حدیث دوازده خلیفه در حدیث

این مدخل زیرشاخهٔ بحث حدیث دوازده خلیفه است. حدیث دوازده خلیفه از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: حدیث دوازده خلیفه در حدیث - حدیث دوازده خلیفه در معارف و سیره رضوی - حدیث دوازده خلیفه از دیدگاه اهل سنت - پرسش مرتبط ندارد

حدیث اثناعشر

پیامبر(ص) در حدیث خلفای اثناعشر شمار جانشینان خود را تعیین کرده است. به تصریح قرآن، پیامبر(ص) بر پایه هوا و هوس سخن نمی‌گوید؛ پس ابلاغ خلفای پیامبر(ص) به فرمان وحی الهی صورت گرفته است. این حدیث با تعابیر مختلف از پیامبر(ص) در منابع فرقین آمده است.

روایات شیعه

منابع روایی شیعه، روایات فراوانی درباره شمار خلفای پیامبر(ص) نقل کرده‌اند که برخی از آنها گزارش می‌شوند:

1. «اثنَا عَشَر خلیفَةً»: عامر از رسول خدا(ص) نقل کرده است که آن حضرت فرمود: «همیشه امر امتم پیش می‌رود و غلبه دارد تا دوازده خلیفه بگذرد، که همه از قریشند». مسروق همدانی گوید: ما نزد عبدالله بن مسعود بودیم و قرآن مقابله می‌کردیم. جوانی به او گفت: «پیغمبر شما به شما سپرده که بعد از او چند تن خلیفه باشد»؟ عبدالله گفت: «تو تازه‌جوانی و این پرسش را کسی پیش از تو از من نکرده. آری، پیغمبر به ما اعلام کرده که بعد از او دوازده خلیفه باشد به شماره نقیبان بنی‌اسرائیل». سمره عدوی می‌گوید: از پیامبر(ص) شنیدم که فرمود: «دین» همواره ثابت خواهد ماند و خداوند دوازده نفر خلیفه از قریش بیرون خواهد آورد؛ پس از این دروغ‌گویانی که اکنون در مقابل من نشسته‌اند، خروج خواهند کرد و من در کنار حوض کوثر خواهم ایستاد و مردم به واسطه من راهنمایی خواهند شد».

عبدالله بن جعفر طیار می‌گوید: از رسول خدا(ص) شنیدم که می‌فرمود: «... اثْنَيْ عَشَرَ إِمَاماً تِسْعَةً مِنْ وُلْدِ الْحُسَيْنِ‌»؛ سپس با امام حسین(ع) درباره دوازده امامی سخن گفت که نُه نفر آنان از فرزندان اویند.

1. «اَلخُلَفاءُ... کَعِدَّة نُقَبَاءِ بَنِی إسرَائِیل»: اشعث از ابن مسعود روایت کرده است که پیامبر(ص) فرمود: «خلفای بعد از من دوازده نفرند؛ به شماره نقبای بنی‌اسرائیل».
2. «اِثنَا عَشَراَ أمِیراً»: جابر بن سمره می‌گوید با پدرم نزد پیغمبر بودم. شنیدمش که می‌فرمود: «پس از من دوازده امیر باشد». سپس آوازش نهان شد. به پدرم گفتم «آهسته چه فرمود»؟ گفت: «فرمود همه آنها از قریش‌اند».
3. «اِثنَا عَشَراَ أمِیراً کُلُّهُم مِن قُرَیش»: جابر بن سمرة گفت: پیامبر(ص) فرمود:

این دین همواره رو به صلاح و شایستگی است؛ دشمن یا هر کس که آهنگ زیان‌بخشی داشته باشد، نتواند زیانی به آن برساند تا دوازده نفر فرمانروایی کنند که همه آنان از قریش‌اند.

1. «اِثنَی عَشَر قَیِّماً مِن قُرَیشٍ»: انس بن مالک گفت: رسول خدا(ص) فرمود: «این کار همواره به پا خواهد بود تا پایان دوازده نفر به‌پادارنده از قریش».

روایات اهل سنت

«دوازده خلیفه»

اهل سنت احادیث اثناعشر را با سندهای صحیح از رسول خدا(ص) روایت کرده‌اند. مسلم روایت کرده است:... رسول خدا(ص) می‌فرمود: «دین همیشه برپاست تا اینکه قیامت فرارسد و بر شما دوازده خلیفه باشد که همگی از قریش‌اند». این حدیث در صحیح مسلم آمده است و از این‌رو به بررسی سندی نیاز ندارد. این حدیث همچنین در منابع دیگر اهل سنت آمده است.

«دوازده خلیفه به شمار نقبای موسی»

پیامبر در حدیث دیگری، خلفای خود را به اندازه نقبای موسی شمرده؛ چنان‌که ابویعلی نقل کرده است: «مسروق گفت: مردی از ابن مسعود درباره تعداد خلفای رسول خدا(ص) پرسید. ابن مسعود گفت: از رسول خدا(ص) سؤال نمودیم و فرمود: دوازده نفر به تعداد نقیبان بنی‌اسرائیل».

بررسی سندی

ابن حجر پس از نقل این حدیث درباره سندش گفته است: «سند این حدیث، حسن است». این حدیث به شمار خلفای رسول تصریح و در این‌باره به شمار نقیبان حضرت موسی(ع) تنظیر می‌کند. خداوند متعال درباره نقیبان موسی(ع) و شمارشان فرمود: «و هنگامی که خدا از بنی‌اسرائیل عهد گرفت و دوازده بزرگ از میان آنها برانگیختیم». رازی نقل می‌کند:... عبدالله بن مسعود گفت: «از پیامبر(ص) پرسیدیم چند نفر بعد از شما بر این امت ولایت دارند؟» فرمود: «به تعداد نقیبان بنی‌إسرائیل». بی‌گمان نقبای موسی به نص قرآن، منصوبان الهی بوده‌اند و این تنظیر هم بر عدد و هم بر تشریعی بودن مقامشان دلالت می‌کند.

«دوازده قیّم امت»

بنابر برخی از احادیث پیامبر(ص) درباره خلفای خود فرموده: «اثنا عشر قيما». ... جابر بن سَمُره گفت: ما در کنار پیامبر(ص) [بودیم]؛ سپس رسول خدا(ص) آهسته سخنی گفت که نشنیدم. به پدرم گفتم: «سخنی که آن را آهسته گفت، چه بود»؟ گفت: «همگی از قریش‌اند».

«دوازده امیر»

بخاری می‌نویسد: «جابر بن سمره گفت: از پیامبر(ص) شنیدم که فرمود: «دوازده امیر [برای شما] خواهد بود؛ سپس رسول خدا(ص) سخنی گفت که نشنیدم. پدرم گفت: پیامبر فرمود: «همگی از قریش‌اند». این حدیث در منابع دیگر نیز آمده است.

بررسی سند حدیث

1. جابر بن سمره: او از صحابه پیامبر(ص) و از دید اهل سنت فراتر از توثیق و از راویان صحیح بخاری و مسلم است.
2. شعبی: او عامر بن شراحیل شعبی و از رجال صحیح بخاری و مسلم است. ذهبی درباره او می‌گوید: ... كان إماماً حافظاً فقيهاً متفنناً ثبتاً متقناً؛ «او امام، حافظ و فقیهی ماهر و دارای جایگاهی ثابت و استوار است».
3. قتادة بن دعامه بن قتاده: ذهبی او را از ائمه می‌خواند: ابو الخطاب السدوسي البصري الأعمى الحافظ، أحد الأئمة الأعلام؛ «ابوالخطاب سدوسی بصری نابینا، حافظ و از ائمه اعلام است».
4. سعید بن ابی‌عروبه: ذهبی درباره او می‌گوید: ... الامام الحافظ أبو النضر العدوي مولاهم البصري أحد الاعلام؛ «مهران، امام و حافظ... و از اعلام است».
5. محمد بن سواء سدوسی: ذهبی می‌گوید: «محمد بن سدوسی از موثقان معروف است. او موثق، اصیل و صاحب حدیث بود».
6. محمد بن ثعلبه بن سواء سدوسی: ابن حجر عسقلانی می‌گوید: «سدوسی اهل بصره و راست‌گوست». مقدسی درباره سندی که محمد بن ثعلبه را دربر دارد، چنین می‌گوید: إسناده صحيح...، «سند این حدیث، صحیح است».

پس دلالت این حدیث بر جانشینی پیامبر(ص) روشن است.

طبری می‌نویسد: هنگامی که رسول خدا(ص) از دنیا رفت، انصار در سقیفه بنی‌ساعده جمع شدند و گفتند: «ما سرپرست این امر را بعد از محمد(ص) سعد بن عباده قرار می‌دهیم». ابوبکر خطاب به انصار گفت: «ما امیرانیم؛ شما وزیران مایید». انصار نیز گفتند: «از ما امیر [و] از شما وزیر باشد». بنابر قاعده معروف نزد علمای رجالی که الحديث يفسر بعضه بعضا، «احادیث یکدیگر را تفسیر می‌کنند»، مراد از امیر جانشین پیامبر(ص) است؛ اما پیامبر(ص) امر جانشینی خود را تابع تشریع و امر الهی می‌دانست؛ چنان‌که فرمودند: «الأمر إلى الله يضعه حيث يشاء»؛ «این کار به دست خداست و برای هر که بخواهد، قرارش می‌دهد».

دلالت حدیث

مفهوم «خلیفه» در این حدیث و کاربرد لغوی و اصطلاحی‌اش باید روشن شود تا دلالت حدیث نیز نمایان باشد. خلیفه، در لغت به معنای حاکم و جانشین و کسی است است که بر جای دیگری قرار می‌گیرد و امام بزرگی که بالاتر از آن امامی نیست و کسی که از دید شرعی جانشین دیگری باشد و امامی که فوق او امامی نباشد.

راغب اصفهانی در توضیح مفهوم خلافت می‌نویسد: خلافت نیابت از غیر است و به جهت غیبت منوبٌ‌عنه یا به خاطر فوت و یا به خاطر ناتوانی از انجام کار یا به سبب شرافت دادن به شخصی که جانشین می‌شود، تحقق می‌یابد و بدین جهت است که خداوند اولیای خود را جانشین خود قرار داده است. باری، انتصابی بودن یا انتخابی بودن این مقام از مفهوم لغوی‌اش به دست نمی‌آید. خلیفه در قرآن کریم به دو صورت به کار رفته است: ۱. به صورت مفرد و درباره اشخاص معین؛ ۲. به صورت جمع و درباره انسان‌ها یا اقوام. خداوند در سوره فاطر؛ آیه ۳۹ می‌فرماید: ﴿هُوَ الَّذِي جَعَلَكُمْ خَلَائِفَ فِي الْأَرْضِ﴾. «خلیفه» در این آیه، به صورت جمع به کار رفته است. طبرسی می‌نویسد: اهل هر زمانی جانشین مردمان پیش از خود می‌شوند؛ به گونه‌ای که هر قرنی که بگذرد، قرن دیگر جای آن را با نظم و نسق می‌گیرد. برخی گفته‌اند مقصود از این آیه امت اسلامی است که خداوند آنان را جانشین امت‌های گذشته قرار داده است.

خداوند همچنین می‌فرماید: ﴿وَإِذْ قَالَ رَبُّكَ لِلْمَلَائِكَةِ إِنِّي جَاعِلٌ فِي الْأَرْضِ خَلِيفَةً﴾ مقصود از خلیفه (صورت مفرد) در این آیه، حضرت آدم(ع) است که خداوند او را خلیفه قرار داده تا به حق حکم کند. خداوند از زبان حضرت موسی(ع) می‌فرماید: ﴿وَقَالَ مُوسَى لِأَخِيهِ هَارُونَ اخْلُفْنِي فِي قَوْمِي وَأَصْلِحْ﴾. خداوند در آیه پیشین (بقره/ ۳۰)، جعل خلافت را به خودش مستند می‌کند؛ چنان‌که درباره پیشوایان بنی‌اسرائیل می‌فرمود: ﴿وَجَعَلْنَاهُمْ أَئِمَّةً يَهْدُونَ بِأَمْرِنَا...﴾. پیامبر(ص) خلافت را امر الهی دانسته و در برابر درخواست قبایل عرب (أ يكون لنا امير من بعدك؟)، فرموده است: «الأمر إلى الله يضعه حيث يشاء»؛ «این کار به دست خداست و برای هر که بخواهد قرارش می‌دهد». ابن عباس نقل می‌کند: مسلیمة کذاب در زمان پیامبر(ص) می‌گفت: «اگر محمد(ص) امر پس از خود را در من قرار دهد، از او پیروی می‌کنم؛ پیامبر در حالی که در دستشان تکه چوبی بود فرمود: اگر این تکه چوب را از من بخواهی، به تو نخواهم داد و هرگز امر الله را در خود نخواهی دید و اگر پشت کنی [و اسلام نیاوری]، بی‌گمان خداوند تو را خوار خواهد کرد و من عاقبت تو را شوم می‌بینم».

برخی از روایات حدیث ثقلین، قرآن و عترت را «خلیفتین» خوانده و هر دو را مکمل یکدیگر دانسته‌اند: «من در میان شما دو جانشین، کتاب خدا و اهل بیتم را می‌گذارم که هرگز از یکدیگر جدا نمی‌شوند تا در حوض کوثر بر من وارد شوند». این تعبیر مستلزم عصمت خلیفه است که به هیچ ستمی آلوده نیست؛ وگرنه، نمی‌تواند مرجع مطلق دینی هم عرض قرآن و مکمل آن باشد. پس بنا بر آیات و روایات، تعیین امام تنها از طریق تشریع امکان‌پذیر است. 

منابع

1. امیری، سلیمان، امامت و دلایل انتصابی بودن آن