اختلاف الفقها
موضوع مرتبط ندارد - مدخل مرتبط ندارد - پرسش مرتبط ندارد
اختلاف الفقها
تلاف الفقها، عنوان شاخه‌ای از علم فقه است که در آن به مقایسه آرای فقیهان پرداخته می‌شود. در سخن از پیشینه اختلاف الفقها، باید سرآغاز آن را با پیدایش رأی و نظر در فقه همزمان دانست. بر پایه اشارات موجود در منابع، پاره‌ای از موضوعات فقهی وجود داشته که میان صحابه مورد بحث و اختلاف نظر بوده است؛ گاه این اختلاف نظر به دو گروه از اصحاب، چون مهاجرین و انصار یا حجازیان و عراقیان باز می‌گشته است. از آن میان، محمد بن ادریس شافعی، اختلاف آرای منتسب به دو تن از فقیهان بزرگ صحابه: امام علی(ع) و ابن مسعود را در کتابی گرد آورده است. به طور کلی اختلاف‌های فقهی میان صحابه و پس از آنان تابعین، در برخی از آثار تألیف شده در موضوع اختلاف الفقها، چون الاشراف ابن منذر و الخلاف طوسی بازتاب یافته است. با دور شدن از عصر پیامبر(ص)، به موازات گسترش دامنه اختلاف آرای میان تابعین و فقیهان سرزمین‌های گوناگون، روش‌هایی نیز در برخورد با این اختلافات پیشنهاد می‌شد؛ روش‌هایی که در طیفی وسیع، از تخییر در انتخاب یکی از دو یا چند قول، تا سختگیری بر حذف سایر اقوال و یافتن یک قول مصیب را در بر می‌گرفت. در برابر نگرش بدبینانه از سوی نقادان «رأی» نسبت به اختلاف آرای فقیهان، یک نگرش خوشبینانه در این باره غالب بود؛ این تفکر در قالب احادیثی به نقل از صحابیانی چون عمرو بن عاص و ابوهریره از زبان پیامبر(ص) در نیمه دوم سده ۱ قمری رواج داشت که اگر فقیهی اجتهاد کند، حتی در صورت خطا کردن، سزاوار پاداش الهی خواهد بود. در همین زمینه حدیث دیگری نیز -دست کم در سده ۲ قمری - بر سر زبان‌ها بود که بر پایه آن اختلاف امت پیامبر(ص) (یا اصحاب آن حضرت) رحمتی الهی پنداشته می‌شد. در تفسیر این حدیث، چنین می‌گفتند که اتفاق آرای فقیهان، مردم را در تنگنا قرار می‌دهد و اختلاف آنان گونه‌ای از توسع را برای مکلفان ایجاد می‌کند. در منابع امامی، با وجود تأیید اصل حدیث، چنین تفسیری از آن به شدت محکوم شده است.
بدون سخن از متن حدیث «اخْتِلَافُ أُمَّتِي رَحْمَةٌ»، شواهد نشان از آن دارند که تفکر ارائه شده در آن، در اواخر سده ۱ قمری از جایگاه ویژه‌ای برخوردار بوده است؛ چه آن هنگام که برخی نگرانی خود را از تشتت آرای فقیهان بیان داشتند و از خلیفه فقیه عمر بن عبدالعزیز درخواستند تا مردم را بر مذهبی واحد گرد آورد، او از این امر ناخرسند بود و با نامه‌هایی که به سرزمین‌های مختلف ارسال داشت، اختلاف میان مذاهب بومی را پذیرا شد. تحلیل نظری این برخورد را در گفتار عالم کوفی معاصر وی، عون بن عبدالله می‌توان یافت که اگر اختلاف آرا در میان باشد، گونه‌ای از امکان انتخاب برای مکلفان وجود خواهد داشت. از میانه سده ۲ قمری، همزمان با آغاز دوره تدوین در فقه و تألیف آثاری در زمینه‌های گوناگون آن، این نکته نیز به خوبی احساس می‌شد که کنار هم آوردن آرای پیشینیان می‌تواند در مسیر اجتهاد، راه را هموار کند. قاضی ابویوسف در یکی از آثار خود با عنوان اختلاف ابی حنیفه و ابن ابی لیلی به بررسی اختلاف نظرهای فقهی این دو فقیه برجسته مکتب کوفه، پرداخت. محمد بن حسن شیبانی نیز در کتاب الحجه به تفصیل به بررسی استدلالی اختلاف آرای میان فقیهان مکتب ابوحنیفه و حجازیان پرداخت. در اواخر سده ۲ قمری، باید از نوشته مورخ پرآوازه، محمد بن عمر واقدی با عنوان کتاب الاختلاف یاد کرد که به گواهی ابن ندیم در آن اختلاف اهل مدینه و اهل کوفه را در ابواب گوناگون فقه بررسی کرده بود. دوره‌ای بسیار مهم در تاریخ تدوین اختلاف فقها، نیمه دوم سده ۳ قمری و آغاز سده ۴ قمری است که روزگار تألیف مشهورترین کتب در این موضوع و اغلب با عنوان اختلاف الفقهاست. حرکتی که در این دوره آغاز شده بود، در سده‌های پس از آن شاید با استقبال کمتر استمرار یافت و به کوشش پیروان مذاهب گوناگون، آثاری در این رشته پدید آمد؛ این کتاب‌ها بر خلاف نوشته‌های سده ۳ قمری، بیشتر عنوان‌های الخلاف و الخلافیات یا عناوین استحسانی بر خود داشتند. گفتنی است که در هزار سال گذشته، آثاری نیز پدید آمده‌اند که در آنها تنها آرای ابوحنیفه و شافعی مقایسه شده‌اند و در سویی دیگر باید کتاب‌هایی را علاوه کرد که در اختلافات داخلی میان فقیهان یک مذهب نوشته شده‌اند. از این دست کتاب‌ها می‌توان به التقریب ابوالحسین قدوری در مسائل مورد اختلاف میان ابوحنیفه و اصحابش، و مختلف الشیعة علامه حلی در اختلاف آرای میان فقیهان امامیه اشاره کرد. برخی از کتاب‌های تألیف شده در باب اختلاف الفقها که به اعتبار تقدم در تألیف یا رواج کتاب از اهمیت ویژه‌ای برخوردار بوده‌اند، عبارتند از:
- اخْتِلَافُ الْعُلَمَاءِ، اثر محمد بن نصر مروزی. نسخه‌ای مشتمل بر مجموع ابواب فقهی از این کتاب در دست است که به کوشش صبحی سامرایی در بیروت به چاپ رسیده و چنین می‌نماید که تحریر مختصر از اختلاف الفقهای کبیری باشد که ابن ندیم از آن سخن گفته است. مؤلف که خود به مکتب اصحاب حدیث گرایش دارد، نظریات سفیان ثوری را بر دیگر فقیهان مقدم داشته است؛
- الِاخْتِلَافُ وَ الِائْتِلَافُ، تألیف ابو مضر عالم معتزلی در نیمه دوم سده ۳ قمری. وی به دور از انتظار در این اثر خود، آرای فقیهان اصحاب حدیث چون اسحاق بن راهویه و احمد بن حنبل را در کنار آرای دیگر فقیهان قرار داد و همین امر اعتراض ابوعلی جبایی را برانگیخت؛
- «اخْتِلَافُ الْفُقَهَاءِ»، اثر زکریا بن یحیی ساجی، فقیهی از اصحاب حدیث که به شافعی گرایش خاص داشت و در کتاب خود نظریات او را بر دیگر فقیهان مقدم ساخت. ساجی خود این کتاب را در یک مجلد اختصار کرده، و نسخه‌ای از این اختصار در دست سبکی بوده است. اختلاف الفقهاء ساجی نزد فقیهان امامی مکتب بغداد در سده ۵ قمری مورد توجه بوده است؛
- «اخْتِلَافُ الْفُقَهَاءِ»، تألیف محمد بن جریر طبری پایه‌گذار فقه جریری. او در کتاب خود اغلب قول مالک را بر دیگر فقیهان مقدم داشته است. از این کتاب تنها بخش‌هایی به صورت خطی محدود بر جای مانده که کرن در مقاله‌ای با عنوان «اختلاف الفقهای طبری» به بررسی آنها پرداخته است؛
- الاشراف فی اختلاف العلماء، اثر ابوبکر ابن منذر نیشابوری که باید او را فقیهی مستقل، اما نزدیک به مذهب شافعی به شمار آورد. اهمیت ویژه‌ای که برای آرای ابوثور در برگ برگ الاشراف دیده می‌شود، شایان توجه است. بخش‌های بر جای مانده از این کتاب در ابواب معاملات و حدود، به کوشش محمد بن نجیب سراج‌الدین در قطر در دو مجلد به چاپ رسیده است. همچنین قطعه‌ای مربوط به مباحث عبادات را سیوطی در رساله «نوراللمعة» نقل کرده است. وسعت رواج این کتاب علاوه بر مذاهب گوناگون اهل سنت، محافل اباضی عمان و شمال آفریقا را هم در برمی‌گرفته است. ابوسعید کدمی از فقیهان اباضی عمان بر الاشراف، زیاداتی نوشته است؛
- اخْتِلَافُ الْفُقَهَاءِ، تألیف ابوجعفر طحاوی، فقیه نامدار حنفی. طحاوی در این اثر به اختلاف میان ۳ مذهب حنفی، مالکی و شافعی به طور گسترده، و به نظریات دیگر فقیهان کهن در سطحی محدودتر پرداخته، و به طبع آرای حنفیان را بر دیگران مقدم داشته است. در این اثر پس از مذاهب سه گانه، به آرای سفیان ثوری توجه ویژه‌ای دیده می‌شود. بررسی اختلافات داخلی در مذهب حنفی نیز در این کتاب به تفصیل آمده است. جلد نخست این کتاب به کوشش محمد صغیر حسن معصومی در اسلام‌آباد پاکستان به چاپ رسیده است. ابوبکر جصّاص رازی، اختصاری از این کتاب فراهم آورده که بخش‌هایی از آن به صورت نسخه‌های خطی باقی است. عالمان امامی بغداد به اختلاف الفقهاء طحاوی توجه داشته‌اند و این اثر یکی از منابع اساسی سید مرتضی در الانتصار بوده است؛
- مختلف الروایة، اثر ابواللیث سمرقندی، فقیه حنفی ماوراءالنهر، در باب اختلافات فقهی میان ابوحنیفه، مالک و شافعی. نسخه‌های شایع کتاب از سوی علاءالدین سمرقندی تحریری دوباره است، اما نسخه بدون تحریر آن نیز وجود دارد؛
- مسائل الخلاف، تألیف ابوبکر ابهری، فقیه مالکی. این اثر را باید از نخستین گام‌های مالکیان در تدوین اختلاف الفقها شمرد که به پیروی از آن چند تن از شاگردان ابهری چون شاگرد خاص او ابوسعید قزوینی در الالحاف فی مسائل الخلاف، ابوالقاسم ابن جلاب در مسائل الخلاف و ابو تمام علی بن محمد بصری در مختصر فی الخلاف در این باره قلم زده‌اند؛
- عیون الأدلة فی مسائل الخلاف بین فقهاء الأمصار، اثر ابوالحسن ابن قصار بغدادی مالکی از شاگردان ابهری. ابواسحاق شیرازی آن را بهترین تألیف مالکیان در اختلاف الفقها دانسته است. از این اثر نسخه‌ای خطی در جامع قرویین فاس نگهداری می‌شود؛
- الاشراف، در مسائل خلاف از قاضی عبدالوهاب بن علی مالکی که از آثار متداول مالکیان در این رشته بوده است. گزارش شده که این کتاب در مطبعة الاداره در تونس به چاپ رسیده است؛
- تأسیس النظر فی الخلافات الفقهیة، تألیف ابوزید دبوسی از فقیهان حنفی ماوراء النهر که در قاهره به چاپ رسیده است؛
- مسائل الخلاف، اثر سید مرتضی علی بن حسین موسوی، عالم شهیر امامی در بغداد. مؤلف در کتاب دیگرش الانتصار، بارها بدان ارجاع کرده، و طوسی در الفهرست یادآور شده که این کتاب به پایان نرسیده بوده است. علاوه بر این اثر یافت نشده، اطلاعات وسیعی در باب اختلاف الفقها، در الانتصار سید مرتضی آمده است؛
- اختلاف الفقهاء الخمسة، تألیف ابومحمد ابن حزم اندلسی، احیا کننده مذهب فقهی ظاهری. به گفته ذهبی او در این کتاب اختلاف آرای داوود اصفهانی پیشوای ظاهریه با فقیهان چهارگانه را بررسی کرده است. علاوه بر این اثر یافت نشده، مجموعه المحلی از ابن حزم، خود یک منبع مهم در فقه مقایسه‌ای است؛
- الخلاف، اثر محمد بن حسن طوسی شیخ طایفه امامیه. او در این کتاب دیدگاه امامیه را مقدم ساخته، و سپس در مقام مقایسه به بیان آرای صحابه، تابعین و فقیهان دیگر از مذاهب مشهور و نامشهور پرداخته است. در پاره‌ای مسائل، مقایسه دوگانه مذهب امامیه با شافعیه دیده می‌شود و در مسائلی به اختلاف‌های داخلی امامیه نیز اشاره شده است. اختلاف‌های داخلی شافعیه در سطحی گسترده و از آن حنفیه و مالکیه در سطحی محدودتر دیده می‌شود. الخلاف طوسی در عین حال یک کتاب فقه استدلالی است و در هر مسئله، ادله مورد استناد مذاهب نیز بررسی شده‌اند. از عالمان امامیه، فضل بن حسن طبرسی در المؤتلف من المختلف و مفلح بن حسن صیمری در تلخیص الخلاف اختصاری از آن فراهم آورده‌اند؛
- حلیة العلماء، تألیف ابوبکر قفال چاچی از عالمان شافعی. وی در این اثر تفصیلی، آرای صحابه و تابعین و فقیهان نامشهور را در کنار مذاهب چهارگانه مقایسه کرده، و گاه به نظریات شیعه و ظاهریه نیز عنایت داشته است. همچنین وی از اختلاف‌های داخلی شافعیه و در سطحی محدودتر حنفیه نیز یاد کرده است. مجلداتی از این کتاب به کوشش یاسین احمد ابراهیم درادکه در بیروت به چاپ رسید و پس از سالی چند به همراه دیگر اجزای باقی مانده، به کوشش همو در ۷ مجلد در عمان، منتشر شد؛
- الاشراف علی مذاهب الاشراف یا اختلاف العلماء، اثر وزیر عون‌الدین ابن هبیره که خود بخشی از مجموعه بزرگ الافصاح عن معانی الصحاح است. الاشراف که در اختلاف مذاهب اربعه نوشته شده، و مؤلف در آن، علاوه بر مقایسه آرای پیشوایان مذهب، به آرای دیگر فقیهان ۴ مذهب نیز پرداخته است و با عنوان الافصاح در دو مجلد به کوشش محمد راغب طباخ در حلب، به طبع رسیده است. مؤلف که خود فقیهی حنبلی است، در این کتاب به گردآوری و مقایسه اقوال مختلف نقل شده از احمد بن حنبل عنایت کم‌نظیری نشان داده است؛
- الزخار، تألیف أحمد بن یحیی ابن مرتضی، از فقیهان و امامان زیدی یمن. این کتاب که مؤلف در آن آرای فقیهان زیدیه را با مذاهب گوناگون فقهی مقایسه کرده است و در نوع خود منبعی بی‌نظیر شمرده می‌شود، در ۶ مجلد در بیروت به چاپ رسیده است.
علاوه بر آثار یاد شده، از دیگر تألیفات که می‌توان بدان‌ها اشاره کرد، این آثارند: الاختلاف از ابواسحاق ابن جابر بغدادی، فقیه ظاهری؛ مسائل الخلاف از ابوسعید بردعی، فقیه حنفی مسائل الخلاف از ابوبکر وراق مروزی، فقیه مالکی اختلاف العلماء از ابوبکر آجری، فقیه اصحاب حدیث؛ مسائل الخلاف از قاضی عبدالعزیز اصفهانی جزری، فقیه ظاهری؛ المختلف از ابوالقاسم صفار، عالم حنفی؛ الخلاف الکبیر از ابویعلی ابن فراء، فقیه حنبلی؛ الخلاف الکبیر ابوالخطاب کلوذانی و اثری با همین عنوان از این زاغونی هر دو از فقیهان حنبلی؛ رؤوس المسائل جارالله زمخشری.[۱]
منابع
پانویس
- ↑ عمید زنجانی، عباس علی، دانشنامه فقه سیاسی، ص ۱۱۶.