برادری (اخوت)
این مدخل زیرشاخهٔ بحث برادری است. برادری (اخوت) از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: برادری در قرآن - برادری در حدیث - برادری در فقه سیاسی - برادری در حقوق اسلامی - برادری در معارف و سیره نبوی - برادری در معارف و سیره علوی - برادری در معارف و سیره سجادی - برادری در فرهنگ و معارف انقلاب اسلامی - پرسش مرتبط ندارداخوّت به‌معنای برادری نَسَبی یا دینی و دوستی و مصاحبت در آیات و روایات مورد استفاده قرار گرفته و بر آن تاکید شده است. برادری دینی به عنوان یکی از کارآمدترین راه‌ها برای گریز از زیان‌های تفرقه و حفظ کیان جامعه دینی از سوی قرآن معرّفی شده است که آثار مهمی از جمله: ایجاد اصلاحات دامنه‌دار و ارتباط قلبی میان افراد و رفع کدورت‌ها و مشاجرات را به دنبال دارد. هرچند برادارن دینی نسبت به هم حقوقی دارند مانند: کمک و یاری رساندن؛ تلاش برای رفع مشاجره‌ها و پرهیز از کارهای زیان‌آور به پیوند برادری.
معناشناسی
واژه‌شناسان، اخوّت را به‌معنای برادری نَسَبی یا دینی و دوستی و مصاحبت دانسته‌اند[۱]. معنای اصلی و حقیقی "اخ" شریک در ولادت یا شیرخوارگی است که برادر نَسَبی و رضاعی را شامل می‌شود و در دیگر مفاهیم (مانند مشارکت در قبیله، کار و صنعت، دین و دوستی) به‌صورت استعاره و مجاز به‌کار رفته است[۲].[۳]
اخوت و معانی آن در قرآن
واژه "اخ" و مشتقّات آن به‌صورت‌های مفرد، تثنیه و جمع، ۹۶ بار در قرآن آمده است. این واژه و مشتقّات آن در قرآن به‌معنای برادری نَسَبی و رضاعی میان دو تن، عاطفی، قبیله‌ای، هم‌راهی و هم‌گرایی و برادری دینی آمده است.
- در برخی از آیات، "اخ" به‌معنای برادر نسبی یا رضاعی به‌کار رفته، مانند مواردی که در داستان برخی برادران آمده است؛ مانند: داستان هابیل و قابیل: ﴿وَاتْلُ عَلَيْهِمْ نَبَأَ ابْنَيْ آدَمَ بِالْحَقِّ إِذْ قَرَّبَا قُرْبَانًا فَتُقُبِّلَ مِنْ أَحَدِهِمَا وَلَمْ يُتَقَبَّلْ مِنَ الْآخَرِ ... فَطَوَّعَتْ لَهُ نَفْسُهُ قَتْلَ أَخِيهِ فَقَتَلَهُ فَأَصْبَحَ مِنَ الْخَاسِرِينَ فَبَعَثَ اللَّهُ غُرَابًا يَبْحَثُ فِي الْأَرْضِ لِيُرِيَهُ كَيْفَ يُوَارِي سَوْءَةَ أَخِيهِ ...﴾[۴].
- آیاتی که از احکام برادری صحبت می‌کند مانند: ارث[۵].
- آیاتی که مرز دین‌داری را از مرز روابط نسبی و برادری جدا ساخته و از مؤمنان خواسته در‌صورت گمراهی، از آنان فاصله بگیرند: ﴿لَا تَتَّخِذُوا آبَاءَكُمْ وَإِخْوَانَكُمْ أَوْلِيَاءَ إِنِ اسْتَحَبُّوا الْكُفْرَ عَلَى الْإِيمَانِ﴾[۶].
- آیاتی که از گریز برادران از یکدیگر در روز قیامت خبر داده است: ﴿يَوْمَ يَفِرُّ الْمَرْءُ مِنْ أَخِيهِ﴾[۷].
- آیاتی که از هدایت‌یابی و برگزیدگی شماری از برادران پیامبران[۸]، گزارش داده است.
- در پاره‌ای از آیات که از پیامبران به‌صورت برادران امّت خود یاد شده، هم‌چون: ﴿وَإِلَى عَادٍ أَخَاهُمْ هُودًا﴾[۹]، ﴿إِذْ قَالَ لَهُمْ أَخُوهُمْ نُوحٌ﴾[۱۰] و... ، اخوّت به مفهوم برادری عاطفی به‌کار رفته است[۱۱].
- در بخشی دیگر از آیات، اخوّت به‌معنای هم‌راهی و هم‌گرایی آمده است؛ نظیر آیاتی که از برادری منافقان و کافران با یکدیگر سخن گفته است: ﴿...لَا تَكُونُوا كَالَّذِينَ كَفَرُوا وَقَالُوا لِإِخْوَانِهِمْ﴾[۱۲].
- در برخی دیگر از آیات، اخوت به‌معنای برادری دینی و اسلامی آمده است. چنان‌که مؤمنان را برادران یکدیگر: ﴿إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ إِخْوَةٌ﴾[۱۳]
- در برخی آیات هم به معنای هم امتی و هم قومی به کار رفته است، مانند: برانگیختن شماری از پیامبران به سوی قومشان: ﴿وَإِلَى عَادٍ أَخَاهُمْ هُودًا﴾[۱۴].
- در قرآن از مبذّران یعنی ریخت و پاش‌کنندگان اموال عمومی به عنوان برادران شیطان نام برده شده است: ﴿إِنَّ الْمُبَذِّرِينَ كَانُوا إِخْوَانَ الشَّيَاطِينِ وَكَانَ الشَّيْطَانُ لِرَبِّهِ كَفُورًا﴾[۱۵].[۱۶]
برادری در اسلام
قرآن کریم با بیان اینکه مؤمنان برادر یکدیگرند[۱۷] فرهنگ اخوت و برادری را در جامعه اسلامی پی‌ریزی کرده و پیوند میان آنان را نه پیوند نسبی یا اعتباری، بلکه پیوندی قلبی خوانده است[۱۸].
بنا به منابع تاریخی و روایات، پیامبر(ص) در آغاز ورود به مدینه برای تحکیم روابط میان مهاجرین و انصار، پیوند برادری (مؤاخاة) برقرار کرد[۱۹] و حضرت علی(ع) را برادر خود در دنیا و آخرت خواند[۲۰]. در روایات اهل بیت(ع) به رابطه برادری توجه و بر آن تأکید شده است[۲۱]. در برخی از روایات به جنبه‌های گوناگون برادری دینی و اسلامی اشاره شده و نشانه‌های آن مواسات (غمخوار یکدیگر بودن)[۲۲] یاری رساندن در راه فرمانبرداری از خدا[۲۳]، خیرخواهی، بی‌نیازی به هنگام نیاز و اهتمام به نماز و غیر آن[۲۴] معرفی شده است[۲۵]. در برخی روایات از گسستن پیوند برادری نیز نهی شده[۲۶] و بهترین صدقه آشنایی با حقوق برادر مؤمن شمرده شده است[۲۷].
اوج برادری را مشروط به انجام تعهداتی دوطرفه میان برادران است. شرط برادری افزون بر ابراز عطوفت و مهربانی به هم و خشم و کینه به دشمنان یکدیگر[۲۸] رد کردن غیبت برادر مؤمن[۲۹] است[۳۰].
اهمیت اخوت و برادری دینی
برادری دینی، یکی از کارآمدترین راه‌ها برای گریز از زیان‌های تفرقه و حفظ کیان جامعه دینی از سوی قرآن معرّفی شده است؛ زیرا در سایه برادری دینی اتّحاد و محبّت و هم‌کاری در کارهای نیک پدید می‌آید و جامعه از بسیاری از انحرافات روحی، اجتماعی و دینی مصون می‌ماند و توازن اجتماعی بین افراد جامعه به‌وجود می‌آید؛ چنان‌که روایت شده: مسلمانان در برابر همدیگر مانند ساختمانی هستند که تمام اجزای آن همدیگر را نگه می‌دارند[۳۱] و از پیامبر اکرم (ص) نقل شده است: "مؤمنان برادرند و خون (بهای) آنان یک‌سان و برابر و دستی واحد، در برابر دشمن هستند"[۳۲]؛ به‌طوری که محور اصلی ارتباط با افراد را هم‌گرایی ایمانی قرار‌داده و از ارتباط با افراد بی‌ایمان، حتّی پدر و برادر نسبی جلوگیری کرده است: ﴿قُلْ إِنْ كَانَ آبَاؤُكُمْ وَأَبْنَاؤُكُمْ وَإِخْوَانُكُمْ وَأَزْوَاجُكُمْ وَعَشِيرَتُكُمْ وَأَمْوَالٌ اقْتَرَفْتُمُوهَا وَتِجَارَةٌ تَخْشَوْنَ كَسَادَهَا وَمَسَاكِنُ تَرْضَوْنَهَا أَحَبَّ إِلَيْكُمْ مِنَ اللَّهِ وَرَسُولِهِ وَجِهَادٍ فِي سَبِيلِهِ فَتَرَبَّصُوا حَتَّى يَأْتِيَ اللَّهُ بِأَمْرِهِ وَاللَّهُ لَا يَهْدِي الْقَوْمَ الْفَاسِقِينَ﴾[۳۳].[۳۴]
برادری میان امت اسلامی
در نظام فکری که برگرفته از اسلام باشد، همه مسلمانان با هم برادرند[۳۵]. توجه به برادری اسلامی دستوری حیات‌بخش برای پیروزی بر دشمنان اسلام است[۳۶]. گرفتاری‌های مسلمانان و کشورهای اسلامی ناشی از بی‌اعتنایی به دستورهای قرآن است؛ زیرا پایبندی به احکام قرآن موجب انسجام مسلمانان خواهد شد[۳۷] و حفظ برادری میان مسلمانان موجب استقلال و قطع وابستگی از غیر مسلمانان می‌گردد[۳۸].
فلسفه حج گستراندن اخوت و وحدت میان مسلمانان است و موجب ایجاد تعهد در میان مسلمانان در قبال برادران دینی می شود[۳۹].[۴۰]
آثار اخوت در اجتماع
اخوت دینی از جهت اجتماعی دارای آثاری است از جمله:
- ایجاد اصلاحات دامنه‌دار و ارتباط قلبی در میان افراد چنان که در روایات اسلامی به دوستی و برادری در میان مؤمنان تأکید شده و آنان را به مثابه اعضای یک پیکر توصیف نموده‌اند و کسی که در اندیشه رفع گرفتاری از برادر دینی‌اش نباشد از او به عنوان "نامسلمان" تعبیر شده است. به‌ویژه رسیدگی به بی‌پناهان و نیازمندان و یتیمان: ﴿فِي الدُّنْيَا وَالْآخِرَةِ وَيَسْأَلُونَكَ عَنِ الْيَتَامَى قُلْ إِصْلَاحٌ لَهُمْ خَيْرٌ وَإِنْ تُخَالِطُوهُمْ فَإِخْوَانُكُمْ وَاللَّهُ يَعْلَمُ الْمُفْسِدَ مِنَ الْمُصْلِحِ وَلَوْ شَاءَ اللَّهُ لَأَعْنَتَكُمْ إِنَّ اللَّهَ عَزِيزٌ حَكِيمٌ﴾[۴۱] و رفع کدورت‌ها و مشاجرات: ﴿إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ إِخْوَةٌ فَأَصْلِحُوا بَيْنَ أَخَوَيْكُمْ وَاتَّقُوا اللَّهَ لَعَلَّكُمْ تُرْحَمُونَ﴾[۴۲]؛ ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا كُتِبَ عَلَيْكُمُ الْقِصَاصُ فِي الْقَتْلَى الْحُرُّ بِالْحُرِّ وَالْعَبْدُ بِالْعَبْدِ وَالْأُنْثَى بِالْأُنْثَى فَمَنْ عُفِيَ لَهُ مِنْ أَخِيهِ شَيْءٌ فَاتِّبَاعٌ بِالْمَعْرُوفِ وَأَدَاءٌ إِلَيْهِ بِإِحْسَانٍ ذَلِكَ تَخْفِيفٌ مِنْ رَبِّكُمْ وَرَحْمَةٌ فَمَنِ اعْتَدَى بَعْدَ ذَلِكَ فَلَهُ عَذَابٌ أَلِيمٌ﴾[۴۳]، بسیار تأکید شده است. در برخی از روایات، اصلاح میان افراد و ایجاد صلح و آشتی میان برادران دینی از انجام نمازها و روزه‌های مستحبی برتر به حساب آمده است.
- از جمله اموری که پیوند برادری را دچار آسیب و تعادل روانی را به آشفتگی می‌رساند غیبت و بدگویی از برادران دینی است که در قرآن شدیداً نهی شده است: ﴿وَلَا يَغْتَبْ بَعْضُكُمْ بَعْضًا أَيُحِبُّ أَحَدُكُمْ أَنْ يَأْكُلَ لَحْمَ أَخِيهِ مَيْتًا فَكَرِهْتُمُوهُ﴾[۴۴]. همچنین ریشخند نمودن دیگران و نیز لقب زشت به یکدیگر دادن که نوعی تحقیر شخصیت به شمار می‌آید از عوامل ضد اخوت است که قرآن کریم از آن نهی فرموده است: ﴿وَلَا تَنَابَزُوا بِالْأَلْقَابِ﴾[۴۵] و پرهیز از بدگمانی و دوری از تجسس در امور دیگران که پیوند برادری را دچار آسیب فراوان می‌کند[۴۶].
جستارهای وابسته
منابع
پانویس
- ↑ لسان العرب، ج۱، ص۹۲، «اخ»؛ المیزان، ج۱۹، ص۲۱۱.
- ↑ الوجوه والنظائر، ج۱، ص۸۹؛ مفردات، ص۶۸، «اخ».
- ↑ خراسانی، محمد، اخوت، دائرةالمعارف قرآن کریم، ج۲؛ رضوانی‌فر، اسماعیل، مقاله «برادری»، دانشنامه امام خمینی ج۲ ص ۶۰۵.
- ↑ «و برای آنان داستان دو پسر آدم (هابیل و قابیل) را به درستی بخوان! که قربانی‌یی پیش آوردند اما از یکی از آن دو پذیرفته شد و از دیگری پذیرفته نشد... نفس (امّاره) او کشتن برادرش را بر وی آسان گردانید پس او را کشت و از زیانکاران شد خداوند کلاغی را برانگیخت که زمین را می‌کاوید تا بدو نشان دهد چگونه کالبد برادرش را در خاک کند ...» سوره مائده، آیه ۲۷-۳۱.
- ↑ ﴿وَلَكُمْ نِصْفُ مَا تَرَكَ أَزْوَاجُكُمْ إِنْ لَمْ يَكُنْ لَهُنَّ وَلَدٌ فَإِنْ كَانَ لَهُنَّ وَلَدٌ فَلَكُمُ الرُّبُعُ مِمَّا تَرَكْنَ مِنْ بَعْدِ وَصِيَّةٍ يُوصِينَ بِهَا أَوْ دَيْنٍ وَلَهُنَّ الرُّبُعُ مِمَّا تَرَكْتُمْ إِنْ لَمْ يَكُنْ لَكُمْ وَلَدٌ فَإِنْ كَانَ لَكُمْ وَلَدٌ فَلَهُنَّ الثُّمُنُ مِمَّا تَرَكْتُمْ مِنْ بَعْدِ وَصِيَّةٍ تُوصُونَ بِهَا أَوْ دَيْنٍ وَإِنْ كَانَ رَجُلٌ يُورَثُ كَلَالَةً أَوِ امْرَأَةٌ وَلَهُ أَخٌ أَوْ أُخْتٌ فَلِكُلِّ وَاحِدٍ مِنْهُمَا السُّدُسُ فَإِنْ كَانُوا أَكْثَرَ مِنْ ذَلِكَ فَهُمْ شُرَكَاءُ فِي الثُّلُثِ مِنْ بَعْدِ وَصِيَّةٍ يُوصَى بِهَا أَوْ دَيْنٍ غَيْرَ مُضَارٍّ وَصِيَّةً مِنَ اللَّهِ وَاللَّهُ عَلِيمٌ حَلِيمٌ﴾، «و اگر همسرانتان فرزندی نداشته باشند نیمی از آنچه بر جا نهاده‌اند و اگر فرزندی داشته باشند یک چهارم از آنچه بر جا گذارده‌اند از آن شماست پس از (انجام) وصیتی که می‌کنند یا (پرداخت) وامی (که دارند) و اگر شما فرزندی نداشته باشید یک چهارم از آنچه بر جا نهاده‌اید از آن آنهاست و اگر فرزندی داشته باشید یک هشتم از آنچه بر جا گذارده‌اید از آن آنان است، البته پس از (انجام) وصیتی که می‌کنید یا (پرداخت) وامی (که دارید) و اگر مردی یا زنی که از او ارث می‌برند بی‌فرزند و بی‌پدر و بی‌مادر و (تنها) دارای برادر یا خواهر (یا هر دو) باشد یک ششم از آن هر یک از این دو، است و اگر بیش از ای باشند همه در یک سوم شریکند، (البته) پس از وصیتی یا (پرداخت) وامی که (با وصیّت یا اقرار به وام، به وارث) زیان نرساند؛ سفارشی است از سوی خداوند و خداوند دانایی بردبار است» سوره نساء، آیه ۱۲.
- ↑ «پدران و برادرانتان را دوست مگیرید اگر کفر را بر ایمان برگزینند» سوره توبه، آیه ۲۳.
- ↑ «روزی که آدمی از برادر خود بگریزد» سوره عبس، آیه ۳۴.
- ↑ ﴿وَمِنْ آبَائِهِمْ وَذُرِّيَّاتِهِمْ وَإِخْوَانِهِمْ وَاجْتَبَيْنَاهُمْ وَهَدَيْنَاهُمْ إِلَى صِرَاطٍ مُسْتَقِيمٍ﴾ «و (نیز) برخی از پدران و فرزندزادگان و برادران ایشان را؛ و آنان را برگزیدیم و به راهی راست رهنمون شدیم» سوره انعام، آیه ۸۷.
- ↑ «و به سوی قوم عاد، برادرشان هود را (فرستادیم)» سوره اعراف، آیه ۶۵.
- ↑ «(یاد کن) آنگاه را که برادرشان نوح بدیشان گفت» سوره شعراء، آیه ۱۰۶.
- ↑ الوجوه والنظائر، ج۱، ص۸۹؛ مفردات، ص۶۸، «اخ».
- ↑ «مانند کسانی مباشید که کفر پیشه کردند و در مورد همگنان خویش گفتند.».. سوره آل عمران، آیه ۱۵۶.
- ↑ «جز این نیست که مؤمنان برادرند» سوره حجرات، آیه ۱۰.
- ↑ «و به سوی قوم عاد، برادرشان هود را (فرستادیم)» سوره اعراف، آیه ۶۵.
- ↑ «که فراخ رفتاران یاران شیطانند و شیطان به پروردگارش ناسپاس است» سوره اسراء، آیه ۲۷.
- ↑ کوشا، محمد علی، مقاله «اخوت»، دانشنامه معاصر قرآن کریم؛ رضوانی‌فر، اسماعیل، مقاله «برادری»، دانشنامه امام خمینی ج۲ ص۶۰۵.
- ↑ حجرات، ۱۰.
- ↑ انفال، ۶۳.
- ↑ ابن هشام، عبدالملک، السیرة النبویه، ج۱، ص۵۰۴- ۵۰۷؛ طوسی، الامالی، ص۵۸۷؛ مقریزی، احمد بن علی، امتاع الاسماع بما للنبی من الاحوال والاموال و الحفدة و المتاع، ج۱، ص۶۹.
- ↑ هلالی کوفی، سلیم بن قیس، کتاب سلیم بن قیس الهلالی، ج۲، ص۷۶۰؛ قندوزی، سلیمان بن ابراهیم، ینابیع المودة لذوی القربی، ج۱، ص۱۷۸.
- ↑ مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار، ج۷۱، ص۲۷۳؛ کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۲، ص۲۰۳- ۲۱۳.
- ↑ مفید، محمد بن محمد، الارشاد فی معرفة حجج الله علی العباد، ج۱، ص۸۵.
- ↑ آمدی، ص۴۱۷؛ ورام، ج۲، ص۱۲۳.
- ↑ حر عاملی، محمد بن حسن، تفصیل وسائل الشیعة إلی تحصیل مسائل الشریعه، ج۱۲، ص۲۰۳ – ۲۰۸.
- ↑ طبرسی، حسن بن فضل، مکارم الاخلاق، ج۱، ص۱۹.
- ↑ مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار، ج۷۴، ص۲۱۰.
- ↑ حر عاملی، محمد بن حسن، تفصیل وسائل الشیعة إلی تحصیل مسائل الشریعه، ج۱۶، ص۲۲۳.
- ↑ امام خمینی، صحیفه، ج۹، ص۳۸۵.
- ↑ چهل حدیث، ص۳۱۶.
- ↑ رضوانی‌فر، اسماعیل، مقاله «برادری»، دانشنامه امام خمینی ج۲ ص ۶۰۵.
- ↑ بحارالانوار، ج۵۸، ص۱۵۰.
- ↑ الکافی، ج۱، ص۴۰۳.
- ↑ «بگو اگر پدرانتان و فرزندانتان و برادرانتان و همسرانتان و دودمانتان و دارایی‌هایی که به دست آورده‌اید و تجارتی که از کساد آن بیم دارید و خانه‌هایی که می‌پسندید از خداوند و پیامبرش و جهاد در راه او نزد شما دوست‌داشتنی‌تر است پس چشم به راه باشید تا خداوند امر (عذاب) خود را (در میان) آورد و خداوند گروه نافرمانان را راهنمایی نمی‌کند» سوره توبه، آیه ۲۴.
- ↑ خراسانی، محمد، اخوت، دائرةالمعارف قرآن کریم، ج۲؛ کوشا، محمد علی، مقاله «اخوت»، دانشنامه معاصر قرآن کریم.
- ↑ امام خمینی، صحیفه، ج۱۲، ۳۵۹.
- ↑ امام خمینی، صحیفه، ج۳، ص۳۱۸-۳۱۹.
- ↑ امام خمینی، صحیفه، ج۲، ص۳۳ و ج۱۱، ص۴۹۱.
- ↑ همان، ج۹، ص۲۵۰.
- ↑ همان، ج۱۶، ص۴۰۱ و ۵۱۳.
- ↑ رضوانی‌فر، اسماعیل، مقاله «برادری»، دانشنامه امام خمینی ج۲ ص ۶۰۶.
- ↑ «در (کار) این جهان و جهان واپسین. و از تو، درباره یتیمان می‌پرسند، بگو سامان‌بخشی به کار آنان نیکوتر است و چون با آنان به سر برید (بدانید که) برادران شمایند و خداوند، تباهکار را از مصلح باز می‌شناسد و اگر خداوند می‌خواست، شما را در تنگنا می‌نهاد، بی‌گمان خداوند پیروزمندی فرزانه است» سوره بقره، آیه ۲۲۰.
- ↑ «جز این نیست که مؤمنان برادرند، پس میان برادرانتان را آشتی دهید و از خداوند پروا کنید باشد که بر شما بخشایش آورند» سوره حجرات، آیه ۱۰
- ↑ «ای مؤمنان! قصاص کشتگان بر شما مقرّر شده است: آزاد در برابر آزاد و برده در برابر برده و زن در برابر زن، و اگر به کسی از جانب برادر (دینی)اش (یعنی ولیّ دم) گذشتی شود، (بر ولیّ دم است) که شایسته پیگیری کند و (بر قاتل است که) خون‌بها را به نیکی به او بپردازد، این آسانگیری و بخشایشی از سوی پروردگار شماست و هر که پس از آن از اندازه درگذرد عذابی دردناک خواهد داشت» سوره بقره، آیه ۱۷۸.
- ↑ «و از یکدیگر غیبت نکنید؛ آیا هیچ یک از شما دوست می‌دارد که گوشت برادر مرده خود را بخورد؟ پس آن را ناپسند می‌دارید» سوره حجرات، آیه ۱۲.
- ↑ «و (همدیگر را) با لقب‌های ناپسند مخوانید!» سوره حجرات، آیه ۱۱.
- ↑ کوشا، محمد علی، مقاله «اخوت»، دانشنامه معاصر قرآن کریم.