تحدیث فرشتگان با معصوم

اين مدخل از زیرشاخه‌های بحث علم معصوم است. "تحدیث فرشتگان با معصوم" از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:

تحدیث فرشتگان با معصوم در قرآن | تحدیث فرشتگان با معصوم در حدیث | تحدیث فرشتگان با معصوم در کلام اسلامی | تحدیث فرشتگان با معصوم در فلسفه اسلامی | تحدیث فرشتگان با معصوم در عرفان اسلامی

در این باره، تعداد بسیاری از پرسش‌های عمومی و مصداقی مرتبط، وجود دارند که در مدخل علم معصوم (پرسش) قابل دسترسی خواهند بود.

چیستی تحدیث و الهام

• علوم اهل بیت(علیهم السلام) منحصر در آنچه از پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله) شنیده بودند نبوده است بلکه یکی دیگر از منابع علوم اهل بیت(علیهم السلام) محدث بودن ایشان است. امامان(علیهم السلام) بخشی از علم خود را از راه "تحدیث" و سخن گفتن با فرشتگان الهی به دست می آورند، که نوعی الهام به حساب می آید. علم و آگاهی که توسط قلب انسان درک می‌گردد، الهام و تأثیر پذیری و معرفتی که توسط دستگاه شنیداری محقق می گردد، تحدیث دانسته شده است. محدث کسی است که فرشته با او سخن بگوید؛ بدون اینکه پیامبر باشد و یا فرشته را ببیند و یا کسی که در او دانشی به طریق الهام و مکاشفه ایجاد گردد و یا آن که در قلب او حقایقی پدید آید که از دیگران مخفی است. لغویون محدّث را به مُلهَم ترجمه کرده و می گویند: "مُلهَم کسی است که چیزی در قلبش القاء می‌شود، پس به خاطر قوۀ حدس قوی و فراستی که دارد، به او خبر داده می‌شود و این روشی است که خداوند آن را به بندگان برگزیده‌اش داده است، مثل این است که به آنها چیزی الهام می‌شود، سپس آن را می‌گویند". در این زمینه محمد بن مسلم می‌‏گوید: نزد امام صادق(علیه السلام) صحبت از محدّث به میان آمد، فرمود: «محدّث کسی‌ است که صدای‌ فرشته را می‌‏شنود ولی‌ شخص او را نمی‌‏بیند.» عرض کردم: "فدایت شوم از کجا تشخیص می‌‏دهد که کلام فرشته است؟" فرمود: «به واسطه آرامش خاطر و وقاری‌ که در آن حال به وی‌ عطا می‌‏شود می‌‏فهمد فرشته است.» سخن گفتن فرشتگان با حضرت مریم و ساره همسر حضرت ابراهیم(ع) و با حضرت زهرا(سلام الله علیها) نمونه ایی از تحدیث ملائکه است. برخی از امامان(علیهم السلام) که در دوران طفولیت به مقام امامت می رسیدند و از همه چیز آگاه بودند، از این طریق بوده است.

تفاوت مقام تحدیث با الهام و وحی

• مقام تحدیث به این معناست که امام(علیه السلام) در اثر نزاهت روحی، صفای باطن و شایستگی علمی به مرتبه‌ای می‌رسد که فرشتگان آسمانی با او به گفتگو می‌پردازند. مقام تحدیث را باید مرتبه‌ای بالاتر از الهام و پایینتر از وحی دانست. بالاتر بودن مقام تحدیث از الهام از دو جهت است:

1. الهام موهبت و رهنمونی است الهی که همه بندگان به میزان صفای باطن یا مصالحی دیگر از آن بهره دارند و اختصاص به افرادی خاص ندارد، چنانکه خداوند در قرآن به صراحت از الهام به مادر موسی(ع) یاد کرده است. در حالی که تحدیث مقامی است خاص، که تنها شماری محدود از بندگان صالح خداوند همچون اوصیا و امامان(علیهم السلام) از آن بهره دارند.
2. در عموم موارد منشأ الهام مبهم است و فقط انسان در می‌‏یابد که بارقه‌ای در دل او درخشیدن گرفته و راهی برای گریز از مهلکه یا برون رفت از یک بحران و مسأله برای او گشوده شده است. اما این که این بارقه توسط چه کسی و چگونه در قلب او افکنده شده، نامشخص است. در حالی که در تحدیث منشأ آن که فرشته است، برای ولی خداوند از هر جهت آشکار و مشخص است.

• از سویی دیگر، پایینتر بودن مقام تحدیث از مرتبه وحی به دو جهت است:

1. وحی نوعی از ارتباط خداوند به صورت مستقیم، یا با واسطه فرشته است که تنها به پیامبران اختصاص دارد و از رهگذر آن دین یا شریعت یا سایر فرامین الهی به آنان ابلاغ می‌‏گردد، اما تحدیث نوع ضعیف‌تری از ارتباط فرشته با ولی خداوند است که از رهگذر آن دانش افزایی اتفاق می‏‌افتد.
2. در وحی با وساطت فرشته، پیامبر فرشته را در خواب یا بیداری می‌‏بیند، اما در تحدیث ولی خدا تنها صدای فرشته را می‏‌شنود، اما او را نمی‌‏بیند.

روایات دربارۀ تحدیث

• دربارۀ تحدیث فرشتگان با امامان معصوم(علیهم السلام) روایاتی وجود دارد که به برخی از آنها اشاره می کنیم:

1. امام باقر(علیه السلام) می فرماید: «امام علی(علیه السلام) به کتاب خدا و سنت پیامبر(صلی الله علیه و آله) عمل می‌کرد. هنگامی‌ که با مسئله جدیدی روبه‌رو می‌شد که نه در کتاب خدا بود و نه در سنت پیامبر، خداوند به او الهام می کرد.»
2. امام باقر(علیه السلام) فرمودند: «به درستى که اوصیاى محمد(صلی الله علیه و آله) محدثند.»
3. امام صادق(علیه السلام) فرمودند: «ما دوازده نفر محدث هستیم.»
4. امام کاظم(علیه السلام) فرمودند: «ائمه، دانشمندان، راستگویان، فهمیدگان و محدثان‌اند.» و ... .

نظر علمای شیعه و اهل سنت دربارۀ مقام تحدیث

• برخی از بزرگان شیعه مانند شیخ مفید و شیخ طوسی با توجه به وجود روایات، محدث بودن امامان را از لحاظ عقلی و شرعی امری جایز می شمارند. شیخ مفید تحدیث و الهام را دو منبع اساسی علم امام می داند.
• بر این اساس می‌توان گفت در دستگاه معرفتی شیعه آموزه "الهام یا "نَكْتٌ‏ فِي‏ الْقَلْب‏" و تحدیث "یا "نَقْرٌ فِي‏ الْأَسْمَاع" دو مجرای تحقق آگاهی و دو شیوه برای رهیافت امام به حقیقت است که گاه از مجموعه این دو به تحدیث یاد شده است. البته باید توجه داشت تمام مسلمانان اتفاق دارند که در امت اسلام همانند امت‌هاى گذشته، افرادى محدّث بوده‌اند، منتها اختلاف در مصادیق آنهاست، شیعه، على و فرزندان آن حضرت را محدث مى‌دانند و اهل سنت خلفای خویش را.
• نتیجه اینکه مطابق نظر علمای شیعه، یکی از مهمترین راه های علم آموزی امامان(علیهم السلام) تحدیث با فرشتگان بوده است.

چیستی تحدیث و الهام

• علم اهل بیت(ع) علمی الهی و لدنی است که در اثر اتصال با عالَم غیب و هم نشینی با فرشتگان الهی به دست آورده اند، امام صادق(ع) فرمودند: «خداوند دو گونه علم دارد: یکی علمی که فرشتگانِ مقرب و پیامبران و رسولان را از آن آگاه ساخته است، این علم را ما نیز می‌دانیم. دوم علمی که ویژه ذات مقدس اوست و کسی جز او، آن را نمی‌داند، لکن چون خدا اراده کند چیزی از همین علم را نیز آشکار گرداند به ما می آموزد و امامان پیشین را نیز از آن آگاه کرده بود.» لذا یکی از منابع علوم اهل بیت(ع) محدث بودن ایشان و ارتباط با جهان غیب است. امامان(ع) بخشی از علم خود را از راه "تحدیث" و سخن گفتن با فرشتگان الهی به دست می آورند، که نوعی الهام به حساب می آید، مانند نزول ملائکه در شب قدر بر امام هر عصری و گفتگویشان با امام. در مجموع علوم امامان(ع) بر دو نوع است، علوم عادی که از راه های معمولی فرامی گیرند و در فراگیری با دیگر انسان ها تفاوتی ندارد و علمشان ناشی از جنبه بشری و مقتضای بشیریت آنهاست؛ و علوم غیر عادی که در این قسم با دیگران متفاوت هستند و علمشان از طرق معمول حاصل نمی‌شود و با ارتباط با عالم غیب تحقق پیدا می‌کند. علم و آگاهی که توسط قلب انسان درک می‌گردد، الهام و تأثیر پذیری و معرفتی که توسط دستگاه شنیداری محقق می گردد، تحدیث دانسته شده است. به عبارتی دیگر مطلبی که در قلب امام آشکار و درک می‌گردد از آن به الهام نامبرده می‌شود یا آنچه امام توسط گوش خود درک می‌کند و می‌شنود که حدیث ملائکه نامیده شده نیز به واسطه فرشته انجام می‌گیرد. محدث کسی است که فرشته با او سخن بگوید؛ بدون اینکه پیامبر باشد و یا فرشته را ببیند و یا کسی که در او دانشی به طریق الهام و مکاشفه ایجاد گردد و یا آن که در قلب او حقایقی پدید آید که از دیگران مخفی است. محدث به هر معنایی که باشد از علم غیب برخوردار است.
• لغویون محدّث را به مُلهَم ترجمه کرده و می گویند: "مُلهَم کسی است که چیزی در قلبش القاء می‌شود، پس به خاطر قوۀ حدس قوی و فراستی که دارد، به او خبر داده می‌شود و این روشی است که خداوند آن را به بندگان برگزیده‌اش داده است، مثل این است که به آنها چیزی الهام می‌شود، سپس آن را می‌گویند". در این زمینه محمد بن مسلم می‌‏گوید: نزد امام صادق(ع) صحبت از محدّث به میان آمد، فرمود: «محدّث کسی‌ است که صدای‌ فرشته را می‌‏شنود ولی‌ شخص او را نمی‌‏بیند.» عرض کردم: "فدایت شوم از کجا تشخیص می‌‏دهد که کلام فرشته است؟" فرمود: «به واسطه آرامش خاطر و وقاری‌ که در آن حال به وی‌ عطا می‌‏شود می‌‏فهمد فرشته است.»
• در برخی از روایات آمده است، اگر بر علم اهل بیت(ع) افزوده نشود علمشان تمام می گردد: «لولا ان الائمه(ع) یزدادون لفقد ما عندهم»، و یکی از این راه ها اطلاع رسانی از طریق ملائکه است که برای انجام این وظیفه و رساندن اخبار عالَم خدمت امام(ع) شرفیاب می گردند. سخن گفتن فرشتگان با حضرت مریم: «وَإِذْ قَالَتِ الْمَلائِكَةُ يَا مَرْيَمُ إِنَّ اللَّهَ اصْطَفَاكِ وَطَهَّرَكِ وَاصْطَفَاكِ عَلَى نِسَاء الْعَالَمِينَ» و ساره همسر حضرت ابراهیم(ع): «وَ امْرَأَتُهُ قٰائِمَةٌ فَضَحِکَتْ فَبَشَّرْنٰاهٰا بِإِسْحٰاقَ وَ مِنْ وَرٰاءِ إِسْحٰاقَ یَعْقُوبَ» و با حضرت زهرا((س)): «السَّلامُ عَلَیْکِ ایَّتُهَا التَّقِیَّةُ النَّقِیَّةُ السَّلامُ عَلَیْکِ ایَّتُهَا المُحَدَّثَةُ الْعَلِیمَةُ» نمونه ایی از تحدیث ملائکه است. برخی از امامان(ع) که در دوران طفولیت به مقام امامت می رسیدند و از همه چیز آگاه بودند، از این طریق بوده است.

تفاوت مقام تحدیث با الهام و وحی

• مقام تحدیث به این معناست که امام(ع) در اثر نزاهت روحی، صفای باطن و شایستگی علمی به مرتبه‌ای می‌رسد که فرشتگان آسمانی با او به گفتگو می‌پردازند. مقام تحدیث را باید مرتبه‌ای بالاتر از الهام و پایینتر از وحی دانست. بالاتر بودن مقام تحدیث از الهام از دو جهت است:

1. الهام موهبت و رهنمونی است الهی که همه بندگان به میزان صفای باطن یا مصالحی دیگر از آن بهره دارند و اختصاص به افرادی خاص ندارد، چنانکه خداوند در قرآن به صراحت از الهام به مادر موسی(ع) یاد کرده است. در حالی که تحدیث مقامی است خاص، که تنها شماری محدود از بندگان صالح خداوند همچون اوصیا و امامان(ع) از آن بهره دارند.
2. در عموم موارد منشأ الهام مبهم است و فقط انسان در می‌‏یابد که بارقه‌ای در دل او درخشیدن گرفته و راهی برای گریز از مهلکه یا برون رفت از یک بحران و مسأله برای او گشوده شده است. اما این که این بارقه توسط چه کسی و چگونه در قلب او افکنده شده، نامشخص است. در حالی که در تحدیث منشأ آن که فرشته است، برای ولی خداوند از هر جهت آشکار و مشخص است.

• از سویی دیگر، پایینتر بودن مقام تحدیث از مرتبه وحی به دو جهت است:

1. وحی نوعی از ارتباط خداوند به صورت مستقیم، یا با واسطه فرشته است که تنها به پیامبران اختصاص دارد و از رهگذر آن دین یا شریعت یا سایر فرامین الهی به آنان ابلاغ می‌‏گردد، اما تحدیث نوع ضعیف‌تری از ارتباط فرشته با ولی خداوند است که از رهگذر آن دانش افزایی اتفاق می‏‌افتد.
2. در وحی با وساطت فرشته، پیامبر فرشته را در خواب یا بیداری می‌‏بیند، اما در تحدیث ولی خدا تنها صدای فرشته را می‏‌شنود، اما او را نمی‌‏بیند.

برخی از روایات دربارۀ تحدیث

• دربارۀ تحدیث فرشتگان با امامان معصوم(ع) روایاتی وجود دارد که به برخی از آنها اشاره می کنیم:

1. امام باقر(ع) می فرماید: «امام علی(ع) به کتاب خدا و سنت پیامبر(ص) عمل می‌کرد. هنگامی‌ که با مسئله جدیدی روبه‌رو می‌شد که نه در کتاب خدا بود و نه در سنت پیامبر، خداوند به او الهام می کرد.»
2. امام باقر(ع) فرمودند: «به درستى که اوصیاى محمد(ص) محدثند.» و در جای دیگر فرمودند: «به درستى که اوصیاى علی(ع) محدثند.»
3. امام صادق(ع) فرمودند: «ما دوازده نفر محدث هستیم.»
4. امام کاظم(ع) فرمودند: «ائمه، دانشمندان، راستگویان، فهمیدگان و محدثان‌اند.»
5. زراره می‌‌گوید: از امام باقر(ع) شنیدم می‌فرمود: «ما بعد از حضرت رسول(ص) دوازده امام، همه از آل محمد و همگی نیز محدث هستیم و علی بن ابیطالب(ع) جزو این دوازده امام است.»

نظر علمای شیعه و اهل سنت دربارۀ مقام تحدیث

• برخی از بزرگان شیعه با توجه به روایات، محدث بودن امامان(ع) را صحیح می دانند. شیخ مفید در این زمینه می گوید: "نظر من این است که شنیدن صدای ملائک، از نظر عقلی جایز است، از راستگویان شیعه که معصومند، ممتنع نیست. روایاتی در تأیید صحت آن وارد شده است. البته ‌این عمل مخصوص امامان معصوم(ع) است؛ همچنین برای برخی از شیعیان که به صالحین و ابرار و برگزیدگان معروفند، امکان دارد. این نظر فقهای محدث شیعه است". ایشان در جای دیگر می نویسد: "ما معتقدیم خداوند متعال بعد از پیامبر(ص)، به اولیای خود کلماتی را القا می‌کند که به آنها وحی گفته نمی‌شود." از نگاه شیخ مفید، تحدیث و الهام، دو منبع اساسی علم امام، عقلاً و نقلاً پذیرفته شده است. بزرگان دیگری همچون شیخ طوسی هم قائل به چنین نظریه ایی هستند.
• بر این اساس می‌توان گفت در دستگاه معرفتی شیعه آموزه "الهام یا "نَكْتٌ‏ فِي‏ الْقَلْب‏" و تحدیث "یا "نَقْرٌ فِي‏ الْأَسْمَاع" دو مجرای تحقق آگاهی و دو شیوه برای رهیافت امام به حقیقت است که گاه از مجموعه این دو به تحدیث یاد شده است.
• اصل وجود محدث در اسلام اجماعی بوده و پیامبر از آن خبر داده که در امت اسلام هم مانند اقوام گذشته محدث وجود دارد، اختلافی اگر هست در مصداق آن است که اهل سنت مصداق آن را برخی از خلفا دانسته و شیعیان مصداق محدث را ائمه اهل بیت(ع) می‌دانند.
• نتیجه اینکه مطابق نظر علمای شیعه، یکی از مهمترین راه های علم آموزی امامان(ع) تحدیث با فرشتگان بوده است.

پرسش‌های وابسته

• رابطه تحدیث یا ارتباط با فرشتگان با علم معصوم چیست؟ (پرسش)
• رابطه تحدیث یا ارتباط با فرشتگان با علم غیب معصوم چیست؟ (پرسش)

جستارهای وابسته

• علم معصوم
• علم غیب معصوم
• تحدیث فرشتگان با امام؛
• تحدیث فرشتگان با پیامبر؛
• تحدیث فرشتگان با پیامبر خاتم؛
• تحدیث فرشتگان با ولی؛
• تحدیث فرشتگان با وصی؛
• تحدیث فرشتگان با اهل بیت(ع)؛
• تحدیث فرشتگان با فاطمه زهرا(س).

منبع‌شناسی جامع علم معصوم

• کتاب‌شناسی علم معصوم؛
• مقاله‌شناسی علم معصوم؛
• پایان‌نامه‌شناسی علم معصوم.

منابع

• سبحانی، سید محمد جعفر، منابع علم امامان شیعه؛

پانویس

 با کلیک بر فلش ↑ به محل متن مرتبط با این پانویس منتقل می‌شوید: