انتظار فرج در معارف و سیره رضوی

این مدخل زیرشاخهٔ بحث امام مهدی است. انتظار ظهور امام مهدی از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: انتظار فرج در کلام اسلامی - انتظار فرج در معارف و سیره رضوی - انتظار در حقوق اسلامی - پرسش‌های مرتبط

مقدمه

کلمه انتظار از ماده «ن ظ ر» در لغت به معنی دقت در چیزی و بررسی آن است. در اصطلاح به معنی چشم به راه بودن است. و وقتی با کلمه فرج همراه شود غالباً مراد فرج امام زمان(ع) است که در آن صورت معنای آن چشم به راه بودن و حالت آماده باش به خود دادن به نحوی که مصداق منتظِر و چشم به راه باشد نه بدان معنی که دست از کوشش و کردار بکشد؛ زیرا ترک کوشش و جهاد منافی با مفهوم جهاد است که در انتظار فرج نهفته است.

جایگاه انتظار در فرهنگ شیعه در روایت‌هایی که سخن از انتظار گفته‌اند به دو دسته کلی تقسیم می‌شود:

انتظار فرج به معنای عام

اهتمام آموزه‌های دینی در بیان معنای عام انتظار و امید تا بدان حد بوده که از آن با بلندترین عنوان‌ها یاد نموده ارزش‌های شگفت‌آوری برای آن ذکر کرده است: پیامبر اکرم(ص) یکی از نمودهای این بندگی را انتظار گشایش دانسته می‌فرماید: انتظار فرج عبادت است. رسول گرامی(ص) اسلام پس از آنکه انتظار فرج را در زمره عبادت‌های خداوند دانسته است آن را یکی از برترین عبادت‌ها برشمرده است و می‌فرماید: برترین عبادت انتظار فرج است. پیامبر خاتم(ص) گاهی آن را برترین کارهای امت خویش معرفی می‌نماید و می‌فرماید: برترین کارهای امت من انتظار فرج از جانب خداوند است. امام سجاد(ع) فرمود: انتظار فرج از بزرگ‌ترین گشایش‌ها است. رسول گرامی(ص) فرموده است: برترین جهاد امت من انتظار گشایش است.

انتظار فرج به معنای خاص

در این معنا انتظار به معنای چشم به راه بودن آینده‌ای با تمام ویژگی‌های یک جامعه مورد رضایت خداوندی است که یگانه مصداق آن دوران حاکمیت آخرین ذخیره الهی، وجود مقدس حضرت ولی عصر(ع) است. انتظار فرج و آرزو و امید و دل بستن به آینده دو گونه است: انتظاری که سازنده و نگهدارنده است، تعهدآور است، نیرو آفرین و تحرک‌بخش است، به گونه‌ای است که می‌تواند نوعی عبادت و حق‌پرستی شمرده شود؛ و انتظاری که گناه است، ویرانگر است، اسارت بخش است، فلج کننده است و نوعی اباحی‌گری باید محسوب گردد. این دو نوع انتظار فرج، معلول دو نوع برداشت از ظهور عظیم مهدی موعود(ع) است؛ و این دو نوع برداشت به نوبه خود از دو نوع بینش درباره تحول‌ها و انقلاب‌های تاریخی ناشی می‌شود. مراد از انتظار فرج در روایت‌ها، انتظار سازنده است و در تبیین این معنا از انتظار روایت‌ها متعددی هست از آن جمله روایت ابوبصیر از امام صادق(ع) است که فرمود: هر آینه باید هر یک از شما هر چند با آماده کردن یک تیر برای خروج قائم(ع) آماده بشود. در روایت‌ها انتظار فرج به عنوان برترین عمل امت اسلام، برترین اعمال شیعیان محبوب‌ترین اعمال نزد خداوند جزو دین ائمه(ع) برترین عمل مؤمن بر‌ترین عبادت بعد شناخت و معرفت شمرده شده است.

امام رضا(ع) به نقل از رسول خدا(ص) انتظار فرج از جانب خدای عزوجل را برترین اعمال امت عنوان می‌کنند و در جای دیگر وقتی انتظار فرج را مطرح می‌کند آن را نیکو معرفی می‌نماید و می‌فرماید: چقدر صبر و انتظار فرج نیکوست. ایشان خود انتظار فرج را جزئی از فرج و گشایش در کار می‌داند. حسن بن جهم می‌گوید از امام رضا(ع) در مورد فرج و گشایش سؤال کردم امام فرمود: آیا نمی‌دانی که انتظار فرج خود از فرج و گشایش به حساب می‌آید. از منظر امام هشتم(ع): کسی که منتظر قیام قائم آل محمد(ص) باشد اگر وی را درک کرد مانند کسی است که با پیامبر(ص) در جنگ بدر حاضر بوده است و اگر حضرت مهدی(ع) را درک نکرد همانند کسی است که با قائم(ع) در خیمه‌اش باشد. امام رضا(ع) علاوه بر آنکه نفس انتظار فرج را جزئی از گشایش در امور معرفی می‌کند. اصل انتظار فرج امام زمان(ع) را باعث خودسازی و امتحان و پاکسازی معرفی می‌نماید و می‌فرماید: سوگند به خدا آنچه که انتظار آن را می‌کشید و گردن‌هایتان را به سوی آن دراز می‌کنید واقع نمی‌شود مگر بعد از آنکه امتحان شوید و پاکسازی شود و از شما جز عده اندکی باقی نماند.

منتظران در عصر غیبت وظایفی دارند که برخی از آنها با استناد به روایت‌های رسیده از امام رضا(ع) بدین شرح است.

1. شناخت امام: امام هشتم(ع) در نوشته‌ای خطاب به مأمون درباره شرایع دین فرمودند: «هر کس بی‌شناخت امامان خویش بمیرد، به مرگ جاهلیت مرده است».
2. یاد و محبت امام: محمد بن فضیل گوید: از امام رضا(ع) معنای آیه ۵۸ سوره یونس: ﴿قُلْ بِفَضْلِ اللَّهِ وَبِرَحْمَتِهِ فَبِذَلِكَ فَلْيَفْرَحُوا هُوَ خَيْرٌ مِمَّا يَجْمَعُونَ﴾ را پرسیدم. امام فرمود: «مقصود این است که به دوستی پیامبر(ص) و خاندان او باید شادمان باشند که آن بهتر است از دنیایی که آنها جمع کنند». حضرت ثامن الحجج(ع) از امیرمؤمنان(ع) نقل می‌کند که: «هر کس دوست دارد خدای را ملاقات کند در حالی که ایمانش کامل و اسلامش نیکو باشد، محبت حجت منتظر صاحب الزمان(ع) را پیشه خود قرار دهد که او و دیگر پیشوایان، چراغ‌های روشن در تاریکی‌های زندگی و امامان هدایت و نشانه‌های تقوایند: من برای هر که آنان را دوست بدارد و ولایتشان را دارا شود، از سوی خدای تعالی بهشت را ضمانت می‌کنم».
3. حب و بغض: حضرت رضا(ع) می‌فرماید: «پیروان ما کسانی‌اند که به امر ما گردن می‌نهند و به گفتار ما عمل می‌کنند، با دشمنان ما مخالفت می‌ورزند؛ پس هر که چنین نباشد از ما نیست».
4. انتظار فرج: امام هشتم(ع) می‌فرماید: «چه نیکو است شکیبایی و انتظار فرج، آیا نشنیدی خدای عزوجل می‌فرماید: پس انتظار کشید که همانا من هم با شما از منتظرانم».
5. دعا برای امام زمان(ع): یونس بن عبد الرحمان گوید: امام رضا(ع) همواره به دعا برای صاحب الامر(ع) فرمان می‌داد.
6. صبوری و پایداری در آزمایش‌ها: در ادامه رسالت منتظران حقیقی در بیان امام رضا(ع) صبر، مقامی بس ارجمند دارد، ایشان می‌فرماید: «وه! چه نیکوست شکیبایی و انتظار فرج... پس بر شما باد به شکیبایی».

امام رضا(ع) درباره این امتحانات و آثار آنها در عصر غیبت به معمر بن خلاد می‌فرماید: «آنچه در انتظار آن لحظه شماری می‌کنید، واقع نخواهد شد مگر بعد از آنکه آزمایش و امتحان شوید و از بوته امتحان جز افراد بسیار اندک پیروزمندانه بیرون نمی‌آیند، چنان که خداوند تبارک و تعالی می‌فرماید: ﴿أَحَسِبَ النَّاسُ أَنْ يُتْرَكُوا أَنْ يَقُولُوا آمَنَّا وَهُمْ لَا يُفْتَنُونَ﴾، سپس به معمر بن خلاد فرمود: می‌دانی فتنه چیست؟ گفت: جانم به فدای شما، آنچه می‌دانیم این است که امتحانی در دین واقع می‌شود. حضرت فرمود: چون طلا گداخته می‌شوید و مانند طلای ناب از ناخالصی‌ها پاک می‌گردید.

منابع

1. نصوری، محمد رضا، مقاله «انتظار»، دانشنامه امام رضا ج۲