلاش کردم و به نسخه دیگری دست نیافتم؛ ازاین‌رو، به تحقیق این کتاب براساس همین یک نسخه با نقایصی که داشت، از قبیل نقطه نداشتن بسیاری از کلمات و مشکل بودن خواندن بعضی از قسمت‌های کتاب اقدام کردم [۶].
این تفسیر با سندی که با چهار واسطه به زید بن علی (ع) می‌رسد[۷]، از سوره فاتحه آغاز و به سورۀ ناس ختم شده است؛ همچنین تمام ۱۱۴ سورۀ قرآن را دربر دارد و در آغاز هر سوره جز سوره بقره، آن سند تکرار شده است، و ضمن سوره‌های بزرگ نیز در موارد بسیاری مطالب با تعبیر "قال زید بن علي" و مانند آن آمده است[۸] و کثرت تکرار نقل قول از زید چه‌بسا شاهد این مطلب باشد که این تفسیر (در فرض صحت انتسابش به زید) به املای زید بوده نه به قلم وی، و نویسنده آن علی‌القاعده باید واسطۀ چهارمی که در سند ذکر شده، یعنی عمرو بن خالد واسطی باشد. در هرصورت، صدور مطالب این تفسیر از زید قطعی نیست؛ زیرا نه تواتر نقل نسبت به آن وجود دارد و نه شواهد و قرائن قطعی، و حتی سند متصل و معتبری نیز نسبت به آن وجود ندارد؛ زیرا اولاً: واسطه‌های بین سید محمد حسین جلالی که نسخه‌ای از تفسیر را در کتابخانه‌های غرب به‌دست آورده و اولین شخصی که نام وی در سند ذکر شده، نامعلوم است و ثانیاً: محقق کتاب در تجلیل رجال سند سخن گفته[۹] و عمرو بن خالد واسطی را نیز برحسب نقل کشی، ابن فضال توثیق کرده است[۱۰]، ولی سه واسطۀ دیگر سند، محمد بن منصور و علی بن احمد و عطاء بن سائب از جانب رجال‌شناسان شیعه توثیق نشده‌اند[۱۱]؛ بنابراین، فقط می‌توان گفت این تفسیر منسوب به زید است و نمی‌توان مطالب آن را قاطعانه آرای زید دانست.
اما از نظر محتوا، بخش بزرگی از این کتاب بیان معنای مفردات آیات است؛ ازاین‌رو، این کتاب را غریب القرآن نامیده‌اند؛ البته مطالب آن منحصر به بیان مفردات نیست و در موارد بسیاری بیانات تفسیری نسبت به آیات نیز دارد؛ برای مثال:
- در آیۀ ﴿قَالَ يَا آدَمُ أَنْبِئْهُمْ بِأَسْمَائِهِمْ فَلَمَّا أَنْبَأَهُمْ بِأَسْمَائِهِمْ قَالَ أَلَمْ أَقُلْ لَكُمْ إِنِّي أَعْلَمُ غَيْبَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَأَعْلَمُ مَا تُبْدُونَ وَمَا كُنْتُمْ تَكْتُمُونَ﴾[۱۲] ﴿مَا كُنْتُمْ تَكْتُمُونَ﴾ را به "بما يكتم ابليس في نفسه"؛ «آنچه ابلیس پیش خود پنهان می‌کرد:» تفسیر کرده است[۱۳].
- در آیۀ ﴿وَإِذْ قُلْنَا لِلْمَلَائِكَةِ اسْجُدُوا لِآدَمَ فَسَجَدُوا إِلَّا إِبْلِيسَ أَبَى وَاسْتَكْبَرَ وَكَانَ مِنَ الْكَافِرِينَ﴾[۱۴] ﴿وَإِذْ قُلْنَا لِلْمَلَائِكَةِ اسْجُدُوا لِآدَمَ﴾ را به "اجعلوه قبلة والسجود للّه"؛ او را قبله قرار دهید و سجده از آن خداست» تفسیر کرده است[۱۵].
- در آیه ﴿فَتَلَقَّى آدَمُ مِنْ رَبِّهِ كَلِمَاتٍ﴾[۱۶] کلمات را به جمله ﴿قَالَا رَبَّنَا ظَلَمْنَا أَنْفُسَنَا وَإِنْ لَمْ تَغْفِرْ لَنَا وَتَرْحَمْنَا لَنَكُونَنَّ مِنَ الْخَاسِرِينَ﴾[۱۷]که در آیه دیگر از حضرت آدم و حوّا نقل شده، تفسیر کرده است[۱۸].
از این قبیل بیانات تفسیری فراوان در این تفسیر دیده می‌شود و ازاین‌رو، می‌توان این کتاب را از تفاسیر به شمار آورد.
بیشتر بیانات این تفسیر چه در معنای مفردات و چه در تفسیر مفاد جمله‌ها بدون مستند است، ولی در مواردی به آیات دیگر قرآن استناد کرده است که یک نمونۀ آن در مثال‌های گذشته، استناد به آیه ﴿رَبَّنَا ظَلَمْنَا أَنْفُسَنَا...﴾[۱۹] در تفسیر «کلمات» می‌باشد.
در تفسیر ﴿اهْدِنَا الصِّرَاطَ الْمُسْتَقِيمَ﴾[۲۰] در معنا کردن «هدایت» به «بیان» به آیه ﴿وَأَمَّا ثَمُودُ فَهَدَيْنَاهُمْ...﴾[۲۱][۲۲] استناد کرده است[۲۳]. در بیان آیه ﴿رَبَّنَا وَابْعَثْ فِيهِمْ رَسُولًا مِنْهُمْ يَتْلُو عَلَيْهِمْ آيَاتِكَ وَيُعَلِّمُهُمُ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ وَيُزَكِّيهِمْ إِنَّكَ أَنْتَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ﴾[۲۴] نیز چنین آمده است: و قول خدای متعال: ﴿وَيُزَكِّيهِمْ﴾ معنایش «یطهرهم» است و در سوره دیگر که فرموده است: ﴿نَفْسًا زَكِيَّةً﴾[۲۵] معنایش ﴿مُطَهَّرَةٌ﴾ است[۲۶]؛ یعنی برای تأیید اینکه معنای «یزکی»، «یطهر» است به این که در آیه دیگر «زکیّة» به‌معنای «مطهّرة» می‌باشد، استشهاد کرده است، ولی این موارد اندک است؛ زیرا از اول قرآن تا آیه ﴿رَبَّنَا وَابْعَثْ فِيهِمْ رَسُولًا مِنْهُمْ يَتْلُو عَلَيْهِمْ آيَاتِكَ وَيُعَلِّمُهُمُ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ وَيُزَكِّيهِمْ إِنَّكَ أَنْتَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ﴾[۲۷] در همین سه مورد به آیات دیگر استناد کرده و سایر موارد بدون مستند است.
تمام محتوای این تفسیر آرای تفسیری نقل شده از زید است و گاهی از ابن عباس نیز سخنی نقل شده است[۲۸] که به احتمال قوی، نقل کنندۀ از وی زید بوده و نویسنده تفسیر آن را از زبان زید نوشته است و احتمال دارد که نقل کننده، خود نویسنده باشد و در قسمت زیادی از این تفسیر که مطالعه کردم، روایتی از پیامبر (ص) یا یکی از امامان معصوم (ع) در آن ندیدم و حدس می‌زنم تا آخر تفسیر نیز روایتی از آنان نقل نشده باشد.
ویژگی دیگر این تفسیر خالی بودن آن از فضائل اهل بیت (ع) است؛ البته در ذیل آیه ﴿يَا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ مَا أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ﴾[۲۹] از زید نقل شد که گفته است: "هذه لعلى بن ابى طالب خاصّة"[۳۰] و در ذیل آیه ﴿وَجَعَلْنَا مِنْهُمْ أَئِمَّةً يَهْدُونَ بِأَمْرِنَا﴾[۳۱] نیز با تعبیر "قال الامام زيد بن علي" چنین نقل شده است: "لا تزال الأئمّة منّا اهل البيت يدعون الى كتاب الله و سنة رسوله (ص) حتى يتقارب وقت الآخرة"[۳۲]؛ پیوسته امامان از ما اهل بیت به کتاب خدا و سنّت پیامبرش (ص) دعوت می‌کنند تا وقت آخرت نزدیک شود».
ولی در بسیاری از آیات مربوط به فضائل مانند آیه «لیلة المبیت»[۳۳]، «آیه مباهله»[۳۴]، «آیه اولی الامر»[۳۵]، «آیه اکمال»[۳۶]، «آیه ولایت»[۳۷]، «آیۀ تطهیر»[۳۸]، «آیه مودت»[۳۹]، «آیه اطعام»[۴۰] هرچند کلمه یا جمله‌ای را معنا کرده است، ولی به نکتۀ فضیلت بودن آن هیچ اشاره‌ای ندارد و حتی از معنی کردن کلمه یا جمله‌ای از آنکه به فضائل اهل بیت (ع) مربوط می‌باشد، سکوت کرده است.
آقای جلالی- محقق کتاب - از تعرض نداشتن این تفسیر به شأن نزول آیات به‌ویژه آیات وارد شده در شأن اهل بیت (ع) اعتذار کرده به اینکه این تفسیر برای این جهت تألیف نشده است[۴۱]، ولی این اعتذار برای سکوت وی از بیان معنا یا مصداق کلماتی که به فضائل اهل بیت (ع) ارتباط دارد، مناسب و پذیرفتنی نیست؛ زیرا همان‌گونه که در تفسیر آیۀ ﴿فَتَلَقَّى آدَمُ مِنْ رَبِّهِ كَلِمَاتٍ﴾[۴۲] گفته که منظور از ﴿كَلِمَاتٍ﴾، ﴿رَبَّنَا ظَلَمْنَا أَنْفُسَنَا...﴾[۴۳] است، می‌توانست در تفسیر آیه تطهیر نیز بگوید: «مراد از اهل البیت، علی، فاطمه، حسن و حسین (ع) است» و در تفسیر آیه مودت بگوید: «مراد از ﴿الْقُرْبَى﴾ علی و فاطمه و حسن و حسین (ع) است» و این، از آنچه کتاب برای آن فراهم شده، خارج نبود. به‌هرحال، این کتاب از جهت اینکه منبعی کهن در بیان مفردات قرآن است، شایان توجه و قابل استفاده می‌باشد.[۴۴]
فهرست کتاب
در این مورد اطلاعاتی در دست نیست.
دربارهٔ پدیدآورنده
در این مورد اطلاعاتی در دست نیست.
دریافت متن
- دریافت متن PDF کتاب از وبگاه کتاب بدیا
- دریافت متن دیجیتال کتاب از وبگاه المکتبة الاسلامیة
- دریافت متن PDF کتاب از وبگاه شیعه بوک
- دریافت متن PDF کتاب از کتابخانه دیجیتال نور
پانویس
- ↑ وبگاه نیل و فرات
- ↑ ر. ک: زرکلی، الأعلام، ج۳، ص۵۹.
- ↑ ر. ک: زرکلی، الأعلام، ج۳، ص۵۹.
- ↑ تاریخ مقدمه‌ای که محقق این کتاب برای آن نوشته، ۱۴۰۶ ه. ق است (ر. ک: زید بن علی بن الحسین، غریب القرآن، ص۱۱۰) ولی تاریخ چاپ اول آن ۱۳۷۲ ه. شو چاپ دوم آن ۱۳۷۶ ه. ش/ ۱۴۱۸ ه. ق است.
- ↑ از صفحه ۱۱۵ تا صفحه ۵۱۰.
- ↑ ر. ک: حسینی جلالی (تحقیق)، غریب القرآن، ص۱۰۵.
- ↑ عبارت سند چنین است: {{عربی|حدثنا ابو جعفر حدّثنا علی بن احمد حدّثنا عطاء بن السائب قال: حدّثنا ابو خالد عمر و الواسطی عن زید بن علی (ع)} (حسینی جلالی (تحقیق)، غریب القرآن، ص۱۱۹) ابو جعفر در صدر سند، محمد بن منصوری است که در دو صفحه قبل معرفی شده است (ر. ک: همان، ص۱۱۷).
- ↑ ر. ک: حسینی جلالی (تحقیق)، غریب القرآن، ص۱۲۶، ۱۲۹، ۱۳۰، ۱۳۳، ۱۳۴، ۱۳۵، ۱۳۷، ۱۳۸ و ۱۳۹.
- ↑ ر. ک: حسینی جلالی (تحقیق)، غریب القرآن، ص۹۶-۱۰۵.
- ↑ ر. ک: طوسی، اختیار معرفة الرجال، ج۲، ص۴۹۸، رقم ۴۱۹ (در ترجمه هارون بن سعد عجلی و محمد بن سالم بیاع القصب).
- ↑ عطاء بن سائب را آیت‌الله خویی ذکر کرده و در شیعه و ثقه بودن وی نزد علمای اهل تسنن سخن گفته است، ولی تصریح کرده که عطاء توثیق نشده است (یعنی نزد دانشمندان شیعه) (ر. ک: خویی، معجم رجال الحدیث، ج۱۱، ص۱۴۴-۱۴۵، رقم ۷۶۸۸).
- ↑ «فرمود: ای آدم! آنان را از نام‌های اینان آگاه ساز! و چون آنان را از نام‌های اینان آگاهانید فرمود: آیا به شما نگفته بودم که من نهان آسمان‌ها و زمین را می‌دانم و از آنچه آشکار می‌کنید و پوشیده می‌داشتید آگاهم؟» سوره بقره، آیه ۳۳.
- ↑ زید بن علی، غریب القرآن، ص۱۲۵.
- ↑ «و (یاد کنید) آنگاه را که به فرشتگان گفتیم: برای آدم فروتنی کنید، همه فروتنی کردند جز ابلیس که سرباز زد و سرکشی کرد و از کافران شد» سوره بقره، آیه ۳۴.
- ↑ زید بن علی، غریب القرآن، ص۱۲۵.
- ↑ «آنگاه آدم از پروردگارش کلماتی فرا گرفت» سوره بقره، آیه ۳۷.
- ↑ «گفتند: پروردگارا! ما به خویش ستم کردیم و اگر ما را نیامرزی و بر ما نبخشایی بی‌گمان از زیانکاران خواهیم بود» سوره اعراف، آیه ۲۳.
- ↑ زید بن علی، غریب القرآن، ص۱۲۶.
- ↑ «گفتند: پروردگارا! ما به خویش ستم کردیم» سوره اعراف، آیه ۲۳.
- ↑ «راه راست را به ما بنمای» سوره فاتحه، آیه ۶.
- ↑ «و اما (قوم) ثمود را رهنمون شدیم و آنان نابینایی (و گمراهی) را بر رهیابی گزیدند و آذرخش عذاب خوارساز، آنان را برای کارهایی که می‌کردند فرو گرفت» سوره فصلت، آیه ۱۷.
- ↑ درخور ذکر است که در متن کتاب آیه ﴿فَأَمَّا ثَمُودُ﴾ نقل شده و این غلط است، صحیح ﴿وَأَمَّا ثَمُودُ﴾«و اما (قوم) ثمود» سوره فصلت، آیه ۱۷. است.
- ↑ ر. ک: زید بن علی، غریب القرآن، ص۱۲۰.
- ↑ «پروردگارا! و در میان آنان از خودشان پیامبری را که آیه‌هایت را برای آنها می‌خواند و به آنان کتاب (آسمانی) و فرزانگی می‌آموزد و به آنها پاکیزگی می‌بخشد، برانگیز! بی‌گمان تویی که پیروزمند فرزانه‌ای» سوره بقره، آیه ۱۲۹.
- ↑ «انسانی بی‌گناه» سوره کهف، آیه ۷۴.
- ↑ زید بن علی، غریب القرآن، ص۱۳۸.
- ↑ «پروردگارا! و در میان آنان از خودشان پیامبری را که آیه‌هایت را برای آنها می‌خواند و به آنان کتاب (آسمانی) و فرزانگی می‌آموزد و به آنها پاکیزگی می‌بخشد، برانگیز! بی‌گمان تویی که پیروزمند فرزانه‌ای» سوره بقره، آیه ۱۲۹.
- ↑ ر. ک: زید بن علی، غریب القرآن، ص۱۴۱ و ۱۵۱.
- ↑ «ای پیامبر! آنچه را از پروردگارت به سوی تو فرو فرستاده شده است برسان» سوره مائده، آیه ۶۷.
- ↑ زید بن علی، غریب القرآن، ص۱۸۳.
- ↑ «برخی از آنان را پیشوایانی گماردیم» سوره سجده، آیه ۲۴.
- ↑ زید بن علی، غریب القرآن، ص۳۲۴.
- ↑ ﴿وَمِنَ النَّاسِ مَنْ يَشْرِي نَفْسَهُ ابْتِغَاءَ مَرْضَاتِ اللَّهِ وَاللَّهُ رَءُوفٌ بِالْعِبَادِ﴾«و از مردم کسی است که در به دست آوردن خشنودی خداوند از جان می‌گذرد و خداوند به بندگان مهربان است» سوره بقره، آیه ۲۰۷.
- ↑ ﴿فَمَنْ حَاجَّكَ فِيهِ مِنْ بَعْدِ مَا جَاءَكَ مِنَ الْعِلْمِ فَقُلْ تَعَالَوْا نَدْعُ أَبْنَاءَنَا وَأَبْنَاءَكُمْ وَنِسَاءَنَا وَنِسَاءَكُمْ وَأَنْفُسَنَا وَأَنْفُسَكُمْ ثُمَّ نَبْتَهِلْ فَنَجْعَلْ لَعْنَتَ اللَّهِ عَلَى الْكَاذِبِينَ﴾ «بنابراین، پس از دست یافتن تو به دانش، به هر کس که با تو به چالش برخیزد؛ بگو: بیایید تا فرزندان خود و فرزندان شما و زنان خود و زنان شما و خودی‌های خویش و خودی‌های شما را فرا خوانیم آنگاه (به درگاه خداوند) زاری کنیم تا لعنت خداوند را بر دروغگویان نهیم» سوره آل عمران، آیه ۶۱.
- ↑ ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَطِيعُوا اللَّهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ وَأُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ فَإِنْ تَنَازَعْتُمْ فِي شَيْءٍ فَرُدُّوهُ إِلَى اللَّهِ وَالرَّسُولِ إِنْ كُنْتُمْ تُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ ذَلِكَ خَيْرٌ وَأَحْسَنُ تَأْوِيلًا﴾«ای مؤمنان، از خداوند فرمان برید و از پیامبر و زمامدارانی که از شمایند فرمانبرداری کنید و اگر به خداوند و روز بازپسین ایمان دارید، چون در چیزی با هم به ستیز برخاستید آن را به خداوند و پیامبر بازبرید که این بهتر و بازگشت آن نیکوتر است» سوره نساء، آیه ۵۹.
- ↑ ﴿الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ وَأَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِي وَرَضِيتُ لَكُمُ الْإِسْلَامَ دِينًا﴾«امروز دینتان را کامل و نعمتم را بر شما تمام کردم و اسلام را (به عنوان) آیین شما پسندیدم» سوره مائده، آیه ۳.
- ↑ ﴿إِنَّمَا وَلِيُّكُمُ اللَّهُ وَرَسُولُهُ وَالَّذِينَ آمَنُوا الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلَاةَ وَيُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَهُمْ رَاكِعُونَ﴾ «سرور شما تنها خداوند است و پیامبر او و (نیز) آنانند که ایمان آورده‌اند، همان کسان که نماز برپا می‌دارند و در حال رکوع زکات می‌دهند» سوره مائده، آیه ۵۵.
- ↑ ﴿إِنَّمَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَيُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيرًا﴾ «جز این نیست که خداوند می‌خواهد از شما اهل بیت هر پلیدی را بزداید و شما را به شایستگی پاک گرداند» سوره احزاب، آیه ۳۳.
- ↑ ﴿ذَلِكَ الَّذِي يُبَشِّرُ اللَّهُ عِبَادَهُ الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ قُلْ لَا أَسْأَلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْرًا إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِي الْقُرْبَى وَمَنْ يَقْتَرِفْ حَسَنَةً نَزِدْ لَهُ فِيهَا حُسْنًا إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ شَكُورٌ﴾ «این همان است که خداوند (آن را) به بندگانی از خویش که ایمان آورده و کارهای شایسته کرده‌اند مژده می‌دهد بگو: برای این (رسالت) از شما مزدی نمی‌خواهم جز دوستداری خویشاوندان (خود) را و هر کس کاری نیک انجام دهد برای او در آن پاداشی نیک بیفزاییم که خداوند آمرزنده‌ای سپاس‌پذیر است» سوره شوری، آیه ۲۳.
- ↑ ﴿وَيُطْعِمُونَ الطَّعَامَ عَلَى حُبِّهِ مِسْكِينًا وَيَتِيمًا وَأَسِيرًا * إِنَّمَا نُطْعِمُكُمْ لِوَجْهِ اللَّهِ لَا نُرِيدُ مِنْكُمْ جَزَاءً وَلَا شُكُورًا﴾ «و خوراک را با دوست داشتنش به بینوا و یتیم و اسیر می‌دهند * (با خود می‌گویند:) شما را تنها برای خشنودی خداوند خوراک می‌دهیم، نه پاداشی از شما خواهانیم و نه سپاسی» سوره انسان، آیه ۸-۹.
- ↑ زید بن علی، غریب القرآن، ص۹۵.
- ↑ «آنگاه آدم از پروردگارش کلماتی فرا گرفت و (پروردگار) از او در گذشت که او بسیار توبه‌پذیر بخشاینده است» سوره بقره، آیه ۳۷.
- ↑ «گفتند: پروردگارا! ما به خویش ستم کردیم» سوره اعراف، آیه ۲۳.
- ↑ بابایی، علی اکبر، تاریخ تفسیر قرآن، ص ۳۰۶-۳۱۰.