ستاره

مدخل‌های وابسته به این بحث:

ستاره در قرآن | ستاره در حدیث | ستاره در نهج البلاغه

در این باره، تعداد بسیاری از پرسش‌های عمومی و مصداقی مرتبط، وجود دارند که در مدخل ستاره (پرسش) قابل دسترسی خواهند بود.

مقدمه

ستاره واژه‌ای است فارسی که به اجرام و کرات آسمانی‌ای گفته می‌شود که به حالت گازی بوده و با نور خود می‌درخشند. معادل ستاره در زبان عربی دو لفظ "نجم" و "کوکب" است. نجم در لغت به معنای ظهور و طلوع است و ستاره را از آن‌رو که طلوع می‌کند نجم گفته‌اند. کوکب که در لغت عبری، سریانی و آرامی ریشه دارد، در اصل به مجموعه چیزهایی گفته می‌شود که از لحاظ نور، بزرگی یا زیبایی ظهور دارند و به ستاره هنگام ظهور، کوکب گفته می‌شود. در تفاوت کوکب و نجم گفته شده: کوکب به ستاره‌های بزرگ و ثابت و نجم به ستاره‌هایی که از خود نور داشته و دارای طلوع و غروب هستند، اعم از بزرگ و کوچک، گفته می‌شود. فرق ستاره با سیاره نیز در این است که سیاره بر خلاف ستاره از خود نور ندارد و نور خود را از ستاره می‌گیرد و به دور ستاره و خورشید می‌گردد و دارای دو حرکت وضعی و انتقالی است، از همین رو به ستاره‌ها "ثوابت" هم گفته می‌شود.

ستاره در قرآن

در قرآن واژه نجم و مشتقات آن ۱۳ بار و کوکب ۵ بار به صورت مفرد و جمع، اغلب به معنای ستاره به کار رفته‌اند و در آیاتی چند نیز با عناوینِ ﴿مَصَابِيحَ﴾؛ ﴿فَقَضَاهُنَّ سَبْعَ سَمَاوَاتٍ فِي يَوْمَيْنِ وَأَوْحَى فِي كُلِّ سَمَاءٍ أَمْرَهَا وَزَيَّنَّا السَّمَاءَ الدُّنْيَا بِمَصَابِيحَ وَحِفْظًا ذَلِكَ تَقْدِيرُ الْعَزِيزِ الْعَلِيمِ﴾؛ ﴿وَلَقَدْ زَيَّنَّا السَّمَاءَ الدُّنْيَا بِمَصَابِيحَ وَجَعَلْنَاهَا رُجُومًا لِلشَّيَاطِينِ وَأَعْتَدْنَا لَهُمْ عَذَابَ السَّعِيرِ﴾ و...، ﴿بُرُوجً﴾ ﴿وَلَقَدْ جَعَلْنَا فِي السَّمَاءِ بُرُوجًا وَزَيَّنَّاهَا لِلنَّاظِرِينَ﴾؛ ﴿تَبَارَكَ الَّذِي جَعَلَ فِي السَّمَاءِ بُرُوجًا وَجَعَلَ فِيهَا سِرَاجًا وَقَمَرًا مُنِيرًا﴾، ﴿فَلا أُقْسِمُ بِالْخُنَّسِ الْجَوَارِ الْكُنَّسِ﴾، همچنین ذیل برخی آیات مربوط به آسمان از ستارگان یاد شده است. افزون بر این، آیات پرشماری نیز درباره خورشیدند، که از ستارگان است. ستارگان در نظام خلقت الهی از لحاظ فراوانی و به لحاظ نظم و پیوستگی، شگفت‌آور و حاکی از تدبیر متقن عالم‌اند. قرآن از جهات گوناگون به نقش ستارگان در نظام آفرینش و تأثیر آنها در زندگی بشر توجه کرده است:

آفرینش ستاره

برپایه محاسبات دانشمندان فلکی، خداوند متعالی میلیون‌ها کهکشان آفریده و هر کهکشانی دارای میلیاردها ستاره و سیاره و قمر و غیره است. تنها در کهکشان ما بالغ ۰۰۰ / ۰۰۰ / ۰۰۰ / ۱۰۰ ستاره وجود دارد که خورشید با همه عظمتش یکی از ستاره‌های متوسط آن به شمار می‌آید.

آیه ﴿وَهُوَ الَّذِي جَعَلَ لَكُمُ النُّجُومَ لِتَهْتَدُوا بِهَا فِي ظُلُمَاتِ الْبَرِّ وَالْبَحْرِ قَدْ فَصَّلْنَا الْآيَاتِ لِقَوْمٍ يَعْلَمُونَ﴾ هدف آفرینش ستارگان را راهیابی به وسیله آنها در تاریکی‌های خشکی و دریا بیان کرده و در آیه ﴿وَسَخَّرَ لَكُمُ اللَّيْلَ وَالنَّهَارَ وَالشَّمْسَ وَالْقَمَرَ وَالنُّجُومُ مُسَخَّرَاتٌ بِأَمْرِهِ إِنَّ فِي ذَلِكَ لَآيَاتٍ لِقَوْمٍ يَعْقِلُونَ﴾ و ﴿إِنَّ رَبَّكُمُ اللَّهُ الَّذِي خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ فِي سِتَّةِ أَيَّامٍ ثُمَّ اسْتَوَى عَلَى الْعَرْشِ يُغْشِي اللَّيْلَ النَّهَارَ يَطْلُبُهُ حَثِيثًا وَالشَّمْسَ وَالْقَمَرَ وَالنُّجُومَ مُسَخَّرَاتٍ بِأَمْرِهِ أَلَا لَهُ الْخَلْقُ وَالْأَمْرُ تَبَارَكَ اللَّهُ رَبُّ الْعَالَمِينَ﴾ از مسخّر بودن ستارگان به امر الهی، سخن به میان آمده است. غرض از بیان مسخر و رام بودن ستارگان در برابر قدرت الهی، یادآوری منافع آنها برای مخلوقات است؛ بدین معنا که همه به فرمان پروردگار در مدار مخصوص در راستای منافع بندگان در جریان هستند. برخی، سجده ستارگان در آیات را نیز به معنای مسخّر بودن آنها در برابر قدرت بی‌پایان خدا دانسته‌اند..

نقش ستارگان در نظام آفرینش

ستارگان افزون بر نشان دادن عظمت خالق متعالی، در زینت‌بخشی و حفظ آسمان از شر شیاطین و راهنمایی انسان‌ها نقش اساسی دارند و آیاتی از قرآن به آن تصریح کرده‌اند:

جهت یابی

آیه ﴿وَعَلَامَاتٍ وَبِالنَّجْمِ هُمْ يَهْتَدُونَ﴾ از ستارگان به عنوان نشانه و عامل راهیابی انسان یاد کرده است: "و عَلمتٍ و بِالنَّجمِ هُم یَهتَدون". افزون بر نقش ستارگان در تعیین قبله، در زمان‌های پیشین که دستگاه قطب‌نما و ابزارهای پیشرفته اختراع نشده بودند، تنها وسیله برای جهت‌یابی در سفرهای دریایی و خشکی بودند؛ به ویژه در اقیانوس‌های پهناور که هیچ نشانه‌ای برای پیدا کردن راه در دست نبوده است: ﴿وَهُوَ الَّذِي جَعَلَ لَكُمُ النُّجُومَ لِتَهْتَدُوا بِهَا فِي ظُلُمَاتِ الْبَرِّ وَالْبَحْرِ قَدْ فَصَّلْنَا الْآيَاتِ لِقَوْمٍ يَعْلَمُونَ﴾ در اینکه آیا همه ستارگان در راهیابی انسان نقش دارند یا آیات به ستارگانی خاص اشاره دارند، میان مفسران اختلاف نظر وجود دارد: به اعتقاد برخی، مراد از "نجم" در آیه ﴿وَعَلَامَاتٍ وَبِالنَّجْمِ هُمْ يَهْتَدُونَ﴾، جنس ستاره است و شامل همه ستارگان می‌شود. در مقابل، برخی عقیده دارند که مراد، ستارگان خاصی از قبیل جُدَیّ، فرقدان، ثریّا و بنات نعش است؛ به عنوان مثال در انتهای "دُبّ اصغر" (مجموعه‌ای از ستارگان که به شکل خرس در آسمان مشاهده می‌شوند و میان منجمان به این نام شهرت دارند) ستاره‌ای قرار دارد به نام ستاره قطبی که اگر در برابر آن بایستیم، شمال در مقابل و جنوب پشت سر ما قرار می‌گیرد. در برخی از روایات عامه و خاصه نیز مراد از نجم در آیه یاد شده ستاره جُدی بیان شده است.

گفتنی است در روایات شیعی، نجم در معنایی تأویلی بر پیامبر(ص) و اهل‌بیت(ع) تطبیق شده، چنان‌که در تفسیر آیه ﴿وَعَلَامَاتٍ وَبِالنَّجْمِ هُمْ يَهْتَدُونَ﴾ "علامات" را بر ائمه(ع) و "نجم" را بر رسول اکرم(ص) و در تفسیر آیه ﴿وَهُوَ الَّذِي جَعَلَ لَكُمُ النُّجُومَ لِتَهْتَدُوا بِهَا فِي ظُلُمَاتِ الْبَرِّ وَالْبَحْرِ قَدْ فَصَّلْنَا الْآيَاتِ لِقَوْمٍ يَعْلَمُونَ﴾ "نجوم" را بر اهل بیت(ع) و در تفسیر آیات ﴿وَالسَّمَاء وَالطَّارِقِ وَمَا أَدْرَاكَ مَا الطَّارِقُ النَّجْمُ الثَّاقِبُ﴾ ﴿النَّجْمُ الثَّاقِبُ﴾ را بر رسول خدا(ص) و در آیه ﴿وَالنَّجْمِ إِذَا هَوَى﴾ را بر آن حضرت هنگام بازگشت از معراج تطبیق داده‌اند. این تأویل بدان جهت است که زندگی معنوی انسان مانند زندگی مادی نیاز به نشانه‌هایی دارد تا راه هدف را گم نکند..

زینت آسمان

در برخی آیات، ستارگان، زینت‌بخش نزدیک‌ترین آسمان معرفی شده‌اند: ﴿إِنَّا زَيَّنَّا السَّمَاءَ الدُّنْيَا بِزِينَةٍ الْكَوَاكِبِ﴾ در آیات ﴿فَقَضَاهُنَّ سَبْعَ سَمَاوَاتٍ فِي يَوْمَيْنِ وَأَوْحَى فِي كُلِّ سَمَاءٍ أَمْرَهَا وَزَيَّنَّا السَّمَاءَ الدُّنْيَا بِمَصَابِيحَ وَحِفْظًا ذَلِكَ تَقْدِيرُ الْعَزِيزِ الْعَلِيمِ﴾ و ﴿وَلَقَدْ زَيَّنَّا السَّمَاءَ الدُّنْيَا بِمَصَابِيحَ وَجَعَلْنَاهَا رُجُومًا لِلشَّيَاطِينِ وَأَعْتَدْنَا لَهُمْ عَذَابَ السَّعِيرِ﴾ از تزیین نزدیک‌ترین آسمان با چراغ‌ها یاد شده است: ﴿وَزَيَّنَّا السَّمَاءَ الدُّنْيَا بِمَصَابِيحَ﴾. مصابیح جمع "مصباح" به معنای چراغ و ابزار روشنایی است و مراد از آن، ستارگان است.

در آیه ﴿وَلَقَدْ جَعَلْنَا فِي السَّمَاءِ بُرُوجًا وَزَيَّنَّاهَا لِلنَّاظِرِينَ﴾ نیز از برج‌های آسمان و آراستن آسمان با آنها سخن به میان آمده است. مفسران، ضمیر ﴿زَيَّنَّاهَا﴾ را به آسمان بازگردانده و "برج" را به ستارگان و منازل سیر ستارگان تفسیر کرده‌اند. در آیه ﴿أَفَلَمْ يَنْظُرُوا إِلَى السَّمَاءِ فَوْقَهُمْ كَيْفَ بَنَيْنَاهَا وَزَيَّنَّاهَا وَمَا لَهَا مِنْ فُرُوجٍ﴾ نیز از زینت آسمان‌ها یاد شده که مراد، زینت‌بخشی آسمان با ستارگان است. مفسران در اینکه آیا ستارگان تنها در نزدیک‌ترین آسمان هستند یا در همه آسمان‌ها پراکنده‌اند و نور آنها بر آسمان اول می‌تابد، اختلاف نظر دارند.

حفظ آسمان از حضور شیاطین

قرآن، از ستارگان به عنوان سنگ‌های آتشین برای راندن شیاطین از آسمان و جلوگیری از خبرچینی آنها یاد کرده است: ﴿وَلَقَدْ زَيَّنَّا السَّمَاءَ الدُّنْيَا بِمَصَابِيحَ وَجَعَلْنَاهَا رُجُومًا لِلشَّيَاطِينِ وَأَعْتَدْنَا لَهُمْ عَذَابَ السَّعِيرِ﴾. در اینکه مراد از رجم شیاطین با ستارگان چیست، میان مفسران اختلاف نظر وجود دارد. در آیه ﴿إِلَّا مَنِ اسْتَرَقَ السَّمْعَ فَأَتْبَعَهُ شِهَابٌ مُبِينٌ﴾ و ﴿إِلَّا مَنْ خَطِفَ الْخَطْفَةَ فَأَتْبَعَهُ شِهَابٌ ثَاقِبٌ﴾ نیز از جلوگیری شهاب سنگ‌ها (که قطعه‌ای از ستارگان هستند) از استراق سمع شیاطین سخن به میان آمده است. عمده مفسران، شهاب را همان ستارگان دانسته‌اند. آیه ﴿إِلَّا مَنْ خَطِفَ الْخَطْفَةَ فَأَتْبَعَهُ شِهَابٌ ثَاقِبٌ﴾ از ربودن اخبار غیبی توسط شیاطین و جن سخن گفته است". بر اساس نقل ابن‌عباس در تفسیر آیه ﴿إِلَّا مَنِ اسْتَرَقَ السَّمْعَ فَأَتْبَعَهُ شِهَابٌ مُبِينٌ﴾ شیاطین پیش از بعثت حضرت عیسی(ع) برای رفتن به آسمان‌ها هیچ محدودیتی نداشتند و پس از بعثت آن حضرت از عبور و مرور تا سه آسمان منع شدند و پس از بعثت حضرت محمد(ص) از رفتن به همه آسمان‌ها منع شدند..

تشبیه به ستاره

آیه ﴿اللَّهُ نُورُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ مَثَلُ نُورِهِ كَمِشْكَاةٍ فِيهَا مِصْبَاحٌ الْمِصْبَاحُ فِي زُجَاجَةٍ الزُّجَاجَةُ كَأَنَّهَا كَوْكَبٌ دُرِّيٌّ يُوقَدُ مِنْ شَجَرَةٍ مُبَارَكَةٍ زَيْتُونَةٍ لَا شَرْقِيَّةٍ وَلَا غَرْبِيَّةٍ يَكَادُ زَيْتُهَا يُضِيءُ وَلَوْ لَمْ تَمْسَسْهُ نَارٌ نُورٌ عَلَى نُورٍ يَهْدِي اللَّهُ لِنُورِهِ مَنْ يَشَاءُ وَيَضْرِبُ اللَّهُ الْأَمْثَالَ لِلنَّاسِ وَاللَّهُ بِكُلِّ شَيْءٍ عَلِيمٌ﴾ خداوند متعالی را نور آسمان‌ها و زمین معرفی کرده، سپس آن نور را به چراغدانی تشبیه کرده که در آن چراغی باشد و آن چراغ در شیشه‌ای قرار گیرد و شیشه همانند ستاره‌ای فروزان باشد. تشبیه زجاجه به ستاره درخشان به سبب فراوانی تابش نور چراغ و درخشش آن است، چون اگر شیشه بر روی چراغ قرار گیرد، شعله آن افزون‌تر شده و با وزش باد نوسان نمی‌یابد، و در درخشش نور و ثبات تابش که بر اثر آن هیچ تاریکی‌ای نمی‌ماند، همانند ستاره درخشان می‌شود..

سوگند به ستاره

قرآن کریم در مواردی به پدیده‌های طبیعی مانند خورشید، ماه و ستارگان سوگند یاد کرده که بیانگر جایگاه هریک از آنها در زندگی‌انسان‌هاست:

قسم به ستاره درخشان

﴿وَالسَّمَاء وَالطَّارِقِ وَمَا أَدْرَاكَ مَا الطَّارِقُ النَّجْمُ الثَّاقِبُ﴾ "طارق" چیزی است که در شب می‌آید و مراد از آن، ستاره‌ای است که در شب آشکار می‌شود. ﴿النَّجْمُ الثَّاقِبُ﴾ در اینجا به معنای ستاره روشن ‌کننده و شکافنده تاریکی‌هاست. به گفته برخی، مراد از ﴿النَّجْمُ الثَّاقِبُ﴾ اجرام پُرنوری است که نورشان از زمین به خوبی قابل تشخیص است و در آسمان انگشت‌نمایند و احتمال داده‌اند که مراد، ستاره زهره باشد، چون زهره نخستین ستاره‌ای است که با غروب خورشید نمایان و آخرین جرمی است که با طلوع آفتاب ناپدید می‌شود؛ حتی برخی مواقع در طول روز نیز قابل مشاهده است. برخی با توجه به معنای لغوی ثاقب که سوراخ کننده است، "نجم ثاقب" و نیز ستاره فرود آینده را بر ستارگانی حمل کرده‌اند که شیاطین را رجم می‌کنند..

قسم به ستاره فرود آینده

﴿وَالنَّجْمِ إِذَا هَوَى﴾؛ ﴿هَوَى﴾ به معنای فرود آمدن از بالا به پایین است و گفته شده مراد، غروب ستارگان است. در اینکه مراد از نجم در این سوگند ستاره خاصی است یا همه ستارگان مورد قسم قرار گرفته‌اند، اختلاف است: برخی آن را بر عموم ستارگان حمل کرده‌اند. برخی به ستارگان خاصی، مانند ثریّا، شعری و ماه تفسیر کرده‌اند.

برخی در تفسیر آیه ﴿وَالنَّجْمِ إِذَا هَوَى﴾ گفته‌اند: خداوند متعالی به غروب ستارگان سوگند یاد کرده تا به ستاره‌پرستان بفهماند که طلوع و غروب ستارگان به تدبیر و قدرت الهی‌اند. برخی گفته‌اند: غروبی که طلوع به همراه داشته باشد دلیل بر تدبیر حکیمانه ستارگان است. برخی، اهمیت قسم به غروب ستارگان را از جهت نزدیکی به سحر دانسته‌اند که نشان متهجدان است. برخی نیز احتمال داده‌اند مراد از غروب ستارگان فرو ریختن و منهدم شدن آنها در قیامت باشد..

قسم به جایگاه ستارگان

قرآن برای بیان عظمت ستارگان به جایگاه آنها سوگند یاد کرده است: ﴿فَلَا أُقْسِمُ بِمَوَاقِعِ النُّجُومِ﴾. "مَواقِع" جمع "موقع" به معنای جایگاه است.برخی آن را اسم زمان به معنای زمان غروب ستارگان در پایان شب و برخی اسم مکان به معنای مکان غروب ستارگان و برخی نیز مصدر میمی به معنای سقوط ستارگان در قیامت و افتادن شهاب‌ها بر سر شیطان دانسته‌اند..

یاد خدا هنگام ناپدید شدن ستارگان

آیه ﴿وَمِنَ اللَّيْلِ فَسَبِّحْهُ وَإِدْبَارَ النُّجُومِ﴾ به تسبیح خدای متعالی هنگام ناپدید شدن و غروب ستارگان فرمان داده است. اِدبار نجوم به معنای زمان پنهان شدن ستارگان به سبب روشنایی صبح و هنگام قرار گرفتن نور ستارگان تحت شعاع نور خورشید است. تسبیح در آیه به دو سجده، یا دو رکعت نمازِ پیش از نماز صبح که در روایات نیز آمده است و نماز صبح، تفسیر شده است؛ بدین معنا که غروب ستارگان تعیین کننده وقت تسبیح است.

سجده ستاره

ستارگان و دیگر آفریدگان در برابر خداوند متعالی سجده می‌کنند: ﴿أَلَمْ تَرَ أَنَّ اللَّهَ يَسْجُدُ لَهُ مَنْ فِي السَّمَاوَاتِ وَمَنْ فِي الْأَرْضِ وَالشَّمْسُ وَالْقَمَرُ وَالنُّجُومُ وَالْجِبَالُ وَالشَّجَرُ وَالدَّوَابُّ وَكَثِيرٌ مِنَ النَّاسِ وَكَثِيرٌ حَقَّ عَلَيْهِ الْعَذَابُ وَمَنْ يُهِنِ اللَّهُ فَمَا لَهُ مِنْ مُكْرِمٍ إِنَّ اللَّهَ يَفْعَلُ مَا يَشَاءُ﴾ به نظر بیشتر مفسران، سجده موجودات و ستارگان به معنای سجده تکوینی و مسخر بودن آنها در دست قدرت الهی است. حرکت هر ستاره در مدار خاص خود و طلوع و غروبشان سجده و خضوع آنها در برابر خداوند متعالی به شمار می‌آید. بر این اساس، تعبیر سجده درباره اشیایی که ادراک و شعور ندارند، تعبیری مجازی است. گفتنی است نجم در آیه ﴿وَالنَّجْمُ وَالشَّجَرُ يَسْجُدَانِ﴾ را گرچه غالب مفسران به معنای گیاه بی‌ساقه گرفته‌اند، برخی، احتمال داده‌اند به معنای‌ستاره باشد و برخی نجم به معنای ستاره را ارجح دانسته‌اند. برخی نیز گفته‌اند در اینجا هم ستاره و هم گیاه مورد نظر است و خداوند متعالی خواسته با استفاده از لفظ نجم میان نعمت‌های آسمانی و زمینی رابطه برقرار کند..

نابودی ستاره در قیامت

برپایی قیامت با دگرگونی عظیم و شگرفی همراه خواهد بود و همه پدیده‌های طبیعی از جمله ستارگان دستخوش این تغییرات خواهند شد: آیه ﴿فَإِذَا النُّجُومُ طُمِسَتْ﴾ از محو شدن آثار و تاریک شدن ستارگان سخن گفته است. "طَمْس" به معنای لازم و متعدی هر دو آمده و به معنای محو شدن و محو کردن است، یا از بین بردن اثر شی‌ء به وسیله محو کردن آن اثر. براساس این آیه، در روز قیامت اثر ستارگان و نور آنها و دیگر آثارشان محو می‌شوند. برخی مفسران معتقدند خود ستارگان در روز قیامت محو و نابود می‌شوند،چنان‌که آیه ﴿وَإِذَا الْكَوَاكِبُ انْتَثَرَتْ﴾ از پراکنده شدن ستارگان و فروپاشی آنها پرده برداشته است. "نثر" به معنای انداختن چیزی به صورت متفرق و پراکنده و پراکندن است. در روز قیامت ستارگان پراکنده شده و فرو می‌ریزند. قرآن کریم با به‌کارگیری واژه انتثار، ستارگان را به رشته‌ای مروارید تشبیه کرده که دانه‌های آن را با نظمی معین به نخ کشیده باشند که ناگهان رشته آنها پاره شود و دانه‌ها پراکنده شوند؛ نیز آیه ﴿وَإِذَا النُّجُومُ انْكَدَرَتْ﴾ فرو ریختن ستارگان در روز قیامت را بیان کرده است: "و اِذَا النُّجومُ انکَدَرَت". انکدار، به معنای فرود آمدن سوی زمین و سقوط پرنده از آشیانه خود و آیه، بیانگر فروپاشی و سقوط ستارگان است..

ناشایستگی ستاره برای پرستش

ستارگان مانند دیگر پدیده‌های آسمانی مورد تقدیس بوده‌اند و این تقدیس در میان برخی اقوام تا حد پرستش پیش رفته است. وجود ستاره‌پرستان در میان قبیله ابراهیم(ع) سبب شد وی برای شایسته پرستش نبودن ستارگان از راه برهان حدوث به غروب آنها استدلال کند ﴿فَلَمَّا جَنَّ عَلَيْهِ اللَّيْلُ رَأَى كَوْكَبًا قَالَ هَذَا رَبِّي فَلَمَّا أَفَلَ قَالَ لَا أُحِبُّ الْآفِلِينَ﴾؛ به این بیان که چیزی که پس از ظهور غایب شود حادث و مسخر غیر است و موجود حادث نمی‌تواند از غیر بی‌نیاز باشد. شی‌ء محتاج و نیازمند به غیر، ربّ نیست، پس ستاره شایستگی پرستش ندارد، چنان‌که هیچ حادثی سزاوار پرستش نیست، بدین‌رو در رد برخی مشرکان که ستاره شِعْری را می‌پرستیدند، خداوند متعالی را خالق شِعْری معرفی می‌کند: ﴿وَأَنَّهُ هُوَ رَبُّ الشِّعْرَى﴾. یعنی او که خالق همه پدیده‌ها از جمله ستاره شعری است شایسته پرستش است نه ستاره. (ستاره‌پرستی، شعری) ستارگان از دیرباز مورد توجه انسان‌ها بوده و افزون بر لذّت بردن از نگاه به آنها و بهره‌مندشدن از زیبایی‌شان، برای راهنمایی و راهیابی از آنها استفاده می‌شده است. برخی نیز ادعا داشتند که به کمک ستارگان می‌توانند از امور آینده همچون ارزانی یا گرانی کالا، جنگ یا صلح، شیوع بیماری مانند وبا و نحوست یا سعادت ایّام خبر دهند. در اصطلاح فقه به چنین خبر دادنی "تنجیم" و به علمی که با استفاده از شکل‌های فلکی و اوضاع کواکب، حوادث جهان ماده را تبیین می‌کند، علم نجوم و ستاره‌شناسی گفته می‌شود و به اقسام مختلفی تقسیم می‌شود. در اینکه آیا علم ستاره‌شناسی از علوم مفید و قابل اعتماد است یا نه، روایات مختلفی وارد شده‌اند که برخی از آنها بیانگر ممنوعیت و زیانبار بودن این علم‌اند و برخی مجاز بودن آن را در صورت استفاده صحیح در محاسبات، و پی بردن به خالق یکتا تأیید کرده‌اند. فقها نیز با توجه به روایات، تنجیم (خبردادن از حوادث به وسیله ستارگان) و نیز یادگیری علم نجوم را با اعتقاد به تأثیر استقلالی اجرام آسمانی یا مشارکت آنها با خداوند در اثرگذاری و ایجاد حوادث، حرام شمرده‌اند و اگر برای پی بردن به عظمت خالق و استفاده در اموری باشد که با اعتقادات و شرع منافی نیست، جایز می‌دانند..

ستاره‌شناسی

برخی مفسران، آیه ﴿وَعَلَامَاتٍ وَبِالنَّجْمِ هُمْ يَهْتَدُونَ﴾ را اشاره به علم نجوم، و نگاه ابراهیم به آسمان و اظهار بیماری وی در آیات ﴿فَنَظَرَ نَظْرَةً فِي النُّجُومِ فَقَالَ إِنِّي سَقِيمٌ﴾ را بیانگر رواج ستاره‌شناسی میان قوم حضرت ابراهیم(ع) دانسته‌اند، از این رو نگاه حضرت ابراهیم، میان مفسران مورد بحث واقع شده است: به اعتقاد برخی، نگاه حضرت ابراهیم(ع) به ستارگان برای آگاهی از حوادث آینده مانند بیماری خودش بود که به آن اشاره کرده بوده، چنان‌که منجمان از اوضاع فلک به حوادث آینده آگاه می‌شوند. برخی نیز نگاه به ستارگان و اظهار بیماری را به گونه توریه و معاریض دانسته‌اند؛ بدین معنا که گوینده چیزی بگوید که شنونده از ظاهر آن معنایی بفهمد و خود او معنایی دیگر اراده کند. برخی در تفسیر آیه ﴿وَقَالَ فِرْعَوْنُ يَا أَيُّهَا الْمَلَأُ مَا عَلِمْتُ لَكُمْ مِنْ إِلَهٍ غَيْرِي فَأَوْقِدْ لِي يَا هَامَانُ عَلَى الطِّينِ فَاجْعَلْ لِي صَرْحًا لَعَلِّي أَطَّلِعُ إِلَى إِلَهِ مُوسَى وَإِنِّي لَأَظُنُّهُ مِنَ الْكَاذِبِينَ﴾ احتمال داده‌اند که فرعون با ساختن رصدخانه‌ای (قصر بلند) در پی رصد ستارگان بود تا بر بعثت موسی و حقیقت مدّعای او دست یابد..

پرسش‌های وابسته

جستارهای وابسته

منابع

• دانشنامه نهج البلاغه ج۱

پانویس

 با کلیک بر فلش ↑ به محل متن مرتبط با این پانویس منتقل می‌شوید: