تغییر قبله در قرآن

این مدخل زیرشاخهٔ بحث تغییر قبله است. تغییر قبله از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: تغییر قبله در قرآن - تغییر قبله در حدیث - تغییر قبله در کلام اسلامی - پرسش‌های مرتبط

به آیه ۱۴۴ سوره بقره، آیه که تغییر قبله از بیت‌المقدس به کعبه را اعلام داشته، آیه قبله یا آیه تحویل قبله یا آیه توجه می‌گویند که هفده ماه پس از هجرت رسول اکرم(ص) به مدینه و در پی شماتت یهودیان روی داد.

آیه تحویل قبله

به آیه قَدْ نَرَى تَقَلُّبَ وَجْهِكَ فِي السَّمَاءِ فَلَنُوَلِّيَنَّكَ قِبْلَةً تَرْضَاهَا فَوَلِّ وَجْهَكَ شَطْرَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ وَحَيْثُ مَا كُنْتُمْ فَوَلُّوا وُجُوهَكُمْ شَطْرَهُ وَإِنَّ الَّذِينَ أُوتُوا الْكِتَابَ لَيَعْلَمُونَ أَنَّهُ الْحَقُّ مِنْ رَبِّهِمْ وَمَا اللَّهُ بِغَافِلٍ عَمَّا يَعْمَلُونَ که تغییر قبله از بیت‌المقدس به کعبه را اعلام داشته، آیه قبله یا آیه تحویل قبله یا آیه توجه می‌گویند. ماجرای تغییر قبله، یکی از تحولات مهم تاریخ اسلام است که موجی عظیم در مردم پدید آورد.

در شأن نزول این آیه آمده است: پیغمبر(ص) تا هفده ماه پس از هجرت، به سوی مسجدالاقصی نماز می‌خواند. یهودیان می‌گفتند: محمد قبله‌ای نداشت تا آنکه ما به او آموختیم و از اینکه مسلمانان قبله‌ای نداشتند، آنان را سرزنش می‌کردند. رسول خدا(ص) از این موضوع آزرده خاطر بود؛ به طوری که در تاریکی شب بیرون می‌آمد و سر به سوی آسمان می‌کرد و انتظار نزول وحی در این باره را داشت. روز سوم شعبان سال دوم هجرت وقتی که آن حضرت]] با اصحاب در مسجد بنی‌سلمه مشغول نماز ظهر بود، این آیه در بین نماز نازل شد و در همان حال نماز، پیامبر از بیت المقدس روی به جانب بیت الله برگرداند و این مسجد به ذوقبلتین شهرت یافت.

براء بن عازب گوید: پیامبر در مدینه شش ماه به سوی بیت المقدس نماز گزارد آنگاه به سوی کعبه نماز خواند. نیز گفته شده است تحویل قبله در ماه رجب بعد از زوال آفتاب و دو ماه پیش از جنگ بدر صورت پذیرفت. در روایتی آمده است که جبرئیل در اثنای نماز بازوی پیامبر(ص) را گرفت و به سوی کعبه برگرداند و در صف جماعت، جای زنان و مردان جابه جا شد. چون در این نقطه یک نماز با دو قبله به جا آورده شد، آن مسجد را ذو قبلتین نامیدند.

زمان نزول آیه قبله

برخی مورخان تنها نزول حکم و تحویل قبله را ذکر کرده‌اند، بدون آنکه بیان کنند در اثنای نماز بود یا جز آن. ابن کثیر از قول نسائی می‌نویسد: این حکم در وقت نماز ظهر نازل شد، سپس پیامبر(ص) برای مردم سخنرانی کرد و آن را اعلام نمود. این حکم بعد از نماز ظهر و قبل از اقامه نماز عصر نازل شد؛ این سخن را به مجاهد نسبت می‌دهد و می‌گوید: در دو کتاب روایی صحیح بخاری و صحیح مسلم روایاتی در تأیید این قول وجود دارد.

بنابراین در مورد زمان نزول حکم تحویل قبله، سه قول وجود دارد:

1. وسط نماز ظهر؛
2. قبل از اقامه نماز ظهر؛
3. بعد از نماز ظهر و قبل از نماز عصر.

اگر بپذیریم که حکم در وسط نماز نازل شده است، همین که پیامبر(ص) رویش را از بیت المقدس به مسجد الحرام برگرداند، مسلمانان، احتمالاً با اشاره دست پیامبر(ص) فهمیدند و به پیروی از ایشان تغییر جهت دادند و تقریباً به قدر نصف دایره به سمت چپ حرکت کردند.

علت تغییر قبله

پیامبر اکرم(ص) و اصحابش در مدت سیزده سال پس از بعثت در مکه و ۱۷ ماه بعد از هجرت در مدینه به امر خداوند متعال به سوی بیت المقدس (زادگاه حضرت عیسی و قبله یهود و نصارا عبادت می‌کردند و نماز می‌خواندند در حالی که مردم و اهالی شهر مکه در آن زمان برای کعبه اهمیت زیادی قائل می‌شدند و آنجا را بت‌خانه خود قرار داده بودند. آن حضرت هنگامی که در مکه به سوی بیت المقدس نماز می‌خواند خانه کعبه را بین خود و بیت المقدس قرار می‌داد، ولی این عمل در مدینه میسر نبود، زیرا اگر کسی در مدینه مواجه مکه باشد، ناچار باید بیت المقدس را پشت سر قرار دهد. و بالعکس، اما در مکه می‌تواند در طرف جنوب خانه کعبه، هم به سوی کعبه باشد و هم به سوی بیت المقدس. هنگامی که پیامبر به مدینه آمد و به طرف بیت المقدس نماز خواند، یهودیان ساکن در مدینه شروع به سرزنش و اعتراض و تبلیغ علیه مسلمین کردند مبنی بر اینکه اینان از خود استقلال ندارند، محمد دین ما را قبول ندارد، اما به طرف قبله ما نماز می‌خواند، پس این دلیل بر حقانیت ماست، زیرا محمد و پیروانش نمی‌دانستند قبله‌شان کجاست و ما ایشان را راهنمایی کردیم. این‌گونه مسائل، باعث حزن و اندوه پیامبر می‌شد و از این رو، گاه و بی‌گاه رو به آسمان می‌کرد و منتظر وحی و دستور دیگری بود. در این باره گزارش کرده‌اند که وی به جبرئیل فرمود: دوست دارم که خداوند مرا از قبله یهود به قبله دیگری برگرداند و جبرئیل از وی خواست به درگاه پروردگار دعا کند و از او بخواهد.

در مورد علت تغییر قبله گفته‌اند چون پیامبر(ص) از قبله بیت المقدس کراهت داشت و مایل به قبله کعبه بود و ادب پیامبری حکم می‌کرد که آن را در دلش نگه دارد، خداوند فرمان داد که از بیت المقدس به سمت کعبه برگردد، چرا که کعبه، قبله پدرش ابراهیم و پدران وی بوده است. این موضوع از خود آیه نیز بر می‌آید، زیرا به پیامبر می‌فرماید: فَلَنُوَلِّيَنَّكَ قِبْلَةً تَرْضَاهَا.

علت اینکه خداوند از همان ابتدای ورود به مدینه، چنین فرمانی نداد و اجازه داد به همان قبله پیشین نماز بگذارند، این بود که طبق مفاد آیه وَكَذَلِكَ جَعَلْنَاكُمْ أُمَّةً وَسَطًا لِتَكُونُوا شُهَدَاءَ عَلَى النَّاسِ وَيَكُونَ الرَّسُولُ عَلَيْكُمْ شَهِيدًا وَمَا جَعَلْنَا الْقِبْلَةَ الَّتِي كُنْتَ عَلَيْهَا إِلَّا لِنَعْلَمَ مَنْ يَتَّبِعُ الرَّسُولَ مِمَّنْ يَنْقَلِبُ عَلَى عَقِبَيْهِ وَإِنْ كَانَتْ لَكَبِيرَةً إِلَّا عَلَى الَّذِينَ هَدَى اللَّهُ وَمَا كَانَ اللَّهُ لِيُضِيعَ إِيمَانَكُمْ إِنَّ اللَّهَ بِالنَّاسِ لَرَءُوفٌ رَحِيمٌ، مؤمنان را بیازماید و ببیند چه کسی تابع رسول است و چه کسی از دین دست می‌کشد و به تعصب جاهلی باز می‌گردد؛ زیرا این پیروی برای برخی بسیار سخت و گران بود. همچنین خداوند ایشان را دلداری می‌دهد که نگران عبادات و نمازهایی که به سوی بیت المقدس گزاردند نباشند، چرا که همه آنها محفوظ است: وَمَا كَانَ اللَّهُ لِيُضِيعَ إِيمَانَكُمْ..

پیامبر خاتم (ص) و تغییر قبله

منظور آیاتی است که مسئله مهم فلسفه تغییر قبله را در خطاب به پیامبر مطرح نموده و موضع‌گیرهای مخالفان و اهل کتاب مورد توجه واقع گردیده است:

1. سَيَقُولُ السُّفَهَاءُ مِنَ النَّاسِ مَا وَلَّاهُمْ عَنْ قِبْلَتِهِمُ الَّتِي كَانُوا عَلَيْهَا قُلْ لِلَّهِ الْمَشْرِقُ وَالْمَغْرِبُ يَهْدِي مَنْ يَشَاءُ إِلَى صِرَاطٍ مُسْتَقِيمٍ * وَكَذَلِكَ جَعَلْنَاكُمْ أُمَّةً وَسَطًا لِتَكُونُوا شُهَدَاءَ عَلَى النَّاسِ وَيَكُونَ الرَّسُولُ عَلَيْكُمْ شَهِيدًا وَمَا جَعَلْنَا الْقِبْلَةَ الَّتِي كُنْتَ عَلَيْهَا إِلَّا لِنَعْلَمَ مَنْ يَتَّبِعُ الرَّسُولَ مِمَّنْ يَنْقَلِبُ عَلَى عَقِبَيْهِ وَإِنْ كَانَتْ لَكَبِيرَةً إِلَّا عَلَى الَّذِينَ هَدَى اللَّهُ وَمَا كَانَ اللَّهُ لِيُضِيعَ إِيمَانَكُمْ إِنَّ اللَّهَ بِالنَّاسِ لَرَءُوفٌ رَحِيمٌ * قَدْ نَرَى تَقَلُّبَ وَجْهِكَ فِي السَّمَاءِ فَلَنُوَلِّيَنَّكَ قِبْلَةً تَرْضَاهَا فَوَلِّ وَجْهَكَ شَطْرَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ وَحَيْثُ مَا كُنْتُمْ فَوَلُّوا وُجُوهَكُمْ شَطْرَهُ وَإِنَّ الَّذِينَ أُوتُوا الْكِتَابَ لَيَعْلَمُونَ أَنَّهُ الْحَقُّ مِنْ رَبِّهِمْ وَمَا اللَّهُ بِغَافِلٍ عَمَّا يَعْمَلُونَ * وَلَئِنْ أَتَيْتَ الَّذِينَ أُوتُوا الْكِتَابَ بِكُلِّ آيَةٍ مَا تَبِعُوا قِبْلَتَكَ وَمَا أَنْتَ بِتَابِعٍ قِبْلَتَهُمْ وَمَا بَعْضُهُمْ بِتَابِعٍ قِبْلَةَ بَعْضٍ وَلَئِنِ اتَّبَعْتَ أَهْوَاءَهُمْ مِنْ بَعْدِ مَا جَاءَكَ مِنَ الْعِلْمِ إِنَّكَ إِذًا لَمِنَ الظَّالِمِينَ.
2. وَمِنْ حَيْثُ خَرَجْتَ فَوَلِّ وَجْهَكَ شَطْرَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ وَإِنَّهُ لَلْحَقُّ مِنْ رَبِّكَ وَمَا اللَّهُ بِغَافِلٍ عَمَّا تَعْمَلُونَ * وَمِنْ حَيْثُ خَرَجْتَ فَوَلِّ وَجْهَكَ شَطْرَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ وَحَيْثُ مَا كُنْتُمْ فَوَلُّوا وُجُوهَكُمْ شَطْرَهُ لِئَلَّا يَكُونَ لِلنَّاسِ عَلَيْكُمْ حُجَّةٌ إِلَّا الَّذِينَ ظَلَمُوا مِنْهُمْ فَلَا تَخْشَوْهُمْ وَاخْشَوْنِي وَلِأُتِمَّ نِعْمَتِي عَلَيْكُمْ وَلَعَلَّكُمْ تَهْتَدُونَ.

نکات

در آیات فوق این موضوعات مطرح گردیده است:

1. توجه پیامبر به آسمان، برای دریافت وحی، جهت تغییر قبله: قَدْ نَرَى تَقَلُّبَ وَجْهِكَ فِي السَّمَاءِ فَلَنُوَلِّيَنَّكَ قِبْلَةً تَرْضَاهَا؛
2. تلاش اهل کتاب برای بازگشت پیامبر و مسلمانان، از کعبه به قبله خویش: وَلَئِنْ أَتَيْتَ الَّذِينَ أُوتُوا الْكِتَابَ بِكُلِّ آيَةٍ مَا تَبِعُوا قِبْلَتَكَ وَمَا أَنْتَ بِتَابِعٍ قِبْلَتَهُمْ وَمَا بَعْضُهُمْ بِتَابِعٍ قِبْلَةَ بَعْضٍ وَلَئِنِ اتَّبَعْتَ أَهْوَاءَهُمْ مِنْ بَعْدِ مَا جَاءَكَ مِنَ الْعِلْمِ إِنَّكَ إِذًا لَمِنَ الظَّالِمِينَ؛
3. فرمان خداوند به پیامبر و مسلمانان، مبنی بر رو کردن به سوی مسجد الحرام، با عنوان قبله به جای بیت المقدّس: فَوَلِّ وَجْهَكَ شَطْرَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ وَحَيْثُ مَا كُنْتُمْ فَوَلُّوا وُجُوهَكُمْ شَطْرَهُ؛
4. تغییر قبله از بیت‌المقدس به مسجد الحرام پرتوی از ربوبیت خدا نسبت به پیامبر: وَمِنْ حَيْثُ خَرَجْتَ فَوَلِّ وَجْهَكَ شَطْرَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ وَإِنَّهُ لَلْحَقُّ مِنْ رَبِّكَ...؛
5. انتظار و اشتیاق پیامبر برای تغییر قبله و خشنود شدن پیامبر در پی تغییر قبله، از بیت المقدس به کعبه: قَدْ نَرَى تَقَلُّبَ وَجْهِكَ فِي السَّمَاءِ فَلَنُوَلِّيَنَّكَ قِبْلَةً تَرْضَاهَا فَوَلِّ وَجْهَكَ شَطْرَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ...؛
6. دشوار و گران بودن تغییر قبله از بیت المقدس به کعبه برای مدعیان اطاعت از پیامبر: وَمَا جَعَلْنَا الْقِبْلَةَ الَّتِي كُنْتَ عَلَيْهَا إِلَّا لِنَعْلَمَ مَنْ يَتَّبِعُ الرَّسُولَ مِمَّنْ يَنْقَلِبُ عَلَى عَقِبَيْهِ وَإِنْ كَانَتْ لَكَبِيرَةً إِلَّا عَلَى الَّذِينَ هَدَى اللَّهُ؛
7. خداوند تعلیم دهنده پاسخ معترضان به تغییر قبله به پیامبر و احتجاج پیامبر به مالکیت خدا بر شرق و غرب، برای ردّ اعتراض یهود به تغییر قبله: سَيَقُولُ السُّفَهَاءُ مِنَ النَّاسِ مَا وَلَّاهُمْ عَنْ قِبْلَتِهِمُ الَّتِي كَانُوا عَلَيْهَا قُلْ لِلَّهِ الْمَشْرِقُ وَالْمَغْرِبُ يَهْدِي مَنْ يَشَاءُ إِلَى صِرَاطٍ مُسْتَقِيمٍ؛
8. تغییر قبله از بیت المقدّس به کعبه، اتمام حجتی از سوی خدا بر یهود، جهت اثبات حقانیت پیامبر اسلام: وَمِنْ حَيْثُ خَرَجْتَ فَوَلِّ وَجْهَكَ شَطْرَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ وَحَيْثُ مَا كُنْتُمْ فَوَلُّوا وُجُوهَكُمْ شَطْرَهُ لِئَلَّا يَكُونَ لِلنَّاسِ عَلَيْكُمْ حُجَّةٌ؛
9. تغییر قبله از بیت المقدّس به کعبه، نعمتی همپای نعمت رسالت پیامبر برای امت اسلام: وَمِنْ حَيْثُ خَرَجْتَ فَوَلِّ وَجْهَكَ شَطْرَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ وَإِنَّهُ لَلْحَقُّ مِنْ رَبِّكَ وَمَا اللَّهُ بِغَافِلٍ عَمَّا تَعْمَلُونَ * وَمِنْ حَيْثُ خَرَجْتَ فَوَلِّ وَجْهَكَ شَطْرَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ وَحَيْثُ مَا كُنْتُمْ فَوَلُّوا وُجُوهَكُمْ شَطْرَهُ لِئَلَّا يَكُونَ لِلنَّاسِ عَلَيْكُمْ حُجَّةٌ إِلَّا الَّذِينَ ظَلَمُوا مِنْهُمْ فَلَا تَخْشَوْهُمْ وَاخْشَوْنِي وَلِأُتِمَّ نِعْمَتِي عَلَيْكُمْ وَلَعَلَّكُمْ تَهْتَدُونَ * كَمَا أَرْسَلْنَا فِيكُمْ رَسُولًا مِنْكُمْ يَتْلُو عَلَيْكُمْ آيَاتِنَا وَيُزَكِّيكُمْ وَيُعَلِّمُكُمُ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ وَيُعَلِّمُكُمْ مَا لَمْ تَكُونُوا تَعْلَمُونَ؛
10. پیروی نکردن پیامبر از قبله اهل کتاب، پس از تغییر قبله از بیت المقدّس به کعبه و پیروی نکردن اهل کتاب از قبله پیامبر حتی با اقامة هر نوع معجزه‌ای: وَلَئِنْ أَتَيْتَ الَّذِينَ أُوتُوا الْكِتَابَ بِكُلِّ آيَةٍ مَا تَبِعُوا قِبْلَتَكَ وَمَا أَنْتَ بِتَابِعٍ قِبْلَتَهُمْ....

منابع

1. سعیدیان‌فر و ایازی، فرهنگ‌نامه پیامبر در قرآن کریم
2. فرهنگ‌نامه علوم قرآنی
3. سرمدی، محمود، مقاله «آیه تحویل قبله»، دانشنامه معاصر قرآن کریم
4. خراسانی، علی، مقاله «آیه تحویل قبله»، دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱