ترس از خدا

متن این جستار آزمایشی و غیرنهایی است. برای اطلاع از اهداف و چشم انداز این دانشنامه به صفحه آشنایی با دانشنامه مجازی امامت و ولایت مراجعه کنید.

اين مدخل از زیرشاخه‌های بحث ترس است. "ترس از خدا" از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:

ترس از خدا در قرآن | ترس از خدا در حدیث | ترس از خدا در نهج البلاغه | ترس از خدا در اخلاق اسلامی | ترس از خدا در معارف دعا و زیارات

در این باره، تعداد بسیاری از پرسش‌های عمومی و مصداقی مرتبط، وجود دارند که در مدخل ترس از خدا (پرسش) قابل دسترسی خواهند بود.

مقدمه

• خوف از خداوند متعال، در شمار بالاترین نعمتها و از برترین صفات نیکوی انسانی است. این صفت موجب می‌‌شود، تا نفس انسان از مخالفت الهی بازمانده خویشتن را از نواهی او باز دارد. از این‌رو، کلمه "تقوی" و مشتقّات گوناگون آن، بمعنای خوف از خدا نیز استعمال شده؛ تا آنجا که اگر نگوئیم تقوی بواسطه استعمال غالب در این معنا، از معنای حقیقی خود خارج و لباس این معنی را به تن کرده است، لااقل می‌‌توان گفت که معنای مجازی مشهور آن، تنها و تنها همین معناست و بس.
• تقوی، بیش از یکصد مرتبه در قرآن کریم به معنی خوف الهی بکار رفته؛ از این‌رو می‌‌توان به اهمیّت بسیار آن در مسیر سلوک به سوی کمال آگاهی یافت. بر این اساس می‌‌توان گفت که هر آنچه در قرآن کریم برای متّقیان بیان شده، بهره‌هائی است که خائفان بدست می‌‌آورند؛ چه متّقی نخست خائف است، و زان پس خوف او را به تقوی رهنمون می‌شود.
• کوتاه سخن آنکه این صفت، آدمی را به نمایش را به نیکبختی دو جهان رهنمون می‌شود. به این دو آیه که مرتبه خائفان در آخرت را به نمایش گذارده است بنگرید: ﴿وَأَمَّا مَنْ خَافَ مَقَامَ رَبِّهِ وَنَهَى النَّفْسَ عَنِ الْهَوَى * فَإِنَّ الْجَنَّةَ هِيَ الْمَأْوَى﴾، ﴿وَلِمَنْ خَافَ مَقَامَ رَبِّهِ جَنَّتَانِ﴾. مراد از "دو بهشت" در این آیه، "بهشت عوام" و "بهشت خواص" است؛ بهشت عوام سرشار از حور است و قصور، و بهشت خواص مملوّ است از رضوان الهی: ﴿يَا أَيَّتُهَا النَّفْسُ الْمُطْمَئِنَّةُ ارْجِعِي إِلَى رَبِّكِ رَاضِيَةً مَرْضِيَّةً فَادْخُلِي فِي عِبَادِي وَادْخُلِي جَنَّتِي﴾.
• این دو آیه نیز، به خوبی مرتبه تقواپیشگان و خائفان در دنیا را نشان می‌‌دهد؛ و آثار خوف و را در همین عالم به نمایش می‌گذارد: ﴿وَلَوْ أَنَّ أَهْلَ الْقُرَى آمَنُوا وَاتَّقَوْا لَفَتَحْنَا عَلَيْهِمْ بَرَكَاتٍ مِنَ السَّمَاءِ وَالْأَرْضِ﴾؛ ﴿إِنَّ الْأَرْضَ لِلَّهِ يُورِثُهَا مَنْ يَشَاءُ مِنْ عِبَادِهِ وَالْعَاقِبَةُ لِلْمُتَّقِينَ﴾.
• با این‌ همه امّا، اگر هیچ آیه‌ای در شأن خوف الهی و تقوای او، جز از این آیه نازل نشده بود، کافی بود تا مرتبت والای خوف در میان دیگر صفات شایسته نشان داده شود: ﴿إِنَّمَا يَتَقَبَّلُ اللَّهُ مِنَ الْمُتَّقِينَ﴾.

مراتب خوف

• خوف را چندین درجه و مرتبه است:

مرتبه عوام

• این مرتبه، آدمی را از ارتکاب محرّمات بازداشته؛ چون اندکی قوّت گیرد او را از انجام شبهات و سرانجام از پرداختن به مکروهات نیز باز می‌‌دارد. رسیدن به این مرتبه از خوف عوام، تنها برای برخی از اینان ممکن است.
• حضرت حق درباره این خوف عام می‌‌فرماید: ﴿اتَّقُوا اللَّهَ حَقَّ تُقَاتِهِ﴾ و باز می‌‌فرماید: ﴿فَاتَّقُوا اللَّهَ مَا اسْتَطَعْتُمْ﴾.

مرتبه خواص

• این خوف، موجب می‌‌شود تا صاحب آن از ترک اولی بپرهیزد؛ و در هر عملی منتهای رضایت الهی را مدّ نظر آورد.
• این خوف تنها در خور انبیاء عظام و بویژه مرسلین(ع) است. حضرت حق خود می‌‌فرماید: ﴿وَعَصَى آدَمُ رَبَّهُ فَغَوَى﴾.
• آیا نمی‌نگری که چون حضرت یوسف صدیق(ع) به آنکس که می‌‌دانست از زندان رهائی می‌‌یابد و به دربار عزیز می‌‌رود، سفارش کرد که مرا نزد عزیز یاد کن، خداوند متعال او را - بدین سبب - چند سالی به زندان مبتلا ساخت، تا در کنار او از دیگران یاد نکند؟!: ﴿وَقَالَ لِلَّذِي ظَنَّ أَنَّهُ نَاجٍ مِنْهُمَا اذْكُرْنِي عِنْدَ رَبِّكَ فَأَنْسَاهُ الشَّيْطَانُ ذِكْرَ رَبِّهِ فَلَبِثَ فِي السِّجْنِ بِضْعَ سِنِينَ﴾.
• و نیز حضرت حق می‌فرماید: ﴿فِي بُيُوتٍ أَذِنَ اللَّهُ أَنْ تُرْفَعَ وَيُذْكَرَ فِيهَا اسْمُهُ يُسَبِّحُ لَهُ فِيهَا بِالْغُدُوِّ وَالْآصَالِ رِجَالٌ لَا تُلْهِيهِمْ تِجَارَةٌ وَلَا بَيْعٌ عَنْ ذِكْرِ اللَّهِ﴾.

انواع خوف

• خوف بر دو نوع است:

1. خوف رهبت:خوف از قهر و غضب الهی است؛ و به عبارت دیگر خوف از عدل او؛ و یا به تعبیر قرآن کریم، خوف از مقام ربوبی: ﴿وَأَمَّا مَنْ خَافَ مَقَامَ رَبِّهِ وَنَهَى النَّفْسَ عَنِ الْهَوَى فَإِنَّ الْجَنَّةَ هِيَ الْمَأْوَى﴾.
2. خوف خشیت: عبارت است از خوف از عظمت و جبروت و اُبّهت الهی. این خوف، متوقّف بر معرفت الهی است؛ از این‌رو بهر مقدار معرفت انسان افزایش یابد، خوف او نیز افزایش می‌‌یابد؛ بر این اساس می‌‌توان گفت که این خوف، تنها ویژه عارفان است. قرآن کریم در این رابطه می‌‌فرماید: ﴿إِنَّمَا يَخْشَى اللَّهَ مِنْ عِبَادِهِ الْعُلَمَاءُ﴾.

• تفاوت میان این دو نوع از خوف، آنست که خوف رهبت در حقیقت از سخط الهی، و به تعبیر دیگر از گناهانی که خود بنده مرتکب شده است سرچشمه می‌‌گیرد؛ از همین روست که در برخی روایات چنین می‌‌خوانیم: [۲۰۸] « وَ لَا يَخَافَنَّ إِلَّا ذَنْبَهُ»: "تنها باید از گناهان خویشتن بهراسد"؛ خوف خشیت امّا، از حبّ بنده نسبت به حضرت حق سرچشمه می‌‌گیرد. از این‌رو امیرالمؤمنین(ع) در دعای خضر - نامبردار به دعای کمیل -، می‌‌فرمایند:"پروردگار من و آقای من و مولای من! گوئی بر عذاب تو صبر کردم امّا چگونه بر دوری از تو صبر کنم؟ و گوئی بر آتش سوزان تو صبر کردم امّا چگونه بر نظر ندوختن بر بزرگواری تو صبر نمایم؟" .
• پس این دو خوف، کاملاً از هم دور و ناهمسان هستند، با این وجود امّا در بندگان شایسته جمع می‌‌شوند؛ از این‌روست که امیرمؤمنان(ع) در همین دعا باز می‌‌فرماید: "پروردگارا! برای گناهان خود بخشنده‌ای نمی‌یابم، و برای زشتی‌های خود پوشنده‌ای و برای تبدیل هیچیک از اعمال ناشایستم با اعمال شایسته و صالح، جز تو تبدیل کننده‌ای نمی‌یابم".

انواع خوف رهبت

• این خوف خود بر چند نوع است:

1. خوف از عذاب اُخروی حضرت حق : حضرت حق خود در این زمینه می‌‌فرماید: ﴿يَا أَيُّهَا النَّاسُ اتَّقُوا رَبَّكُمْ إِنَّ زَلْزَلَةَ السَّاعَةِ شَيْءٌ عَظِيمٌ يَوْمَ تَرَوْنَهَا تَذْهَلُ كُلُّ مُرْضِعَةٍ عَمَّا أَرْضَعَتْ وَتَضَعُ كُلُّ ذَاتِ حَمْلٍ حَمْلَهَا وَتَرَى النَّاسَ سُكَارَى وَمَا هُمْ بِسُكَارَى وَلَكِنَّ عَذَابَ اللَّهِ شَدِيدٌ﴾ و باز می‌‌فرماید: ﴿يَوْمَ تَجِدُ كُلُّ نَفْسٍ مَا عَمِلَتْ مِنْ خَيْرٍ مُحْضَرًا وَمَا عَمِلَتْ مِنْ سُوءٍ تَوَدُّ لَوْ أَنَّ بَيْنَهَا وَبَيْنَهُ أَمَدًا بَعِيدًا وَيُحَذِّرُكُمُ اللَّهُ نَفْسَهُ وَاللَّهُ رَءُوفٌ بِالْعِبَادِ﴾ و می‌‌فرماید: ﴿فَاتَّقُوا النَّارَ الَّتِي وَقُودُهَا النَّاسُ وَالْحِجَارَةُ﴾.
2. خوف از عذاب دنیوی حضرت حق: ﴿وَاتَّقُوا فِتْنَةً لَا تُصِيبَنَّ الَّذِينَ ظَلَمُوا مِنْكُمْ خَاصَّةً﴾.
3. خوف از نافرجامی عاقبت انسان: ﴿قُلْ سِيرُوا فِي الْأَرْضِ فَانْظُرُوا كَيْفَ كَانَ عَاقِبَةُ الْمُجْرِمِينَ﴾.
4. خوف از نافرجامی عاقبت فرزندان و بستگان: ﴿وَلْيَخْشَ الَّذِينَ لَوْ تَرَكُوا مِنْ خَلْفِهِمْ ذُرِّيَّةً ضِعَافًا خَافُوا عَلَيْهِمْ فَلْيَتَّقُوا اللَّهَ وَلْيَقُولُوا قَوْلًا سَدِيدًا﴾.

مراتب خوف

• از آنچه گذشت، دانستیم که هر دو نوع خوف دارای مراتبی چند است.
• حال اضافه می‌کنیم که همان مرتبه نخستین ضعیف آن، مطلوب بوده در کمال انسان مؤثّر است. این مرتبه چون تقویت شود و درخت پرثمر خوف را در قلب انسان بنشاند، از مطلوبیّتی بیشتر برخوردار شده سیر در مسیر کمال را برای سالک بیشتر فراهم می‌‌سازد؛ و به همین ترتیب هرمقدار این مرتبه شدیدتر و قویتر شود، مطلوبیّت او بیشتر خواهد شد. از این‌رو، در این صفت نیکو نیز - چون دیگر صفات حسنه - افراط و تفریط راه نداشته، نمی‌توان زیاده‌روی در آن را قبیح دانست.
• بنا بر این آنچه در کتب اخلاق مشهور شده و بسیاری از اخلاقیان آن را پذیرفته‌اند- که خوف را دو سویه افراط و تفریط است، و این دو سویه ناصواب بوده از حُسن خوف بی بهره است -؛ صحیح نمی‌باشد؛ چرا که اینان حدّ اعلای خوف را ناامیدی از رحمت حضرت حق دانسته آن را به شدّت مذموم شمرده‌اند.
• بنظر ما - همانگونه که به تفصیل از آن سخن خواهیم گفت-، ناامیدی از رحمت حضرت حق، نه تنها مذموم که حرام است؛ امّا تمامی سخن در آنست که ناامیدی صفتی است و شدّت خوف از حضرت حق، صفتی دیگر!؛ آن نخستین مذموم است، و این دوّمین ممدوح؛ و نه چنین است که این صفت پسندیده در مراتب اعلای خود، به صفتی ناپسند تبدیل شود. اضافه می‌‌کنم که عصمت، چیزی جز از خوف شدید نیست که از علم معصومین(ع) به اسماء و صفات الهی و معرفت کامل ایشان به عظمت او، حاصل می‌‌شود. این معرفت و خوف حاصل از آن، در ادعیة ایشان - همچون دعای کمیل، دعای ابوحمزة ثمالی و دعای عرفه - به خوبی نمایان است؛ و جلوه‌ای از خوف کامل - در هر دو نوع آن را -، به نمایش در آورده است. ناامیدی از رحمت الهی امّا، نه از خوف شدید که از عدم رجاء و چشم‌بستن از صفت رحمت الهی نشأت گرفته است.

منابع

• مظاهری، حسین، دانش اخلاق اسلامی ج۱

پانویس

 با کلیک بر فلش ↑ به محل متن مرتبط با این پانویس منتقل می‌شوید: