جبرئیل در قرآن

این مدخل زیرشاخهٔ بحث جبرئیل است. جبرئیل از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: جبرئیل در قرآن - جبرئیل در حدیث - جبرئیل در کلام اسلامی - جبرئیل در فلسفه اسلامی - جبرئیل در عرفان اسلامی - پرسش‌های مرتبط

• جبرئیل: برترین فرشته الهی و پیک وحی.
• جبرئیل از فرشتگان بزرگ الهی است. جبرئیل، یکی از چهار فرشته مقرّب "علاوه بر میکائیل، اسرافیل و عزرائیل" است. او رابط میان خداوند سبحانه و تعالی و پیامبران است. و در کتاب‏‌های دینی یهودیت، مسیحیت و اسلام از نقش جبرئیل بسیار یاد شده است.

مقدمه

• یکی از دیدگاه های مشهور بین دانشمندان مسلمان این است که جبرئیل همان روح القدس است. دلیل این مطلب را آیه ۱۰۲ سوره نحل ذکر کرده اند: ﴿قُلْ نَزَّلَهُ رُوحُ الْقُدُسِ مِن رَّبِّكَ ﴾ در آیه ۹۷ سوره بقره نیز آمده است: ﴿قُلْ مَن كَانَ عَدُوًّا لِّجِبْرِيلَ فَإِنَّهُ نَزَّلَهُ عَلَى قَلْبِكَ بِإِذْنِ اللَّهِ ﴾. همچنین در قرآن با نام‏‌های ﴿الرُّوحَ﴾، ﴿الرُّوحُ الأَمِينُ ﴾، ﴿شَدِيدُ الْقُوَى﴾ و ﴿رَسُولٍ كَرِيمٍ ﴾ از او یاد شده است.
• روایاتی چند، از نقش آن فرشته بزرگ الهی در قیام عظیم و جهانی‏ حضرت مهدی (ع)‏، به روشنی سخن گفته و از او به عنوان نخستین کسی که با حضرت مهدی (ع) بیعت خواهد کرد، نام برده‌‏اند.
• در بعضی از روایات گفته شده: او به همراه گروه بزرگی از فرشتگان، هنگام ظهور در محضر واپسین حجّت الهی حاضر شده و به یاری آن حضرت خواهند شتافت. امام صادق (ع) در قسمتی از یک روایت طولانی فرمود: نخستین کس که با او بیعت می‌‏کند، حضرت جبرئیل است.

این، بدان معناست که یکی از امدادهای غیبی خداوند سبحانه و تعالی در آن قیام جهانی، یاری دادن جبرئیل به حضرت مهدی (ع)‏ است. همان‏گونه که این فرشته بزرگ الهی، به یاری پیامبران دیگر نیز آمده بود.

واژه‌شناسی لغوی

• جبرئیل کلمه‌ای عبری یا سریانی است که به زبان عربی وارد شده و به سبب علَم و عجمی "غیر عربی" بودن، غیر منصرف است. تلفظ این واژه در زبان عبری به صورت گَبریل "Gabriel"بوده و در زبان عربی برای آن وجوه بسیاری نقل شده است؛ از جمله جِبْرِیل، جَبْرِیل، جَبْرائِیل، جَبْرَئیل، جَبْرَئِل، جَبْرِین و جِبْرِین. جبرئیل مرکب از دو کلمه "جبر" به معنای عبد یا به معنای قوّه و قدرت و "ایل" به معنای "اللّه" است، بنابراین جبرئیل به معنای بنده خدا یا قدرت خداست. ابوعلی فارسی برخلاف جمهور "جبر" را یکی از اسمای الهی و "ایل" را به معنای عبد دانسته است برخی معنای جبرئیل را قهرمان یا مرد خدا دانسته اند. برخی دیگر معانی عبدالرحمن و عبدالعزیز را نیز احتمال داده‌اند. جبرئیل یکی از ۴ فرشته مقرّب الهی "جبرئیل، میکائیل، اسرافیل و عزرائیل" و به نقل مفسران و ارباب معاجم از سه فرشته دیگر برتر است.
• در آموزه‌های دینی، نقش این فرشته در مراحل مختلف زندگی بشر از زمان حضرت آدم (ع) تا روز قیامت کاملاً مشهود است. از این فرشته در تورات و انجیل نیز یاد شده است؛ در کتاب دانیال، نزول جبرئیل بر دانیال برای آموزش تعبیر رؤیا و نیز پیشگویی حوادث آینده و در انجیل در مژده تولد حضرت یحیی (ع) به حضرت زکریا (ع) و مژده تولد حضرت عیسی (ع) به حضرت مریم (س) ذکر شده است. مسیحیان ادعا دارند در روز قیامت جبرئیل در صور می‌دمد.
• در منابع اسلامی مطالب نقلی بسیاری از جبرئیل (ع) گزارش شده که بسیاری از آن‌ها فاقد دلیلی محکم و چه بسا برخی از آن‌ها متأثر از اسرائیلیات‌اند.
• مهم‌ترین مأموریت جبرئیل نازل کردن وحی بر پیامبران و یاری ایشان بوده است. گفته شده: جبرئیل بر حضرت ابراهیم (ع) ۵۰ بار، بر حضرت موسی (ع) ۴۰۰ بار، بر حضرت عیسی (ع) ۱۰ بار و بر پیامبر اکرم (ص) ۲۴۰۰۰ بار نازل شده است. پس از رحلت رسول اکرم (ص) ارتباط جبرئیل با زمین و نزول وی بر انسان‌های کامل قطع نشد، چنان که نقل شده پس از وفات پیامبر (ص) نزد فاطمه زهرا (س) آمده، او را در مرگ پدر تسلیت می داد و از جایگاه پیامبر (ص) و نیز از رخدادهای آینده به ایشان خبر می‌داد و امام علی (ع) این مطالب را می‌نوشت و این نوشته‌ها، "مصحف فاطمه" نامیده می‌شود.
• به نقل برخی، جبرئیل نزد اهل عرفان همان مبدأ حیات و روح کلی است که در سراسر هستی گسترده است، از این رو تمام اشیا دارای حیات‌اند، گرچه درجات آن در موجودات گوناگون، مختلف‌اند؛ به عبارت دیگر جبرئیل، تجلّی حق در صورت روح کلی است و آنچه از این روح در موجودی ظاهر می‌شود، "لاهوت" آن موجود و جهت حق در آن است و صورتی که آن روح در وی ظاهر می‌شود، "ناسوت" آن موجود و جهت خلق در آن است.

جبرئیل در قرآن

• در قرآن کریم سه بار با واژه "جِبْریل" به نام این فرشته مقرّب الهی تصریح شده ﴿قُلْ مَن كَانَ عَدُوًّا لِّجِبْرِيلَ فَإِنَّهُ نَزَّلَهُ عَلَى قَلْبِكَ بِإِذْنِ اللَّهِ مُصَدِّقًا لِّمَا بَيْنَ يَدَيْهِ وَهُدًى وَبُشْرَى لِلْمُؤْمِنِينَ مَن كَانَ عَدُوًّا لِّلَّهِ وَمَلائِكَتِهِ وَرُسُلِهِ وَجِبْرِيلَ وَمِيكَالَ فَإِنَّ اللَّهَ عَدُوٌّ لِّلْكَافِرِينَ﴾؛ ﴿إِن تَتُوبَا إِلَى اللَّهِ فَقَدْ صَغَتْ قُلُوبُكُمَا وَإِن تَظَاهَرَا عَلَيْهِ فَإِنَّ اللَّهَ هُوَ مَوْلاهُ وَجِبْرِيلُ وَصَالِحُ الْمُؤْمِنِينَ وَالْمَلائِكَةُ بَعْدَ ذَلِكَ ظَهِيرٌ ﴾ و در آیات متعدد دیگری نیز با عناوین و اوصافی همچون ﴿بِرُوحِ الْقُدُسِ ﴾، ﴿الرُّوحُ الأَمِينُ ﴾، ﴿شَدِيدُ الْقُوَى ذُو مِرَّةٍ﴾، ﴿رَسُولٍ كَرِيمٍ﴾، ﴿ذِي قُوَّةٍ﴾، ﴿مَكِينٍ﴾، ﴿مُطَاعٍ﴾، ﴿أَمِينٍ ﴾ . به وی اشاره شده یا از مأموریت‌های او مانند نازل کردن قرآن: ﴿قُلْ نَزَّلَهُ رُوحُ الْقُدُسِ مِن رَّبِّكَ بِالْحَقِّ لِيُثَبِّتَ الَّذِينَ آمَنُواْ وَهُدًى وَبُشْرَى لِلْمُسْلِمِينَ﴾، یاری مؤمنان﴿إِذْ تَسْتَغِيثُونَ رَبَّكُمْ فَاسْتَجَابَ لَكُمْ أَنِّي مُمِدُّكُم بِأَلْفٍ مِّنَ الْمَلائِكَةِ مُرْدِفِينَ ﴾ و عذاب کافران ﴿فَلَمَّا جَاءَ أَمْرُنَا جَعَلْنَا عَالِيَهَا سَافِلَهَا وَأَمْطَرْنَا عَلَيْهَا حِجَارَةً مِّن سِجِّيلٍ مَّنضُودٍ﴾ یاد شده است. برخی حرف "ل" در حروف مقطعه "الم" را نیز اشاره به جبرئیل دانسته‌اند. در قرآن از میان همه فرشتگان الهی تنها نام جبرئیل و میکائیل با صراحت ذکر شده است.

عناوین و اوصاف جبرئیل

• از جبرئیل در قرآن کریم با عناوین و اوصاف گوناگونی یاد شده است:

روح

• در آیات متعددی از جبرئیل با عنوان "روح" یاد شده است. براساس آیه‌ای، قرآن را روح القدس از سوی پروردگار نازل کرده است: ﴿قُلْ نَزَّلَهُ رُوحُ الْقُدُسِ مِن رَّبِّكَ بِالْحَقِّ لِيُثَبِّتَ الَّذِينَ آمَنُواْ وَهُدًى وَبُشْرَى لِلْمُسْلِمِينَ﴾ بیشتر محققان روح القدس را از نوع اضافه موصوف به صفت برای مبالغه در اختصاص دانسته‌اند که بر پایه آن روح القدس به معنای روحی است که از آلودگی‌های مادی پاکیزه و از خطا و غلط و گمراهی منزّه است و مصداق آن در تفاسیر، جبرئیل (ع) دانسته شده است. البته برخی آن را از باب اضافه تشریفی و منظور از "روح" را جبرئیل (ع) و مقصود از "قدس" را خداوند دانسته‌اند. برخی از عارفان، جبرئیل (ع) را روح القدس ادنی و حقیقت محمدیه را که سرّ خداوند است، روح القدس اعلا دانسته‌اند. در برابر قول مشهور، برخی روح القدس را اسم اعظم، اسرافیل (ع)، انجیل و ... دانسته‌اند.
• در آیه‌ای دیگر از جبرئیل (ع) با تعبیر ﴿الرُّوحُ الأَمِينُ ﴾ و در آیه ای با تعبیر ﴿رُوحَنَا﴾ یاد شده است.
• به تصریح برخی روح برای جبرئیل علَم است نه وصف. درباره راز تعبیر از جبرئیل به روح اقوال گوناگونی است؛ از جمله اینکه وی موجودی روحانی است و شبیه چیزی از غیر روح نیست و روحانیت غالب بر او است که البته این امر در تمام فرشتگان وجود دارد و اختصاص جبرئیل به اسم روح برای تشریف اوست، ارواح انسان‌ها با او به سبب آنچه از ادیان و شرایع به آنان می‌رساند، زنده می‌شوند، دین با او زنده می‌شود، خدا او را بدون پدر و مادر آفرید و دارای جسمی لطیف و روحانی است.
• در آیاتی نیز روح به صورت مطلق یاد شده و برخی از مفسران مقصود از آن را جبرئیل دانسته‌اند. در این آیات مباحثی مانند پرسش از حقیقت روح ﴿وَيَسْأَلُونَكَ عَنِ الرُّوحِ قُلِ الرُّوحُ مِنْ أَمْرِ رَبِّي وَمَا أُوتِيتُم مِّن الْعِلْمِ إِلاَّ قَلِيلاً﴾، عروج فرشتگان و روح به سوی خدا ﴿تَعْرُجُ الْمَلائِكَةُ وَالرُّوحُ إِلَيْهِ فِي يَوْمٍ كَانَ مِقْدَارُهُ خَمْسِينَ أَلْفَ سَنَةٍ ﴾، قیام روح و فرشتگان در آخرت ﴿يَوْمَ يَقُومُ الرُّوحُ وَالْمَلائِكَةُ صَفًّا لّا يَتَكَلَّمُونَ إِلاَّ مَنْ أَذِنَ لَهُ الرَّحْمَنُ وَقَالَ صَوَابًا ﴾، القای روح از جانب خدا بر برخی از بندگان﴿رَفِيعُ الدَّرَجَاتِ ذُو الْعَرْشِ يُلْقِي الرُّوحَ مِنْ أَمْرِهِ عَلَى مَن يَشَاء مِنْ عِبَادِهِ لِيُنذِرَ يَوْمَ التَّلاقِ﴾، نازل کردن فرشتگان همراه با روح ﴿يُنَزِّلُ الْمَلائِكَةَ بِالْرُّوحِ مِنْ أَمْرِهِ عَلَى مَن يَشَاء مِنْ عِبَادِهِ أَنْ أَنذِرُواْ أَنَّهُ لاَ إِلَهَ إِلاَّ أَنَاْ فَاتَّقُونِ﴾ و نزول فرشتگان و روح در شب قدر ﴿تَنَزَّلُ الْمَلائِكَةُ وَالرُّوحُ فِيهَا بِإِذْنِ رَبِّهِم مِّن كُلِّ أَمْرٍ﴾ مطرح شده اند؛ ولی به نظر می رسد گفته این مفسران صحیح نباشد، زیرا روح که متبادر از آن مبدأ حیات است، آن گونه که از ظاهر آیات قرآن برمی آید، در اصل مخلوقی آسمانی غیر از فرشتگان است و از همین رو گاهی مطلق ذکر می‌شود؛ ولی درجات دیگر روح که به صورت مقیدند مانند روح متعلق به فرشتگان ﴿قُلْ نَزَّلَهُ رُوحُ الْقُدُسِ مِن رَّبِّكَ بِالْحَقِّ لِيُثَبِّتَ الَّذِينَ آمَنُواْ وَهُدًى وَبُشْرَى لِلْمُسْلِمِينَ﴾، روح متعلق به پیامبران: ﴿وَلَقَدْ آتَيْنَا مُوسَى الْكِتَابَ وَقَفَّيْنَا مِن بَعْدِهِ بِالرُّسُلِ وَآتَيْنَا عِيسَى ابْنَ مَرْيَمَ الْبَيِّنَاتِ وَأَيَّدْنَاهُ بِرُوحِ الْقُدُسِ أَفَكُلَّمَا جَاءَكُمْ رَسُولٌ بِمَا لاَ تَهْوَى أَنفُسُكُمُ اسْتَكْبَرْتُمْ فَفَرِيقاً كَذَّبْتُمْ وَفَرِيقًا تَقْتُلُونَ﴾، روح متعلق به انسان‌های مؤمن ﴿لا تَجِدُ قَوْمًا يُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الآخِرِ يُوَادُّونَ مَنْ حَادَّ اللَّهَ وَرَسُولَهُ وَلَوْ كَانُوا آبَاءَهُمْ أَوْ أَبْنَاءَهُمْ أَوْ إِخْوَانَهُمْ أَوْ عَشِيرَتَهُمْ أُوْلَئِكَ كَتَبَ فِي قُلُوبِهِمُ الإِيمَانَ وَأَيَّدَهُم بِرُوحٍ مِّنْهُ وَيُدْخِلُهُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِي مِن تَحْتِهَا الأَنْهَارُ خَالِدِينَ فِيهَا رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُمْ وَرَضُوا عَنْهُ أُوْلَئِكَ حِزْبُ اللَّهِ أَلا إِنَّ حِزْبَ اللَّهِ هُمُ الْمُفْلِحُونَ﴾، روح متعلق به مطلق انسان‌ها ﴿فَإِذَا سَوَّيْتُهُ وَنَفَخْتُ فِيهِ مِن رُّوحِي فَقَعُواْ لَهُ سَاجِدِينَ ﴾ و حتی روح متعلق به گیاهان ﴿وَمِنْ آيَاتِهِ يُرِيكُمُ الْبَرْقَ خَوْفًا وَطَمَعًا وَيُنَزِّلُ مِنَ السَّمَاء مَاء فَيُحْيِي بِهِ الأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِهَا إِنَّ فِي ذَلِكَ لَآيَاتٍ لِّقَوْمٍ يَعْقِلُونَ﴾ همگی نسبتشان به روح مطلق، نسبت افاضه به مفیض و ظل به ذی ظل است، بنابراین جبرئیل نیز فیضی از روح مطلق و ظل اوست. در روایتی به دلیل آنکه جبرئیل از فرشتگان است و قرآن، روح را در عرض فرشتگان نام برده ﴿تَنَزَّلُ الْمَلائِكَةُ وَالرُّوحُ فِيهَا بِإِذْنِ رَبِّهِم مِّن كُلِّ أَمْرٍ﴾ روح غیر از فرشتگان و والا مقام‌تر از همه فرشتگان دانسته شده است.

رسول

• این عنوان بر رسالت جبرئیل و وساطت وی در وحی آنچه خدا خواسته به تمام پیامبران: ﴿وَمَا كَانَ لِبَشَرٍ أَن يُكَلِّمَهُ اللَّهُ إِلاَّ وَحْيًا أَوْ مِن وَرَاء حِجَابٍ أَوْ يُرْسِلَ رَسُولا فَيُوحِيَ بِإِذْنِهِ مَا يَشَاء إِنَّهُ عَلِيٌّ حَكِيمٌ ﴾ و به ویژه القای قرآن از جانب وی بر رسول اکرم (ص): ﴿إِنَّهُ لَقَوْلُ رَسُولٍ كَرِيمٍ ﴾ دلالت دارد. مقصود از رسول را در آیات ﴿قَالَ بَصُرْتُ بِمَا لَمْ يَبْصُرُوا بِهِ فَقَبَضْتُ قَبْضَةً مِّنْ أَثَرِ الرَّسُولِ فَنَبَذْتُهَا وَكَذَلِكَ سَوَّلَتْ لِي نَفْسِي﴾، ﴿إِنَّهُ لَقَوْلُ رَسُولٍ كَرِيمٍ ﴾، ﴿رَّسُولا يَتْلُو عَلَيْكُمْ آيَاتِ اللَّهِ مُبَيِّنَاتٍ لِّيُخْرِجَ الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ مِنَ الظُّلُمَاتِ إِلَى النُّورِ وَمَن يُؤْمِن بِاللَّهِ وَيَعْمَلْ صَالِحًا يُدْخِلْهُ جَنَّاتٍ تَجْرِي مِن تَحْتِهَا الأَنْهَارُ خَالِدِينَ فِيهَا أَبَدًا قَدْ أَحْسَنَ اللَّهُ لَهُ رِزْقًا﴾ و ﴿إِلاَّ مَنِ ارْتَضَى مِن رَّسُولٍ فَإِنَّهُ يَسْلُكُ مِن بَيْنِ يَدَيْهِ وَمِنْ خَلْفِهِ رَصَدًا ﴾ نیز جبرئیل دانسته‌اند.

شدید القُوی

• جبرئیل دارای قدرت و شدت بسیاری خوانده شده است﴿عَلَّمَهُ شَدِيدُ الْقُوَى﴾، ﴿ذِي قُوَّةٍ عِندَ ذِي الْعَرْشِ مَكِينٍ﴾ مفسران قدرت جبرئیل را در آنچه بدان تکلیف شده از علم و عمل و تبلیغ رسالت یا در انجام طاعات به گونه ای که غیر او بر آن قادر نیست یا در نفس و خلقت وی دانسته‌اند. برخی برای قدرت جبرئیل شواهدی ذکر کرده‌اند؛ مانند اینکه سرزمین قوم لوط را با بال خود به آسمان برد و آن را واژگون ساخت ﴿فَلَمَّا جَاءَ أَمْرُنَا جَعَلْنَا عَالِيَهَا سَافِلَهَا وَأَمْطَرْنَا عَلَيْهَا حِجَارَةً مِّن سِجِّيلٍ مَّنضُودٍ﴾ و با صیحه ای قوم ثمود را نابود کرد ﴿وَأَخَذَ الَّذِينَ ظَلَمُواْ الصَّيْحَةُ فَأَصْبَحُواْ فِي دِيَارِهِمْ جَاثِمِينَ﴾ و در کمتر از چشم برهم زدنی از آسمان بر پیامبران نازل می‌شد و به سوی آسمان صعود می‌کرد. بعضی از حکیمان مقصود از قوا در ﴿عَلَّمَهُ شَدِيدُ الْقُوَى﴾ را رقائق جبرئیل دانسته و گفته‌اند: حقیقت جبرئیل از عالم امر بوده، نزد خدا واقف است و حقایق کلی هیچ گاه با همان وجود عِلْوی و الهی خود به عوالم پایین‌تر نمی‌آیند و آنچه برای پیامبران به منظور وحی یا برای وارثان ایشان به جهت الهام و تعلیم متمثل می‌شود، رقائق جبرئیل است نه حقیقت وی. البته این رقائق به دلیل اتصال به حقیقت با آن متحدند و تفاوت آن‌ها در شدت و ضعف و کمال و نقص است. برخی مفسران، مقصود از ﴿عَلَّمَهُ شَدِيدُ الْقُوَى﴾ در آیه ۵ سوره نجم را خداوند دانسته است.

ذومِرّة

• درباره وصف ﴿ذُو مِرَّةٍ فَاسْتَوَى﴾ برای جبرئیل، به سبب اختلاف در معنای لغوی آن اقوالی است؛ از جمله اینکه جبرئیل موصوف به نوعی مرور بر رسول اکرم (ص) است که آن، مرور در هواست، دارای خَلقی نیکوست و از آفات وعاهات مبرّاست و دارای متانت عقل و رأی و شدّت و قوّت است. در صورت اخیر برخی تفاوت آن را با ﴿عَلَّمَهُ شَدِيدُ الْقُوَى﴾ در این دانسته اند که ﴿عَلَّمَهُ شَدِيدُ الْقُوَى﴾ مربوط به قدرت جبرئیل در مورد امر الهی و ﴿ذُو مِرَّةٍ ﴾ مربوط به قدرت جسمانی "نفسانی" وی است.

کریم

• جبرئیل نزد خداوند دارای کرامت و عزت است: ﴿إِنَّهُ لَقَوْلُ رَسُولٍ كَرِيمٍ ﴾ کریم کسی است که جامع خصال خیر باشد. برخی کرم جبرئیل را آن دانسته‌اند که خداوند وی را واسطه بین خود و پیامبران قرار داده است.

مَکین

• جبرئیل نزد خداوندِ صاحب عرش، دارای مکانت: ﴿ذِي قُوَّةٍ عِندَ ذِي الْعَرْشِ مَكِينٍ﴾ یعنی قرب و منزلت و قدر است.

مُطاع

• فرشتگان آسمان، از جبرئیل در آنچه به آن‌ها امر یا از آن‌ها نهی می‌کند، اطاعت می‌کنند و اطاعت از او بر اهل آسمان‌ها واجب است: ﴿مُطَاعٍ ثَمَّ أَمِينٍ﴾ از جمله موارد اطاعت فرشتگان از جبرئیل آن بود که در شب معراج، به فرمان جبرئیل درهای آسمان‌ها، درهای بهشت و درهای جهنم را برای پیامبر (ص) گشودند.

امین

• جبرئیل فرشته امین الهی است: ﴿مُطَاعٍ ثَمَّ أَمِينٍ﴾، ﴿نَزَلَ بِهِ الرُّوحُ الأَمِينُ ﴾ جبرئیل بر وحی و رسالت امین است و در مأموریت خود به هیچ روی خیانت نمی‌کند و آنچه را مانند قرآن مأمور تبلیغ آن است بدون هیچ گونه تصرّف، تغییر و تبدیل می‌رساند. در تمام طاعات، امین و از همه خیانت‌ها مبرّاست. برخی در آیه ﴿لا يَأْتِيهِ الْبَاطِلُ مِن بَيْنِ يَدَيْهِ وَلا مِنْ خَلْفِهِ تَنزِيلٌ مِّنْ حَكِيمٍ حَمِيدٍ﴾ عبارت ﴿لا مِنْ خَلْفِهِ﴾ را به این معنا دانسته‌اند که باطل از ناحیه جبرئیل و رسول اکرم (ص) به قرآن راه نمی‌یابد.
• شاید از اینکه خداوند در سوره تکویر ۶ وصف "رسول"، "کریم"، "ذی قوّة"، "مکین"، "مطاع" و "امین" را به صورت پیاپی برای جبرئیل ذکر ﴿إِنَّهُ لَقَوْلُ رَسُولٍ كَرِيمٍ ذِي قُوَّةٍ عِندَ ذِي الْعَرْشِ مَكِينٍ مُطَاعٍ ثَمَّ أَمِينٍ﴾ و پس از آن تنها جنون را از رسول اکرم (ص) نفی کرده: ﴿وَمَا صَاحِبُكُم بِمَجْنُونٍ﴾ چنین به نظر برسد که جبرئیل از پیامبر اکرم (ص) برتر است؛ ولی این برداشت صحیح نیست، زیرا اولاً برای رسول اکرم (ص) نیز در سوره احزاب، ۶ وصف ذکر شده است: ﴿يَا أَيُّهَا النَّبِيُّ إِنَّا أَرْسَلْنَاكَ شَاهِدًا وَمُبَشِّرًا وَنَذِيرًا وَدَاعِيًا إِلَى اللَّهِ بِإِذْنِهِ وَسِرَاجًا مُّنِيرًا﴾ ثانیاً آیات پیشین درصدد بیان این نکته‌اند که قرآن، کلام الهی است و از طریق وحی بر پیامبر نازل شده است؛ نه آنکه از اوهام جنون و با القای شیطان باشد و آنچه در رساندن این غرض مفید است بیان سلامت راه نازل کردن قرآن و ذکر اوصاف فرشته وحی و مبالغه در تنزیه وی از خطا و خیانت است، افزون بر این در آیات دیگری، برای رسول اکرم (ص) اوصافی ذکر شده که با وجود آن‌ها شکی در برتری پیامبراکرم (ص) بر جبرئیل نمی‌ماند. برخی گفته‌اند: پیامبراکرم (ص) مخدوم جبرئیل (ع) است، زیرا ابتدای سلسله نزول و انتهای سلسله صعود است.

مأموریت‌های اصلی و عمومی جبرئیل

• خداوند تدبیر بخشی از امور دنیا را به جبرئیل سپرده است. گفته شده: ۴ فرشته جبرئیل، میکائیل، عزرائیل و اسرافیل مأمور تدبیر امور زمین هستند که در این میان جبرئیل، موکل بر بادها و جنود است: ﴿فَالْمُدَبِّرَاتِ أَمْرًا ﴾، ﴿يُدَبِّرُ الأَمْرَ مِنَ السَّمَاء إِلَى الأَرْضِ ثُمَّ يَعْرُجُ إِلَيْهِ فِي يَوْمٍ كَانَ مِقْدَارُهُ أَلْفَ سَنَةٍ مِّمَّا تَعُدُّونَ﴾ در تفسیر آیه ﴿فَالْمُقَسِّمَاتِ أَمْرًا ﴾ گفته شده: فرشتگان امور گوناگونی را می‌آورند؛ جبرئیل، امور دشوار، میکائیل، رحمت و عزرائیل، مرگ را. در شب قدر هر سال، اموری که خدا در آن سال تقدیر کرده، اعم از رزق، اجل و... به فرشتگان و جبرئیل داده می‌شود تا آن را نازل کنند ﴿تَنَزَّلُ الْمَلائِكَةُ وَالرُّوحُ فِيهَا بِإِذْنِ رَبِّهِم مِّن كُلِّ أَمْرٍ﴾ و در آن شب نسخه جنگ‌ها، زلزله‌ها، صاعقه‌ها و خسف (فرو رفتن در زمین) به جبرئیل داده می‌شود: ﴿فِيهَا يُفْرَقُ كُلُّ أَمْرٍ حَكِيمٍ﴾ برخی گفته‌اند: جبرئیل مدبّر آسمان‌های هفت گانه و متصرّف در آن‌ها و هر آنچه در آن هاست اعم از عناصر و مرکبات است. البته همه تصرّفات و تدبیرهای جبرئیل به امر الهی بوده، وی تنها مجری فرمان‌های خداوند است و هیچ سهمی از الوهیت ندارد، از این رو قرآن، مسیحیان را که جبرئیل را یکی از اقانیم سه گانه "اب، ابن و روح القدس" دانسته‌اند و برای وی به الوهیت قائل شده اند به شدّت ردّ کرده و آنان را کافر دانسته است: ﴿لَّقَدْ كَفَرَ الَّذِينَ قَالُواْ إِنَّ اللَّهَ ثَالِثُ ثَلاثَةٍ وَمَا مِنْ إِلَهٍ إِلاَّ إِلَهٌ وَاحِدٌ وَإِن لَّمْ يَنتَهُواْ عَمَّا يَقُولُونَ لَيَمَسَّنَّ الَّذِينَ كَفَرُواْ مِنْهُمْ عَذَابٌ أَلِيمٌ﴾
• برخی از مأموریت‌های جبرئیل اصلی و عمومی و برخی دیگر فرعی و موردی است. می‌توان مأموریت‌های اصلی و عمومی جبرئیل را در ۵ محور خلاصه کرد:

نازل کردن وحی

• یکی از راه‌های سخن گفتن خداوند با افرادی از جنس بشر آن است که فرشته‌ای مانند جبرئیل را می‌فرستد تا آنچه را که خدا می‌خواهد، به اذن او به آنان وحی کند: ﴿وَمَا كَانَ لِبَشَرٍ أَن يُكَلِّمَهُ اللَّهُ إِلاَّ وَحْيًا أَوْ مِن وَرَاء حِجَابٍ أَوْ يُرْسِلَ رَسُولا فَيُوحِيَ بِإِذْنِهِ مَا يَشَاء إِنَّهُ عَلِيٌّ حَكِيمٌ ﴾ برخی در آیه ﴿يُنَزِّلُ الْمَلائِكَةَ بِالْرُّوحِ مِنْ أَمْرِهِ عَلَى مَن يَشَاء مِنْ عِبَادِهِ أَنْ أَنذِرُواْ أَنَّهُ لاَ إِلَهَ إِلاَّ أَنَاْ فَاتَّقُونِ﴾ مقصود از ملائکه را جبرئیل و مقصود از روح را وحی دانسته‌اند. در این صورت آیه بدین معناست که خداوند جبرئیل را به همراه وحی بر هر یک از بندگانش که بخواهد فرو می‌فرستد . برخی ادعای اجماع کرده‌اند بر اینکه هیچ فرشته‌ای جز جبرئیل برای پیامبران وحی نمی‌آورد. مهم‌ترین مأموریت جبرئیل، رساندن وحی الهی به پیامبر اکرم (ص) بود خداوند در پاسخ کسانی که می‌گفتند: پیامبر به خدا افترا بسته و قرآن کلام خدا نیست، بیان داشته که قرآن را جبرئیل از نزد خدا به حق نازل کرده است: ﴿قُلْ نَزَّلَهُ رُوحُ الْقُدُسِ مِن رَّبِّكَ بِالْحَقِّ لِيُثَبِّتَ الَّذِينَ آمَنُواْ وَهُدًى وَبُشْرَى لِلْمُسْلِمِينَ﴾ در آیه دیگری قرآن قول جبرئیل دانسته شده است: ﴿إِنَّهُ لَقَوْلُ رَسُولٍ كَرِيمٍ ﴾ مقصود از این سخن آن است که او پیک وی به سوی پیامبر بوده است، زیرا قرآن قول و کلام خداست؛ ولی پیامبر آن را از جبرئیل شنیده است. جبرئیل بر اساس این آیه، رسول خداست و رسول شأنی جز ادای رسالت ندارد، از همین رو کلام او کلام خداست و وی تنها به امر الهی نازل می‌شود. چنان که نقل شده مدتی آمدن جبرئیل و آوردن وحی به تأخیر افتاد و دشمنان پیامبر به وی طعنه زدند و پیامبر اکرم (ص) غمگین شد. آن گاه که جبرئیل نازل شد و پیامبر ماجرا را برای او بازگفت، جبرئیل با آیه‌ای به پیامبر چنین پاسخ داد که ما تنها به امر پروردگار نازل می‌شویم: ﴿وَمَا نَتَنَزَّلُ إِلاَّ بِأَمْرِ رَبِّكَ لَهُ مَا بَيْنَ أَيْدِينَا وَمَا خَلْفَنَا وَمَا بَيْنَ ذَلِكَ وَمَا كَانَ رَبُّكَ نَسِيًّا ﴾ نزول قرآن توسط جبرئیل در آیات دیگری نیز بیان شده است؛ مانند ﴿الرُّوحُ الأَمِينُ ﴾، ﴿قُلْ مَن كَانَ عَدُوًّا لِّجِبْرِيلَ فَإِنَّهُ نَزَّلَهُ عَلَى قَلْبِكَ بِإِذْنِ اللَّهِ مُصَدِّقًا لِّمَا بَيْنَ يَدَيْهِ وَهُدًى وَبُشْرَى لِلْمُؤْمِنِينَ﴾ در آیه‌ای نیز به پیامبر اکرم (ص) فرمان داده شده که هنگام نزول قرآن، آن گاه که جبرئیل مشغول قرائت آن است، سکوت کرده، پس از تمام شدن قرائت وی از او تبعیت کند و آن را بخواند: ﴿فَإِذَا قَرَأْنَاهُ فَاتَّبِعْ قُرْآنَهُ﴾؛ همچنین براساس آنچه در تفسیر آیه‌ای دیگر وارد شده، هرگاه خداوند به وحی سخن گوید، فرشتگان آسمان از آن وحی صدایی می‌شنوند که ترسیده، مدهوش می‌گردند. چون جبرئیل بر آنان بگذرد، ترسشان فروکش کرده، از وی می‌پرسند: پروردگار چه گفت؟ او پاسخ می‌دهد: خداوند حق گفت و دیگر فرشتگان نیز به پیروی او کلام وی را تکرار می‌کنند: ﴿وَلا تَنفَعُ الشَّفَاعَةُ عِندَهُ إِلاَّ لِمَنْ أَذِنَ لَهُ حَتَّى إِذَا فُزِّعَ عَن قُلُوبِهِمْ قَالُوا مَاذَا قَالَ رَبُّكُمْ قَالُوا الْحَقَّ وَهُوَ الْعَلِيُّ الْكَبِيرُ ﴾ برخی مقصود از تلاوت کنندگان ذکر در ﴿فَالتَّالِيَاتِ ذِكْرًا ﴾ و رسولی که آیات الهی را تلاوت می کند در ﴿رَّسُولا يَتْلُو عَلَيْكُمْ آيَاتِ اللَّهِ مُبَيِّنَاتٍ لِّيُخْرِجَ الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ مِنَ الظُّلُمَاتِ إِلَى النُّورِ وَمَن يُؤْمِن بِاللَّهِ وَيَعْمَلْ صَالِحًا يُدْخِلْهُ جَنَّاتٍ تَجْرِي مِن تَحْتِهَا الأَنْهَارُ خَالِدِينَ فِيهَا أَبَدًا قَدْ أَحْسَنَ اللَّهُ لَهُ رِزْقًا﴾ و آورنده راستی در ﴿وَالَّذِي جَاءَ بِالصِّدْقِ وَصَدَّقَ بِهِ أُوْلَئِكَ هُمُ الْمُتَّقُونَ ﴾ را نیز جبرئیل دانسته‌اند.
• با توجه به اینکه طبق برخی آیات، نزول قرآن در یک شب: ﴿إِنَّا أَنزَلْنَاهُ فِي لَيْلَةِ الْقَدْرِ﴾ و طبق آیاتی دیگر به تدریج بوده: ﴿وَقَالَ الَّذِينَ كَفَرُوا لَوْلا نُزِّلَ عَلَيْهِ الْقُرْآنُ جُمْلَةً وَاحِدَةً كَذَلِكَ لِنُثَبِّتَ بِهِ فُؤَادَكَ وَرَتَّلْنَاهُ تَرْتِيلا ﴾ گفته شده: قرآن به صورت یکجا در شب قدر از لوح محفوظ به آسمان دنیا نازل شده است. سپس فرشتگانِ مخصوص ﴿بِأَيْدِي سَفَرَةٍ كِرَامٍ بَرَرَةٍ ﴾. در مدت ۲۰ شب آن را به جبرئیل داده و جبرئیل در مدت ۲۰ سال آن را به تدریج بر پیامبر اکرم (ص) نازل کرده است. جبرئیل افزون بر نازل کردن آیات قرآن، جای هر سوره و آیه‌ای را نیز برای پیامبر اکرم (ص) مشخص می‌کرد.
• شایان ذکر است که اسناد نازل کردن قرآن به جبرئیل منافاتی با اسناد آن به فرشتگان دیگر ندارد، چنان که خداوند به سه طایفه از فرشتگان نازل کننده وحی سوگند یاد کرده است: فرشتگانی که در راه وحی صف کشیده اند و آنان که شیاطین را از مداخله در وحی منع می‌کنند و آنان که قرآن را بر پیامبر می‌خوانند: ﴿سوگند به آن فرشتگان که نیک صف بسته‌اند. آنگاه به آنها که (ابرها را) تند می‌رانند، و به آن خوانندگان (کتاب آسمانی) که نیک یادآوری می‌کنند ﴾ و نیز ﴿بِأَيْدِي سَفَرَةٍ كِرَامٍ بَرَرَةٍ ﴾؛ ﴿وَمَا نَتَنَزَّلُ إِلاَّ بِأَمْرِ رَبِّكَ لَهُ مَا بَيْنَ أَيْدِينَا وَمَا خَلْفَنَا وَمَا بَيْنَ ذَلِكَ وَمَا كَانَ رَبُّكَ نَسِيًّا ﴾؛ ﴿وَإِنَّا لَنَحْنُ الْمُسَبِّحُونَ﴾ دلیل مطلب فوق آن است که تمام فرشتگان مزبور از یاران جبرئیل هستند و نازل شدن وحی توسط آنان، همان نازل شدن وحی توسط جبرئیل است.

آموزش

• جبرئیل فرشته علم است که علم خداوند متعال در او تجلی می‌کند و از او فیض علوم و معارف حقیقی به دیگران می‌رسد و سبب حیات قلوبشان می‌گردد و فراوان بودن بال‌های جبرئیل که در روایات به آن اشاره شده بیانگر فراوان بودن قوای جبرئیل است که سبب آن اختلاف جویندگان دانش و تفاوت استعداد آنان است.
• یکی از آموزش‌های جبرئیل، تعلیم آدم (ع) بود. پس از هبوط آدم (ع) از بهشت، وی دچار برهنگی و گرسنگی شد. جبرئیل به وی پشمینه بافی و کشاورزی و نان پختن را آموخت و به او گفت: این همان خستگی و سختی ای است که خداوند به تو خبر داده بود: ﴿فَقُلْنَا يَا آدَمُ إِنَّ هَذَا عَدُوٌّ لَّكَ وَلِزَوْجِكَ فَلا يُخْرِجَنَّكُمَا مِنَ الْجَنَّةِ فَتَشْقَى﴾ از دیگر آموزش‌های جبرئیل آن بود که در پی دعای ابراهیم (ع) و درخواست نشان دادن مناسک حج از خداوند: ﴿رَبَّنَا وَاجْعَلْنَا مُسْلِمَيْنِ لَكَ وَمِن ذُرِّيَّتِنَا أُمَّةً مُّسْلِمَةً لَّكَ وَأَرِنَا مَنَاسِكَنَا وَتُبْ عَلَيْنَا إِنَّكَ أَنتَ التَّوَّابُ الرَّحِيمُ ﴾ نزد وی آمد و مناسک و ارکان حج را به او آموخت. بنابه نقلی جبرئیل هنگام آموزش مناسک حج، در روز عرفه در عرفات از ابراهیم پرسید: "عَرَفتَ" یعنی آموختی؟ و ابراهیم پاسخ داد: آری، از همین رو آن روز را عرفه و آن مکان را عرفات نامیدند. آموزش دیگر جبرئیل آن بود که به وحی پروردگار، چگونگی ساختن کشتی را به نوح (ع) آموخت: ﴿وَاصْنَعِ الْفُلْكَ بِأَعْيُنِنَا وَوَحْيِنَا وَلاَ تُخَاطِبْنِي فِي الَّذِينَ ظَلَمُواْ إِنَّهُم مُّغْرَقُونَ﴾؛ همچنین در پاسخ به این پرسش که چرا یهودیان عُزَیر را پسر خدا دانستند: ﴿وَقَالَتِ الْيَهُودُ عُزَيْرٌ ابْنُ اللَّهِ وَقَالَتْ النَّصَارَى الْمَسِيحُ ابْنُ اللَّهِ ذَلِكَ قَوْلُهُم بِأَفْوَاهِهِمْ يُضَاهِؤُونَ قَوْلَ الَّذِينَ كَفَرُواْ مِن قَبْلُ قَاتَلَهُمُ اللَّهُ أَنَّى يُؤْفَكُونَ﴾ گفته شده: کشتن پیامبران به دست یهود موجب شد که خداوند تورات را از میان آن ها برداشته، از قلوبشان محو کند. پس از مدت‎ها، جبرئیل تورات را به عُزَیر و عزیر آن را به بنی اسرائیل آموخت. مدتی بعد تورات اصلی که در مکانی دفن شده بود پیدا شد. بنی اسرائیل با مقایسه دو تورات و نبودن هیچ تفاوتی میانشان، قائل شدند عزیر پسر خداست. از دیگر آموزش‌های جبرئیل، آموزش حروف هجاء، چگونگی استفاده از آهن و مناسک حج به آدم (ع) و آموزش ساختن زره به داود (ع) است.

رساندن بشارت های خداوند به اولیای الهی

• جبرئیل به زکریا (ع) در محراب در حال نماز، بشارت داد که خداوند به وی فرزندی به نام یحیی خواهد داد: ﴿فَنَادَتْهُ الْمَلائِكَةُ وَهُوَ قَائِمٌ يُصَلِّي فِي الْمِحْرَابِ أَنَّ اللَّهَ يُبَشِّرُكَ بِيَحْيَى مُصَدِّقًا بِكَلِمَةٍ مِّنَ اللَّهِ وَسَيِّدًا وَحَصُورًا وَنَبِيًّا مِّنَ الصَّالِحِينَ ﴾ مفسران مقصود از ملائکه را جبرئیل دانسته و گفته‌اند: به کار بردن لفظ جمع برای یک فرد در زبان عربی رواست؛ همچنین جبرئیل به مریم (س) بشارت داد که خداوند او را برگزیده، پاکیزه گردانیده و بر زنان عالم برتری داده است: ﴿وَإِذْ قَالَتِ الْمَلائِكَةُ يَا مَرْيَمُ إِنَّ اللَّهَ اصْطَفَاكِ وَطَهَّرَكِ وَاصْطَفَاكِ عَلَى نِسَاء الْعَالَمِينَ ﴾ سپس این بشارت الهی را به وی رساند که خداوند فرزندی به نام عیسی بن مریم (س) به او عطا خواهد کرد که در دنیا و آخرت آبرومند بوده، از مقربان خواهد بود: ﴿إِذْ قَالَتِ الْمَلائِكَةُ يَا مَرْيَمُ إِنَّ اللَّهَ يُبَشِّرُكِ بِكَلِمَةٍ مِّنْهُ اسْمُهُ الْمَسِيحُ عِيسَى ابْنُ مَرْيَمَ وَجِيهًا فِي الدُّنْيَا وَالآخِرَةِ وَمِنَ الْمُقَرَّبِينَ﴾ در این آیات نیز گرچه واژه "ملائکه" به صورت جمع به کار رفته؛ ولی با توجه به اینکه در سوره مریم چنین بیان شده است که جبرئیل به مریم گفت: من فرستاده خداوندم تا به تو فرزندی پاک ببخشم: ﴿قَالَ إِنَّمَا أَنَا رَسُولُ رَبِّكِ لِأَهَبَ لَكِ غُلامًا زَكِيًّا﴾ شکی نمی‌ماند که مقصود از ملائکه در این آیات نیز جبرئیل است و این از قبیل اسناد فعل فردی از قوم به آن قوم، به سبب اشتراکشان در خلق، سنّت یا عادتی است که در قرآن مصادیق بسیاری دارد.
• از دیگر موارد ابلاغ بشارت توسط جبرئیل، رساندن بشارت به ابراهیم (ع) بود که خداوند به وی اسماعیل: ﴿فَبَشَّرْنَاهُ بِغُلامٍ حَلِيمٍ﴾ و اسحاق و پس از او یعقوب را عنایت خواهد کرد: ﴿وَلَمَّا جَاءَتْ رُسُلُنَا إِبْرَاهِيمَ بِالْبُشْرَى قَالُوا إِنَّا مُهْلِكُو أَهْلِ هَذِهِ الْقَرْيَةِ إِنَّ أَهْلَهَا كَانُوا ظَالِمِينَ ﴾، ﴿وَلَقَدْ جَاءَتْ رُسُلُنَا إِبْرَاهِيمَ بِالْبُشْرَى قَالُواْ سَلامًا قَالَ سَلامٌ فَمَا لَبِثَ أَن جَاءَ بِعِجْلٍ حَنِيذٍ ﴾ و نیز ﴿فَلَمَّا ذَهَبَ عَنْ إِبْرَاهِيمَ الرَّوْعُ وَجَاءَتْهُ الْبُشْرَى يُجَادِلُنَا فِي قَوْمِ لُوطٍ﴾؛ ﴿وَبَشَّرْنَاهُ بِإِسْحَاقَ نَبِيًّا مِّنَ الصَّالِحِينَ﴾؛ ﴿فَأَوْجَسَ مِنْهُمْ خِيفَةً قَالُوا لا تَخَفْ وَبَشَّرُوهُ بِغُلامٍ عَلِيمٍ ﴾؛ ﴿قَالُواْ لاَ تَوْجَلْ إِنَّا نُبَشِّرُكَ بِغُلامٍ عَلِيمٍ﴾ برخی این بشارت را بشارت به هلاکت قوم لوط دانسته‌اند. در روایتی نیز، بشارت آیه ﴿وَلَقَدْ جَاءَتْ رُسُلُنَا إِبْرَاهِيمَ بِالْبُشْرَى قَالُواْ سَلامًا قَالَ سَلامٌ فَمَا لَبِثَ أَن جَاءَ بِعِجْلٍ حَنِيذٍ ﴾، مربوط به اسماعیل دانسته شده است. در آیه‌ای بشارت تولد اسحاق و یعقوب، به همسر ابراهیم آمده است: ﴿وَامْرَأَتُهُ قَائِمَةٌ فَضَحِكَتْ فَبَشَّرْنَاهَا بِإِسْحَاقَ وَمِن وَرَاء إِسْحَاقَ يَعْقُوبَ﴾ بر پایه روایات، برخی دیگر از بشارت‌های جبرئیل عبارت‌اند از مژده میلاد فاطمه زهرا (س) به رسول اکرم (ص) و اینکه او مادر امامان است و نیز بشارت به پیامبر اکرم (ص) در هنگام رحلت ایشان، به آنچه خداوند پس از مرگ آن حضرت برایش فراهم ساخته است.

یاری رساندن به پیامبران و پیروانشان

• خداوند عیسی (ع) را با جبرئیل تأیید کرد: ﴿وَأَيَّدْنَاهُ بِرُوحِ الْقُدُسِ﴾ مفسران تأیید را به معنای تقویت و اعانت دانسته اند. تأیید روح القدس سبب شد که عیسی (ع) بتواند در گهواره با مردم سخن بگوید: ﴿إِذْ قَالَ اللَّهُ يَا عِيسَى ابْنَ مَرْيَمَ اذْكُرْ نِعْمَتِي عَلَيْكَ وَعَلَى وَالِدَتِكَ إِذْ أَيَّدتُّكَ بِرُوحِ الْقُدُسِ تُكَلِّمُ النَّاسَ فِي الْمَهْدِ وَكَهْلاً وَإِذْ عَلَّمْتُكَ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ وَالتَّوْرَاةَ وَالإِنجِيلَ وَإِذْ تَخْلُقُ مِنَ الطِّينِ كَهَيْئَةِ الطَّيْرِ بِإِذْنِي فَتَنفُخُ فِيهَا فَتَكُونُ طَيْرًا بِإِذْنِي وَتُبْرِئُ الأَكْمَهَ وَالأَبْرَصَ بِإِذْنِي وَإِذْ تُخْرِجُ الْمَوْتَى بِإِذْنِي وَإِذْ كَفَفْتُ بَنِي إِسْرَائِيلَ عَنكَ إِذْ جِئْتَهُمْ بِالْبَيِّنَاتِ فَقَالَ الَّذِينَ كَفَرُواْ مِنْهُمْ إِنْ هَذَا إِلاَّ سِحْرٌ مُّبِينٌ ﴾ بر اساس قولی، هنگام تولد عیسی (ع) جبرئیل با بال خود او را مسح کرد تا از شرّ شیطان در امان باشد و از همین رو وی را مسیح نامیدند.
• از مهم‌ترین کمک‌های جبرئیل، یاری رساندن به رسول اکرم (ص) و مسلمانان صدر اسلام در مواقع متعدد و حساس بود؛ از جمله هنگامی‌ که دو تن از همسران پیامبر "عایشه و حفصه"، در نافرمانی و آزار رسول اکرم (ص) با یکدیگر همکاری کردند، خداوند افزون بر خود، جبرئیل را یاور رسول اکرم معرفی کرد: ﴿إِن تَتُوبَا إِلَى اللَّهِ فَقَدْ صَغَتْ قُلُوبُكُمَا وَإِن تَظَاهَرَا عَلَيْهِ فَإِنَّ اللَّهَ هُوَ مَوْلاهُ وَجِبْرِيلُ وَصَالِحُ الْمُؤْمِنِينَ وَالْمَلائِكَةُ بَعْدَ ذَلِكَ ظَهِيرٌ﴾؛ همچنین جبرئیل، اسباب مرگ کسانی را فراهم کرد که پیامبر اکرم (ص) را استهزا کرده، او را به قتل تهدید کرده بودند: ﴿إِنَّا كَفَيْنَاكَ الْمُسْتَهْزِئِينَ﴾؛ همچنین شخصی، پیامبر اکرم (ص) را غافلگیر کرده، قصد داشت با شمشیر خود او را بکشد. جبرئیل چنان بر سینه او زد که شمشیر از دستش افتاد و خداوند نجات جان پیامبر (ص) را نعمتی بر مؤمنان دانست: ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُواْ اذْكُرُواْ نِعْمَتَ اللَّهِ عَلَيْكُمْ إِذْ هَمَّ قَوْمٌ أَن يَبْسُطُواْ إِلَيْكُمْ أَيْدِيَهُمْ فَكَفَّ أَيْدِيَهُمْ عَنكُمْ وَاتَّقُواْ اللَّهَ وَعَلَى اللَّهِ فَلْيَتَوَكَّلِ الْمُؤْمِنُونَ﴾.
• نقش جبرئیل در جنگ‌های صدر اسلام بسیار مؤثر بود. برخی مقصود از تأیید مؤمنان به روحی از جانب خدا را یاری رساندن جبرئیل به مؤمنان و دفاع از آنان دانسته‌اند: ﴿لا تَجِدُ قَوْمًا يُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الآخِرِ يُوَادُّونَ مَنْ حَادَّ اللَّهَ وَرَسُولَهُ وَلَوْ كَانُوا آبَاءَهُمْ أَوْ أَبْنَاءَهُمْ أَوْ إِخْوَانَهُمْ أَوْ عَشِيرَتَهُمْ أُوْلَئِكَ كَتَبَ فِي قُلُوبِهِمُ الإِيمَانَ وَأَيَّدَهُم بِرُوحٍ مِّنْهُ وَيُدْخِلُهُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِي مِن تَحْتِهَا الأَنْهَارُ خَالِدِينَ فِيهَا رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُمْ وَرَضُوا عَنْهُ أُوْلَئِكَ حِزْبُ اللَّهِ أَلا إِنَّ حِزْبَ اللَّهِ هُمُ الْمُفْلِحُونَ﴾ در جنگ بدر در پی استغاثه مؤمنان به درگاه پروردگار، جبرئیل و میکائیل هریک با ۵۰۰ فرشته به امر الهی به کمک مسلمانان شتافتند: ﴿إِذْ تَسْتَغِيثُونَ رَبَّكُمْ فَاسْتَجَابَ لَكُمْ أَنِّي مُمِدُّكُم بِأَلْفٍ مِّنَ الْمَلائِكَةِ مُرْدِفِينَ ﴾ در جنگ احد نیز جبرئیل در کنار پیامبر (ص) جنگید و در جنگ با یهود بنی قریظه، مسلمانان را یاری رساند. در روایتی، آهن در آیه ﴿لَقَدْ أَرْسَلْنَا رُسُلَنَا بِالْبَيِّنَاتِ وَأَنزَلْنَا مَعَهُمُ الْكِتَابَ وَالْمِيزَانَ لِيَقُومَ النَّاسُ بِالْقِسْطِ وَأَنزَلْنَا الْحَدِيدَ فِيهِ بَأْسٌ شَدِيدٌ وَمَنَافِعُ لِلنَّاسِ وَلِيَعْلَمَ اللَّهُ مَن يَنصُرُهُ وَرُسُلَهُ بِالْغَيْبِ إِنَّ اللَّهَ قَوِيٌّ عَزِيزٌ﴾، بر شمشیر ذوالفقار تطبیق شده که جبرئیل آن را برای کمک به مسلمانان از آسمان آورد و پیامبر (ص) آن را به امیرمؤمنان (ع) داد تا با آن در دفاع از اسلام بجنگد؛ همچنین در اخبار مربوط به آخر الزمان نقل شده که جبرئیل در یاری امام مهدی (ع) یکی از دو لشکر سفیانی را نابود کرده، آنان را در زمین فرو می‌برد: ﴿وَلَوْ تَرَى إِذْ فَزِعُوا فَلا فَوْتَ وَأُخِذُوا مِن مَّكَانٍ قَرِيبٍ﴾
• از دیگر کمک‌های جبرئیل به پیامبران و پیروانشان می‌توان به نجات ابراهیم (ع) از آتش نمرود، کمک به موسی (ع) در کودکی وی، جاری ساختن آب زمزم برای اسماعیل (ع)، کمک به امیرمؤمنان (ع) در جنگ‌ها و عیادت رسول اکرم (ص) پیش از رحلت وی اشاره کرد.
• با توجه به اینکه یکی از مأموریت‌های جبرئیل، یاری رساندن به مؤمنان است، در برخی از دعاها از وی حاجت خواسته شده است؛ مانند " يَا جَبْرَئِيلُ يَا مُحَمَّدُ اكْفِيَانِي‏ مَا أَنَا فِيهِ‏؛ فَإِنَّكُمَا كَافِيَانِ‏، وَ احْفَظَانِي‏ بِإِذْنِ اللَّهِ؛ فَإِنَّكُمَا حَافِظَان‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏ ‏‏".

تهدید کافران و عذاب کردن آنان

• طبق نقلی در شب قدر هر سال تقدیرهای مربوط به خسف و مسخ و سیاسات و بلیات و انواع عذاب را در نسخه‌ای به جبرئیل داده، به او می‌گویند: این کار توست تا سال دیگر ﴿فِيهَا يُفْرَقُ كُلُّ أَمْرٍ حَكِيمٍ ﴾؛ همچنین در سوره ملک بر اساس احتمالی، خداوند انسان‌ها را تهدید کرده و به آنان فرموده است: آیا ایمن هستید از اینکه جبرئیل شما را "به اذن من" در زمین فرو برد: ﴿أَأَمِنتُم مَّن فِي السَّمَاء أَن يَخْسِفَ بِكُمُ الأَرْضَ فَإِذَا هِيَ تَمُورُ﴾ پیش از این نیز جبرئیل برای تهدید بنی اسرائیل کوهی را به امر حق بر سر آنان برافراشت و آن گاه از ایشان پیمان گرفته شد که به احکام تورات عمل کنند: ﴿وَإِذْ أَخَذْنَا مِيثَاقَكُمْ وَرَفَعْنَا فَوْقَكُمُ الطُّورَ خُذُواْ مَا آتَيْنَاكُم بِقُوَّةٍ وَاذْكُرُواْ مَا فِيهِ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ﴾.
• از جمله عذاب‌هایی که به وسیله جبرئیل صورت گرفته، موارد زیر است:

1. عذاب قوم لوط؛ زمانی که جبرئیل با دیگر فرشتگان به خانه لوط (ع) آمدند، قوم لوط خواستار عمل ناپسند با مهمانان وی شدند. جبرئیل با بال خود به آنان زد و همگی نابینا شدند: ﴿وَلَقَدْ رَاوَدُوهُ عَن ضَيْفِهِ فَطَمَسْنَا أَعْيُنَهُمْ فَذُوقُوا عَذَابِي وَنُذُرِ ﴾ و نیز بال خود را بر دست آنان کشید و دست‌هایشان خشکید: «قالُوا یــلُوطُ اِنّا رُسُلُ رَبِّک لَن یصِلو ا اِلَیک». (هود/11،81) فردای آن روز جبرئیل قوم لوط را ابتدا با صیحه ای نابود کرد: «فَاَخَذَتهُمُ الصَّیحَةُ مُشرِقین». (حجر/15،73) سپس با یک بال خود روستاهای آنان را به آسمان برد و آن ها را واژگون ساخت: ﴿قَالُواْ يَا لُوطُ إِنَّا رُسُلُ رَبِّكَ لَن يَصِلُواْ إِلَيْكَ فَأَسْرِ بِأَهْلِكَ بِقِطْعٍ مِّنَ اللَّيْلِ وَلاَ يَلْتَفِتْ مِنكُمْ أَحَدٌ إِلاَّ امْرَأَتَكَ إِنَّهُ مُصِيبُهَا مَا أَصَابَهُمْ إِنَّ مَوْعِدَهُمُ الصُّبْحُ أَلَيْسَ الصُّبْحُ بِقَرِيبٍ﴾؛ ﴿وَالْمُؤْتَفِكَةَ أَهْوَى﴾ و نیز ﴿إِنَّا مُنزِلُونَ عَلَى أَهْلِ هَذِهِ الْقَرْيَةِ رِجْزًا مِّنَ السَّمَاء بِمَا كَانُوا يَفْسُقُونَ﴾.
2. عذاب قوم صالح (ثمود)؛ جبرئیل به اذن خداوند با صیحه‌ای همه افراد قوم ثمود را نابود کرد: ﴿وَأَخَذَ الَّذِينَ ظَلَمُواْ الصَّيْحَةُ فَأَصْبَحُواْ فِي دِيَارِهِمْ جَاثِمِينَ﴾، ﴿فَانظُرْ كَيْفَ كَانَ عَاقِبَةُ مَكْرِهِمْ أَنَّا دَمَّرْنَاهُمْ وَقَوْمَهُمْ أَجْمَعِينَ﴾ و نیز ﴿وَلَمَّا جَاءَتْ رُسُلُنَا إِبْرَاهِيمَ بِالْبُشْرَى قَالُوا إِنَّا مُهْلِكُو أَهْلِ هَذِهِ الْقَرْيَةِ إِنَّ أَهْلَهَا كَانُوا ظَالِمِينَ﴾.
3. عذاب فرعون؛ بر اساس نقلی، آن گاه که فرعون و لشکریانش به تعقیب بنی اسرائیل پرداخته، به کنار رودخانه رسیدند، فرعون ترسید به رودخانه وارد شود. جبرئیل به شکل هامان وزیر فرعون، ظاهر شد و او را با خود به درون رودخانه برد: ﴿وَجَاوَزْنَا بِبَنِي إِسْرَائِيلَ الْبَحْرَ فَأَتْبَعَهُمْ فِرْعَوْنُ وَجُنُودُهُ بَغْيًا وَعَدْوًا حَتَّى إِذَا أَدْرَكَهُ الْغَرَقُ قَالَ آمَنتُ أَنَّهُ لا إِلَهَ إِلاَّ الَّذِي آمَنَتْ بِهِ بَنُو إِسْرَائِيلَ وَأَنَاْ مِنَ الْمُسْلِمِينَ﴾ و زمانی که فرعون، پیش از غرق شدن اظهار ایمان کرد، جبرئیل گِلی از درون رودخانه گرفت و به دهان او فرو برد و گفت: آیا اکنون ایمان می‌آوری، در حالی که پیش از این معصیت کار و از مفسدان بودی: ﴿وَجَاوَزْنَا بِبَنِي إِسْرَائِيلَ الْبَحْرَ فَأَتْبَعَهُمْ فِرْعَوْنُ وَجُنُودُهُ بَغْيًا وَعَدْوًا حَتَّى إِذَا أَدْرَكَهُ الْغَرَقُ قَالَ آمَنتُ أَنَّهُ لا إِلَهَ إِلاَّ الَّذِي آمَنَتْ بِهِ بَنُو إِسْرَائِيلَ وَأَنَاْ مِنَ الْمُسْلِمِينَ آلآنَ وَقَدْ عَصَيْتَ قَبْلُ وَكُنتَ مِنَ الْمُفْسِدِينَ ﴾.

مأموریت‌های فرعی و موردی جبرئیل

1. وساطت در وجود یافتن عیسی (ع) جبرئیل به امر الهی واسطه آفرینش عیسی (ع) شد: ﴿قَالَ إِنَّمَا أَنَا رَسُولُ رَبِّكِ لِأَهَبَ لَكِ غُلامًا زَكِيًّا﴾ وساطت جبرئیل بدین شکل بود که در دامن مریم (س) دمید و از دم او عیسی (ع) پدید آمد: ﴿وَمَرْيَمَ ابْنَتَ عِمْرَانَ الَّتِي أَحْصَنَتْ فَرْجَهَا فَنَفَخْنَا فِيهِ مِن رُّوحِنَا وَصَدَّقَتْ بِكَلِمَاتِ رَبِّهَا وَكُتُبِهِ وَكَانَتْ مِنَ الْقَانِتِينَ﴾ و نیز ﴿وَالَّتِي أَحْصَنَتْ فَرْجَهَا فَنَفَخْنَا فِيهَا مِن رُّوحِنَا وَجَعَلْنَاهَا وَابْنَهَا آيَةً لِّلْعَالَمِينَ﴾؛ همچنین در آیه ﴿يَا أَهْلَ الْكِتَابِ لاَ تَغْلُواْ فِي دِينِكُمْ وَلاَ تَقُولُواْ عَلَى اللَّهِ إِلاَّ الْحَقَّ إِنَّمَا الْمَسِيحُ عِيسَى ابْنُ مَرْيَمَ رَسُولُ اللَّهِ وَكَلِمَتُهُ أَلْقَاهَا إِلَى مَرْيَمَ وَرُوحٌ مِّنْهُ فَآمِنُواْ بِاللَّهِ وَرُسُلِهِ وَلاَ تَقُولُواْ ثَلاثَةٌ انتَهُواْ خَيْرًا لَّكُمْ إِنَّمَا اللَّهُ إِلَهٌ وَاحِدٌ سُبْحَانَهُ أَن يَكُونَ لَهُ وَلَدٌ لَّهُ مَا فِي السَّمَاوَات وَمَا فِي الأَرْضِ وَكَفَى بِاللَّهِ وَكِيلاً ﴾ گفته شده: روح به معنای دم است، زیرا دم هوایی است که از روح خارج می‌شود و مقصود از روح، دم جبرئیل است. در این صورت واژه ﴿رُوحٌ﴾ بر ضمیر فاعلی ﴿أَلْقَاهَا﴾ عطف شده و حاصل معنای آیه این است که عیسی (ع) را خدا و جبرئیل به مریم (س) القا کردند برخی گفته‌اند: عیسی (ع) از آب مریم و نفخ جبرئیل پدید آمده است، از این رو جسمانیت وی از مریم و روحانیت او از نفخ جبرئیل است و از آنجا که وجود عیسی (ع) با نفخ جبرئیل و بدون وساطت پدر بشری تحقق یافت، وی به صفت الهیه زنده کردن مردگان متصف گشت: ﴿وَرَسُولاً إِلَى بَنِي إِسْرَائِيلَ أَنِّي قَدْ جِئْتُكُم بِآيَةٍ مِّن رَّبِّكُمْ أَنِّي أَخْلُقُ لَكُم مِّنَ الطِّينِ كَهَيْئَةِ الطَّيْرِ فَأَنفُخُ فِيهِ فَيَكُونُ طَيْرًا بِإِذْنِ اللَّهِ وَأُبْرِئُ الأَكْمَهَ وَالأَبْرَصَ وَأُحْيِي الْمَوْتَى بِإِذْنِ اللَّهِ وَأُنَبِّئُكُم بِمَا تَأْكُلُونَ وَمَا تَدَّخِرُونَ فِي بُيُوتِكُمْ إِنَّ فِي ذَلِكَ لآيَةً لَّكُمْ إِن كُنتُم مُّؤْمِنِينَ﴾ برخی آفریده شدن عیسی (ع) از نفخ جبرئیل را انکار کرده، گفته‌اند: این امر موجب می‌شود بخشی از شخص، از فرشتگان و بخش دیگر از انسان باشد. به گفته ایشان خداوند آب مرد و زن هر دو را در مریم (س) قرار داده بود و دمیدن جبرئیل تنها برای به هیجان آمدن شهوت مریم بود تا آن دو آب درهم آمیزند و مریم باردار شود. پس از آنکه مریم (س) درد زایمان را حس کرد نیز، بنابر قولی جبرئیل (ع) با وی سخن گفت و او را تسلی داد: ﴿فَنَادَاهَا مِن تَحْتِهَا أَلاَّ تَحْزَنِي قَدْ جَعَلَ رَبُّكِ تَحْتَكِ سَرِيًّا ﴾
2. نوشتن الواح تورات: الواح تورات را جبرئیل به امر حق نوشته است: ﴿وَكَتَبْنَا لَهُ فِي الأَلْوَاحِ مِن كُلِّ شَيْءٍ مَّوْعِظَةً وَتَفْصِيلاً لِّكُلِّ شَيْءٍ فَخُذْهَا بِقُوَّةٍ وَأْمُرْ قَوْمَكَ يَأْخُذُواْ بِأَحْسَنِهَا سَأُرِيكُمْ دَارَ الْفَاسِقِينَ ﴾
3. گواهی دادن به نفع پیامبر اکرم (ص): برخی در آیه ﴿أَفَمَن كَانَ عَلَى بَيِّنَةٍ مِّن رَّبِّهِ وَيَتْلُوهُ شَاهِدٌ مِّنْهُ وَمِن قَبْلِهِ كِتَابُ مُوسَى إِمَامًا وَرَحْمَةً أُوْلَئِكَ يُؤْمِنُونَ بِهِ وَمَن يَكْفُرْ بِهِ مِنَ الأَحْزَابِ فَالنَّارُ مَوْعِدُهُ فَلاَ تَكُ فِي مِرْيَةٍ مِّنْهُ إِنَّهُ الْحَقُّ مِن رَّبِّكَ وَلَكِنَّ أَكْثَرَ النَّاسِ لاَ يُؤْمِنُونَ﴾ گفته‌اند: مقصود از شاهدِ پیامبر (ص)، جبرئیل است که از سوی خدا آمده ﴿مِّنْهُ﴾ وکلام الهی ﴿بَيِّنَةٍ﴾ را تلاوت می‌کند. البته سیاق این آیه و روایات شیعه و سنی، مؤید آن اند که مقصود از شاهد، امیرمؤمنان علی بن ابی طالب (ع) است.
4. گستراندن زمین: بنابه قولی در مراحل آفرینش زمین، ابتدا مکان کعبه آفریده شد. سپس جبرئیل زمین را از زیر خانه کعبه گستراند: ﴿وَالأَرْضَ بَعْدَ ذَلِكَ دَحَاهَا ﴾.
5. ندا دادن در روز حشر: جبرئیل درمحشر، انسان‌ها را ندا داده، به سوی حساب می‌خواند: ﴿وَاسْتَمِعْ يَوْمَ يُنَادِ الْمُنَادِ مِن مَّكَانٍ قَرِيبٍ ﴾
6. سنجش اعمال بندگان در قیامت: در قیامت، سنگینی یا سبکی موازین، ملاک رستگاری یا زیانکاری است: ﴿وَالْوَزْنُ يَوْمَئِذٍ الْحَقُّ فَمَن ثَقُلَتْ مَوَازِينُهُ فَأُولَئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ وَمَنْ خَفَّتْ مَوَازِينُهُ فَأُولَئِكَ الَّذِينَ خَسِرُواْ أَنفُسَهُم بِمَا كَانُواْ بِآيَاتِنَا يَظْلِمُونَ﴾. برخی گفته‌اند: صاحب موازین در قیامت، جبرئیل است که به امر الهی، اعمال بندگان را می‌سنجد و از حسنات ظالم به مظلوم و از گناهان مظلوم به ظالم می‌دهد. از دیگر مأموریت‌های جبرئیل می‌توان به وساطت در آفرینش حوّا ﴿يَا أَيُّهَا النَّاسُ اتَّقُواْ رَبَّكُمُ الَّذِي خَلَقَكُم مِّن نَّفْسٍ وَاحِدَةٍ وَخَلَقَ مِنْهَا زَوْجَهَا وَبَثَّ مِنْهُمَا رِجَالاً كَثِيرًا وَنِسَاء وَاتَّقُواْ اللَّهَ الَّذِي تَسَاءَلُونَ بِهِ وَالأَرْحَامَ إِنَّ اللَّهَ كَانَ عَلَيْكُمْ رَقِيبًا﴾ و گرفتن نور ماه اشاره کرد که پیش از آن مانند خورشید بود﴿وَجَعَلْنَا اللَّيْلَ وَالنَّهَارَ آيَتَيْنِ فَمَحَوْنَا آيَةَ اللَّيْلِ وَجَعَلْنَا آيَةَ النَّهَارِ مُبْصِرَةً لِتَبْتَغُواْ فَضْلاً مِّن رَّبِّكُمْ وَلِتَعْلَمُواْ عَدَدَ السِّنِينَ وَالْحِسَابَ وَكُلَّ شَيْءٍ فَصَّلْنَاهُ تَفْصِيلاً﴾.

چگونگی دیده شدن جبرئیل

• جبرئیل به نقل برخی بر همه پیامبران نازل شده است؛ ولی به جز محمّد (ص) و عیسی و موسی و زکریا (ع)، دیگران او را ندیده‌اند.
• در مواردی که پیامبران و اولیای الهی، جبرئیل را دیده‌اند، غالباً وی بدون آنکه از فرشته بودن خارج شود برای آنان متمثل شده است، چنان که برای مریم (س) به صورت انسانی معتدل در خلقت تمثل یافت: ﴿فَاتَّخَذَتْ مِن دُونِهِمْ حِجَابًا فَأَرْسَلْنَا إِلَيْهَا رُوحَنَا فَتَمَثَّلَ لَهَا بَشَرًا سَوِيًّا﴾؛ همچنین برای آزمودن داود (ع)﴿وَهَلْ أَتَاكَ نَبَأُ الْخَصْمِ إِذْ تَسَوَّرُوا الْمِحْرَابَ ﴾ و نیز رفتن به مهمانی ابراهیم (ع) ﴿هَلْ أَتَاكَ حَدِيثُ ضَيْفِ إِبْرَاهِيمَ الْمُكْرَمِينَ﴾ به صورت انسان متمثل شد.
• پیامبراکرم (ص) بارها جبرئیل را به صورت‌های گوناگونی دیده است. برخی گفته‌اند: جبرئیل هرگاه آیات حلال و حرام و شرایع و احکام را می‌آورد به صورت بشر و هرگاه آیات مربوط به محبت و رموز دوستی و عرفان را می‌آورد به صورت فرشته، روحانی و لطیف ظاهر می‌شد. گفته شده: در مدینه غالبا به صورت "دحیه کلبی" که شخصی زیبارو بود، نزد پیامبر می‌آمد. پیامبر اکرم به درخواست خود، جبرئیل را به صورت اصلی "بدون تمثل در صورت انسانی و مانند آن" نیز دیده است، در حالی که هیچ یک از پیامبران دیگر او را به این صورت ندیده‌اند. بیشتر مفسران با توجه به آیات قرآن معتقدند پیامبر اکرم (ص) دو بار جبرئیل را به صورت اصلی مشاهده کرده است: یک بار در افق اعلی: ﴿وَهُوَ بِالأُفُقِ الأَعْلَى﴾ یا افق مبین: ﴿وَلَقَدْ رَآهُ بِالأُفُقِ الْمُبِينِ﴾، در حالی که ۶۰۰ بال داشت و سراسر افق را پوشانده بود و بار دیگر هنگام معراج، در آسمان و نزد سدرة المنتهی: ﴿وَلَقَدْ رَآهُ نَزْلَةً أُخْرَى عِندَ سِدْرَةِ الْمُنتَهَى﴾ گفته شده: پیامبر اکرم (ص) با دیدن صورت اصلی جبرئیل مدهوش شد و مشرکان به او تهمت دیوانگی زدند. خداوند در پاسخ آنان، قرآن را کلام جبرئیل دانسته، جنون را از پیامبر نفی کرد: ﴿إِنَّهُ لَقَوْلُ رَسُولٍ كَرِيمٍ ذِي قُوَّةٍ عِندَ ذِي الْعَرْشِ مَكِينٍ مُطَاعٍ ثَمَّ أَمِينٍ وَمَا صَاحِبُكُم بِمَجْنُونٍ﴾ صورت اصلی جبرئیل از بزرگ ترین آیات الهی است که پیامبر اکرم (ص) آن را در معراج دید: ﴿لَقَدْ رَأَى مِنْ آيَاتِ رَبِّهِ الْكُبْرَى ﴾.

فضایل جبرئیل

• به جز فضایلی که در مباحث "عناوین و اوصاف جبرئیل"، "مأموریت‌های اصلی و عمومی جبرئیل" و "چگونگی دیده شدن جبرئیل" برای وی بیان شدند، آن حضرت فضایل دیگری نیز دارد؛ از جمله:

دارا بودن مقام سدره المنتهی

• جبرئیل به پیامبر اکرم (ص) گفت: هریک از ما فرشتگان دارای مقامی‌ معلوم است: ﴿وَمَا مِنَّا إِلاَّ لَهُ مَقَامٌ مَّعْلُومٌ﴾ مقام جبرئیل سدرة المنتهی است و آن درختی است در آسمان ششم یا هفتم یا بالای آسمان هفتم که عظمت آن وصف ناپذیر است. برخی آن را صورت فلک هفتم دانسته‌اند﴿عِندَ سِدْرَةِ الْمُنتَهَى﴾ سدرة به معنای درخت سدر و منتهی اسم مکان است. در وجه نامگذاری این مقام به سدره المنتهی وجوهی ذکر شده است؛ از جمله اینکه آنجا منتهای آسمان‌هاست، علم آفریدگان به آنجا منتهی می‌شود و کسی به بالاتر از آن علم ندارد، اعمال انسان‌ها و مقامات پیامبران به آنجا منتهی می‌شود و کسی جز پیامبر اکرم (ص) از آنجا بالاتر نرفته است و علم هر فرشته ای و ارواح شهدا به آنجا منتهی می‌شوند.

حیات‌بخشی

• از آنجا که مقام جبرئیل، سدره المنتهی و وی روحانیت آسمان‌ها، عناصر و مرکبات و متصرف در آن‌هاست، هرگاه با صورتی مثالی یا جسمی‌ ظاهر شود و بر زمینی گام نهد، آنجا حیاتی می‌یابد که پیش از گام نهادن جبرئیل آن را نداشت، از همین رو سامری، مشتی از خاک زیر پای جبرئیل را برداشت و آن را بر گوساله‌ای که از زیور آلات قومش ساخته شده بود افکند و از آن صدای گوساله برآمد: ﴿قَالَ فَمَا خَطْبُكَ يَا سَامِرِيُّ قَالَ بَصُرْتُ بِمَا لَمْ يَبْصُرُوا بِهِ فَقَبَضْتُ قَبْضَةً مِّنْ أَثَرِ الرَّسُولِ فَنَبَذْتُهَا وَكَذَلِكَ سَوَّلَتْ لِي نَفْسِي خَ فِي الصُّورِ فَصَعِقَ مَن فِي السَّمَاوَاتِ وَمَن فِي الأَرْضِ إِلاَّ مَن شَاء اللَّهُ ثُمَّ نُفِخَ فِيهِ أُخْرَى فَإِذَا هُم قِيَامٌ يَنظُرُونَ﴾، ﴿فَأَخْرَجَ لَهُمْ عِجْلا جَسَدًا لَهُ خُوَارٌ فَقَالُوا هَذَا إِلَهُكُمْ وَإِلَهُ مُوسَى فَنَسِيَ﴾ برخی گفته‌اند: حیات به صورت اسبی متمثل شد و جبرئیل بر آن اسب سوار بود و آن اسب از هر جا می‌گذشت زمین سبز می‌شد. سامری مشتی از خاک زیر سم اسب را برداشت و آن را به هر چیزی می‌زد، دارای روح و گوشت و خون می‌شد.

ایمنی از مرگ عمومی

• در قیامت اسرافیل در صور می‌دمد و همه زندگان می‌میرند، مگر کسانی که خداوند آنان را از این مرگ عمومی‌استثنا کرده است: ﴿وَنُفِخَ فِي الصُّورِ فَصَعِقَ مَن فِي السَّمَاوَاتِ وَمَن فِي الأَرْضِ إِلاَّ مَن شَاء اللَّهُ ثُمَّ نُفِخَ فِيهِ أُخْرَى فَإِذَا هُم قِيَامٌ يَنظُرُونَ﴾ جبرئیل از کسانی دانسته شده که از این مرگ مستثنا هستند. و این بدان معنا نیست که جبرئیل هیچ گاه نمی‌میرد؛ ولی بر اساس روایاتی، جبرئیل آخرین کسی است که پس از اسرافیل و میکائیل و حتی پس از ملک الموت، خداوند مستقیما جان وی را می‌گیرد.

برگزیدگی

• خداوند برخی از فرشتگان از جمله جبرئیل را برای رسالت بر‌می‌گزیند: ﴿اللَّهُ يَصْطَفِي مِنَ الْمَلائِكَةِ رُسُلا وَمِنَ النَّاسِ إِنَّ اللَّهَ سَمِيعٌ بَصِيرٌ ﴾.

منسوب شدن به خدا

• در آیاتی خداوند، جبرئیل را برای تشریف و کرامت وی به خود اضافه کرده است؛ مانند ﴿فَاتَّخَذَتْ مِن دُونِهِمْ حِجَابًا فَأَرْسَلْنَا إِلَيْهَا رُوحَنَا فَتَمَثَّلَ لَهَا بَشَرًا سَوِيًّا﴾ برخی در ترکیب "روح القدس" نیز "قدس" را خداوند و "روح" را جبرئیل دانسته‌اند.

شفاعت

• در قیامت، گناهکاران اهل توحید با شفاعت، مورد رحمت الهی واقع می‌شوند، گرچه شفاعت برای برخی سودی ندارد: ﴿فَمَا تَنفَعُهُمْ شَفَاعَةُ الشَّافِعِينَ﴾ این آیه بر درستی شفاعت گنه‌کاران در قیامت دلالت دارد و یکی از شفاعت کنندگان جبرئیل است.
• برخی از مفسران فضایل دیگری را نیز برای جبرئیل ذکر کرده‌اند؛ مانند راضی بودن خدا از او و آگاه کردن وی بر علم غیب ﴿عَالِمُ الْغَيْبِ فَلا يُظْهِرُ عَلَى غَيْبِهِ أَحَدًا إِلاَّ مَنِ ارْتَضَى مِن رَّسُولٍ فَإِنَّهُ يَسْلُكُ مِن بَيْنِ يَدَيْهِ وَمِنْ خَلْفِهِ رَصَدًا ﴾، داشتن علم کتاب ﴿وَيَقُولُ الَّذِينَ كَفَرُواْ لَسْتَ مُرْسَلاً قُلْ كَفَى بِاللَّهِ شَهِيدًا بَيْنِي وَبَيْنَكُمْ وَمَنْ عِندَهُ عِلْمُ الْكِتَابِ ﴾؛ ﴿قَالَ الَّذِي عِندَهُ عِلْمٌ مِّنَ الْكِتَابِ أَنَا آتِيكَ بِهِ قَبْلَ أَن يَرْتَدَّ إِلَيْكَ طَرْفُكَ فَلَمَّا رَآهُ مُسْتَقِرًّا عِندَهُ قَالَ هَذَا مِن فَضْلِ رَبِّي لِيَبْلُوَنِي أَأَشْكُرُ أَمْ أَكْفُرُ وَمَن شَكَرَ فَإِنَّمَا يَشْكُرُ لِنَفْسِهِ وَمَن كَفَرَ فَإِنَّ رَبِّي غَنِيٌّ كَرِيمٌ ﴾، مکرَم بودن نزد خدا و خدمت کردن ابراهیم (ع) به وی ﴿هَلْ أَتَاكَ حَدِيثُ ضَيْفِ إِبْرَاهِيمَ الْمُكْرَمِينَ﴾ و مقدس و عالی مرتبه بودن نزد خداوند. ﴿وَلَقَدْ آتَيْنَا مُوسَى الْكِتَابَ وَقَفَّيْنَا مِن بَعْدِهِ بِالرُّسُلِ وَآتَيْنَا عِيسَى ابْنَ مَرْيَمَ الْبَيِّنَاتِ وَأَيَّدْنَاهُ بِرُوحِ الْقُدُسِ أَفَكُلَّمَا جَاءَكُمْ رَسُولٌ بِمَا لاَ تَهْوَى أَنفُسُكُمُ اسْتَكْبَرْتُمْ فَفَرِيقاً كَذَّبْتُمْ وَفَرِيقًا تَقْتُلُونَ﴾.

دشمنی یهود با جبرئیل

• یهودیان جبرئیل را از این رو که نازل کننده جنگ و سختی و عذاب است، دشمن خود می‌دانستند و با وی دشمنی می‌ورزیدند و از همین رو قرآن را نیز که جبرئیل نازل کرده بود قبول نداشتند. خداوند به آنان پاسخ داد که جبرئیل واسطه‌ای بیش نیست و قرآن را که تصدیق کننده کتاب‌های آسمانی پیشین است به اذن الهی یعنی به امر حق یا به اراده و علم وی نازل کرده است نه از پیش خود و گرچه در آیات قرآن، جنگ و سختی برضدّ کافران وجود دارد؛ ولی قرآن برای مؤمنان هدایت و بشارت است، بنابر این دشمنی با جبرئیل وجهی ندارد: ﴿قُلْ مَن كَانَ عَدُوًّا لِّجِبْرِيلَ فَإِنَّهُ نَزَّلَهُ عَلَى قَلْبِكَ بِإِذْنِ اللَّهِ مُصَدِّقًا لِّمَا بَيْنَ يَدَيْهِ وَهُدًى وَبُشْرَى لِلْمُؤْمِنِينَ﴾ برخی گفته‌اند: در این آیه جواب شرط محذوف و آیه بدین معناست که هرکس با جبرئیل دشمن است از خشم بمیرد. از آیه بعدی چنین استفاده می‌شود که جبرئیل مانند دیگر فرشتگان و رسولان الهی، شأنی جز امتثال اوامر الهی ندارد، از این رو دشمنی با او دشمنی با خدا بوده، کفر محسوب می‌شود و خدا دشمن کافران است: ﴿مَن كَانَ عَدُوًّا لِّلَّهِ وَمَلائِكَتِهِ وَرُسُلِهِ وَجِبْرِيلَ وَمِيكَالَ فَإِنَّ اللَّهَ عَدُوٌّ لِّلْكَافِرِينَ﴾ گفته شده: دشمنی بنده با خدا، معصیت او و دوری از طاعتش و دشمنی با اولیای اوست و دشمنی خدا با بنده، عذاب او و آشکار کردن اثر دشمنی بر اوست.
• برخی این مطلب را که یهود، جبرئیل را دشمن خود می‌دانستند بعید شمرده و گفته‌اند: هیچ عاقلی حاضر نیست خود را دشمن جبرئیل بداند و یهودیان کنونی نیز این دشمنی را به شدت انکار می‌کنند. در پاسخ باید دانست دشمن دانستن جبرئیل و دشمنی با وی از قومی‌ که جهالت هایشان شدید و بیرون از حدّ شمارش است، بعید نیست، چنان که یهودیان پس از دیدن آیات روشن الهی از موسی (ص) خواستند برایشان خدایی مانند بت‌ها قرار دهد﴿وَجَاوَزْنَا بِبَنِي إِسْرَائِيلَ الْبَحْرَ فَأَتَوْا عَلَى قَوْمٍ يَعْكُفُونَ عَلَى أَصْنَامٍ لَّهُمْ قَالُواْ يَا مُوسَى اجْعَل لَّنَا إِلَهًا كَمَا لَهُمْ آلِهَةٌ قَالَ إِنَّكُمْ قَوْمٌ تَجْهَلُونَ ﴾ و خواستار دیدن خدا با چشم سر شدند﴿يَسْأَلُكَ أَهْلُ الْكِتَابِ أَن تُنَزِّلَ عَلَيْهِمْ كِتَابًا مِّنَ السَّمَاء فَقَدْ سَأَلُواْ مُوسَى أَكْبَرَ مِن ذَلِكَ فَقَالُواْ أَرِنَا اللَّهَ جَهْرَةً فَأَخَذَتْهُمُ الصَّاعِقَةُ بِظُلْمِهِمْ ثُمَّ اتَّخَذُواْ الْعِجْلَ مِن بَعْدِ مَا جَاءَتْهُمُ الْبَيِّنَاتُ فَعَفَوْنَا عَن ذَلِكَ وَآتَيْنَا مُوسَى سُلْطَانًا مُّبِينًا ﴾ و مدتی گوساله پرستیدند﴿وَإِذْ وَاعَدْنَا مُوسَى أَرْبَعِينَ لَيْلَةً ثُمَّ اتَّخَذْتُمُ الْعِجْلَ مِن بَعْدِهِ وَأَنتُمْ ظَالِمُونَ ﴾و ... ، افزون بر این خداوند از دشمنی برخی با جبرئیل خبر داده و کلام الهی درست تر از هر قولی است.

جبرئیل در فرهنگ‌نامه پیامبر در قرآن کریم ج۱

منظور آیاتی است که رابطه پیامبر اسلام با جبرئیل را که به همین نام و یا نام‌های دیگر مثل روح الامین و یا روح القدس، با اوصاف شدید القوی، ذومرة، مکین، امین، توصیف می‌کند مثل این که در افق اعلی قرار دارد، توانمند است پیامبر را تعلیم می‌دهد و این شخصیت در ادیان دیگر مانند مسیحیت نیز شناخته شده و ایمان به قرآن لازم شمرده شده است.

1. ﴿قُلْ مَنْ كَانَ عَدُوًّا لِجِبْرِيلَ فَإِنَّهُ نَزَّلَهُ عَلَى قَلْبِكَ بِإِذْنِ اللَّهِ مُصَدِّقًا لِمَا بَيْنَ يَدَيْهِ وَهُدًى وَبُشْرَى لِلْمُؤْمِنِينَ﴾
2. ﴿إِنْ تَتُوبَا إِلَى اللَّهِ فَقَدْ صَغَتْ قُلُوبُكُمَا وَإِنْ تَظَاهَرَا عَلَيْهِ فَإِنَّ اللَّهَ هُوَ مَوْلَاهُ وَجِبْرِيلُ وَصَالِحُ الْمُؤْمِنِينَ وَالْمَلَائِكَةُ بَعْدَ ذَلِكَ ظَهِيرٌ﴾
3. ﴿إِنَّهُ لَقَوْلُ رَسُولٍ كَرِيمٍ﴾ ﴿ذِي قُوَّةٍ عِنْدَ ذِي الْعَرْشِ مَكِينٍ * مُطَاعٍ ثَمَّ أَمِينٍ﴾
4. ﴿فَإِذَا قَرَأْنَاهُ فَاتَّبِعْ قُرْآنَهُ﴾
5. ﴿إِنْ هُوَ إِلَّا وَحْيٌ يُوحَى * عَلَّمَهُ شَدِيدُ الْقُوَى * ذُو مِرَّةٍ فَاسْتَوَى * وَهُوَ بِالْأُفُقِ الْأَعْلَى﴾
6. ﴿وَإِذَا بَدَّلْنَا آيَةً مَكَانَ آيَةٍ وَاللَّهُ أَعْلَمُ بِمَا يُنَزِّلُ قَالُوا إِنَّمَا أَنْتَ مُفْتَرٍ بَلْ أَكْثَرُهُمْ لَا يَعْلَمُونَ * قُلْ نَزَّلَهُ رُوحُ الْقُدُسِ مِنْ رَبِّكَ بِالْحَقِّ لِيُثَبِّتَ الَّذِينَ آمَنُوا وَهُدًى وَبُشْرَى لِلْمُسْلِمِينَ﴾
7. ﴿وَإِنَّ رَبَّكَ لَهُوَ الْعَزِيزُ الرَّحِيمُ * وَإِنَّهُ لَتَنْزِيلُ رَبِّ الْعَالَمِينَ * نَزَلَ بِهِ الرُّوحُ الْأَمِينُ * عَلَى قَلْبِكَ لِتَكُونَ مِنَ الْمُنْذِرِينَ * بِلِسَانٍ عَرَبِيٍّ مُبِينٍ﴾
8. ﴿وَالَّذِي جَاءَ بِالصِّدْقِ وَصَدَّقَ بِهِ أُولَئِكَ هُمُ الْمُتَّقُونَ﴾
9. ﴿وَمَا كَانَ لِبَشَرٍ أَنْ يُكَلِّمَهُ اللَّهُ إِلَّا وَحْيًا أَوْ مِنْ وَرَاءِ حِجَابٍ أَوْ يُرْسِلَ رَسُولًا فَيُوحِيَ بِإِذْنِهِ مَا يَشَاءُ إِنَّهُ عَلِيٌّ حَكِيمٌ * كَذَلِكَ أَوْحَيْنَا إِلَيْكَ رُوحًا مِنْ أَمْرِنَا مَا كُنْتَ تَدْرِي مَا الْكِتَابُ وَلَا الْإِيمَانُ وَلَكِنْ جَعَلْنَاهُ نُورًا نَهْدِي بِهِ مَنْ نَشَاءُ مِنْ عِبَادِنَا وَإِنَّكَ لَتَهْدِي إِلَى صِرَاطٍ مُسْتَقِيمٍ﴾
10. ﴿فَأَوْحَى إِلَى عَبْدِهِ مَا أَوْحَى﴾

نتیجه: در آیات فوق این موضوعات مطرح شده است:

1. جبرئیل واسطه وحی الهی به پیامبر اسلام: ﴿قُلْ مَنْ كَانَ عَدُوًّا لِجِبْرِيلَ فَإِنَّهُ نَزَّلَهُ عَلَى قَلْبِكَ بِإِذْنِ اللَّهِ﴾
2. جبرئیل حمایت کننده از پیامبر: ﴿وَإِنْ تَظَاهَرَا عَلَيْهِ فَإِنَّ اللَّهَ هُوَ مَوْلَاهُ وَجِبْرِيلُ﴾
3. پیامبر موظف به اطاعت از جبرئیل در قرائت قرآن گردیده است: ﴿فَإِذَا قَرَأْنَاهُ فَاتَّبِعْ قُرْآنَهُ﴾
4. روح القدس و روح الامین [جبرئیل] واسطه نزول وحی بر پیامبر: ﴿قُلْ نَزَّلَهُ رُوحُ الْقُدُسِ﴾... ﴿نَزَلَ بِهِ الرُّوحُ الْأَمِينُ﴾.

منابع

1. سلیمیان، خدامراد، فرهنگ‌نامه مهدویت
2. جمالی، احمد، دائرةالمعارف قرآن کریم
3. سعیدیان‌فر و ایازی، فرهنگ‌نامه پیامبر در قرآن کریم