ختم نبوت در کلام اسلامی

اين مدخل از زیرشاخه‌های بحث ختم نبوت است. "ختم نبوت" از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:

ختم نبوت در قرآن | ختم نبوت در حدیث | ختم نبوت در نهج البلاغه | ختم نبوت در فلسفه اسلامی | ختم نبوت در کلام اسلامی | ختم نبوت در عرفان اسلامی

در این باره، تعداد بسیاری از پرسش‌های عمومی و مصداقی مرتبط، وجود دارند که در مدخل ختم نبوت (پرسش) قابل دسترسی خواهند بود.

ختم نبوت یا خاتمیت به معنای پایان‌بخشی سلسله انبیا و شریعت تا روز قیامت است به طوری که انکار ختم نبوت به معنای نفی ضروری دین شمرده می‌‌شود و پیامبر اسلام(ص) را خاتم‌النبیین می‌‌گویند. خاتمیت نبوت به معنای خاتمیت شریعت اسلام در میان شرایع آسمانی و خاتمیت قرآن در میان کتاب‌های آسمانی نیز هست. فلسفه ختم نبوت را باید در جامعیت، جهانی بودن و جاودانگی اسلام و بلوغ مخاطبین آن و راهکارهایی که اسلام برای آینده قرار داده است جستجو کرد.

چیستی ختم نبوت

• ختم در لغت به معانی پایان است و آنچه که پایان دهندۀ چیزی باشد را خاتم می‌‌گویند. در اصطلاح دینی، خاتمیت به این معناست که پس از اسلام، نبوت پیامبران تمام می‌‌شود و پیامبر اسلام پایان‌دهندۀ سلسله پیامبران آسمانی است و پس از او کسی به پیامبری نمی‌آید.
• خاتمیت در نظر مسلمانان، یک امر قطعی است و به همین دلیل مسلمانان در این امر شبهه ای نداشتند؛ مگر در نیمه دوم قرن ۱۳ ق. که فرقه‌ای بر اساس استعمار، با نام بهائیه و بابیه مدعی نبوتی دیگر شد و بعد از آن، غلام احمد قادیانی وابسته کمپانی شرقی انگلیس در هند نیز خاتمیت را منکر شد هر چند مسلمانان هیچ اعتنایی به او نکردند.
• ختم نبوت به معنای ختم شریعت نیز هست، زیرا نبوت عبارت است از وحی اصول و فروع دین بر شخص نبی و این عبارت دیگری از این مطلب است که شریعت اسلام بر پیامبر خاتم وحی شده است، بنابراین معنا ندارد نبوت ختم شده باشد، اما شریعت آن اعم از اصول و فروع دین ختم نشده باشد. همچنین خاتم النبیین به معنای خاتم رسولان نیز هست، زیرا نبوت، شرط مقدم بر رسالت است و با ختم نبوت، رسالت نیز ختم می‌شود و از طرفی نمی‌توان رسولی را فرض کرد که نبی نباشد زیرا معنا ندارد کسی مسئول ابلاغ دین باشد در حالی که شریعت به او وحی نشده است؛ حتی پیامبران قبل از حضرت نوح نیز، آنچه برای هدایت مردم نیاز داشتند، به آنان وحی می‌شد، بنابراین پس از پیامبر اکرم، به کسی وحی نخواهد شد و شریعت دیگری هم برای بشر نخواهد آمد و هیچ‌کس، مأموریت ابلاغ شریعت جدیدی را نخواهد داشت. البته نباید از این نکته غفلت کرد که ختم رسالت پیامبر(ص) به این معنی نیست که عمل به دستورات پیامبر(ص) که بر مبنی شرع اسلام است به پایان رسیده، بلکه مراد این است که شریعت پیامبر(ص) همانطوری که بر پیامبر(ص) نازل شد، بدون هیچ کم و کاستی تا قیامت ادمه دارد و قابلیت اضافه شدن حکم جدید شرعی را ندارد.

راز ختم نبوت، جهانی و جاودانه بودن اسلام

• دلیل اینکه رسالت پیامبر بدون هیچگونه تغییر و تبدلی تا قیامت جاری است این است که دین و شریعتی که توسط رسالت پیامبر اسلام پایه گذاری شده است، یک دین جهانی و جاودانه و جهانی است، به این دلیل که مخاطب قرآن مخاطب جهانی است: ﴿يَا أَيُّهَا النَّاسُ﴾، ﴿يَا بَنِي آدَمَ﴾ جهانی بودن شریعت اسلام، به معنای تحت پوشش قرار دادن تمام موجودات عالم است، چنانکه آیۀ ﴿تَبَارَكَ الَّذِي نَزَّلَ الْفُرْقَانَ عَلَى عَبْدِهِ لِيَكُونَ لِلْعَالَمِينَ نَذِيرًا﴾ صراحت در این معنا دارد، در این آیه کلمۀ «لِلْعَالَمِينَ» دلالت برای بر تمام عالم اعم از انسان‌ها و غیر انسان‌ها می‌‌کند. همچنین این شریعت مقدس علاوه بر جهانی بودن دارای صفت جاودانگی است، زیرا احکامش تا قیامت پابرجاست به نحوی که هیچگونه باطلی نمی‌تواند در آن رسوخ کرده و او را از مسیر حق و حقیقت منحرف کند چنانکه آیۀ ﴿وَإِنَّهُ لَكِتَابٌ عَزِيزٌ لَا يَأْتِيهِ الْبَاطِلُ مِنْ بَيْنِ يَدَيْهِ وَلَا مِنْ خَلْفِهِ تَنْزِيلٌ مِنْ حَكِيمٍ حَمِيدٍ﴾ بیانگر همین مطلب است. همچنین امام صادق(ع) فرمودند: «حلال محمد برای همیشه تا روز قیامت حلال است و حرام او تا روز قیامت حرام است، حلال و حرام دیگری نخواهد آمد». در روایت مشهور دیگری به نام حدیث منزلت چنین آمده است که پیامبر(ص) خطاب به امیرالمؤمنین(ع) فرمودند: «ای علی تو نسبت به من همانند هارون نسبت به موسی هستی، الا اینکه بعد از من پیامبری نخواهد آمد» البته امامان معصوم وظیفه اساسی در مقام تبیین و روشن‌سازی شریعت پیامبر خاتم خواهند داشت.
• وحی الهی بر دو نوع تقسیم می‌‌شود: وحی الهی تشریعی و وحی غیر تشریعی. با پایان یافتن سلسله نبوت، وحی الهی تشریعی به پایان رسید، اما وحی غیر تشریعی که توسط امامان معصوم تبیین و تشریح می‌‌شود پابرجا و برقرار است چنانکه خداوند متعال در سوره قدر می‌فرماید: ﴿تَنَزَّلُ الْمَلَائِكَةُ وَالرُّوحُ فِيهَا بِإِذْنِ رَبِّهِمْ مِنْ كُلِّ أَمْرٍ﴾.

دلایل ختم نبوت

• برای اثبات خاتمیت پیامبر(ص) از ادله عقلی و نقلی استفاده شده است:

1. ادلۀ عقلی:
   1. کمال و جامعیت اسلام: علمای اسلام معتقدند؛ اسلام کامل‌ترین و جامع‌ترین دین آسمانی است به گونه‌ای که برای هدایت انسان‌ها تا روز قیامت برنامه دارد و انسان‌ها تا آن روز (قیامت) به شریعت تازه ای نیاز ندارند و این مطلب به معنای ختم نبوت نیز هست. تجدید شرایع پیش از اسلام به این دلیل بود که نقص شریعت پیشین از میان برود و نیازهای جدید مردم برآورده شود؛ اما با ظهور اسلام و نزول قرآن، تمام کاستی‌ها از بین رفته و همۀ نیازهای مردم جهان به وسیلۀ قرآن و اسلام تأمین شده بود، چراکه احکام اسلام نظر به همۀ دوره‌های زندگی فردی و اجتماعی انسان دارند و با پیشرفت جوامع انسانی، نیازمندی انسان به آیین اسلام از میان نمی‌رود و اسلام با کاستی و نارسایی روبه‌رو نمی‌شود و نیاز به قوانین دینی جدید و پیامبری دیگر ندارد.
   2. بلوغ عقلی: بشر در روزگار پیامبر اسلام(ص) به چنان مرحله‌ای از بلوغ عقلی و فکری رسیده بود که با مدد عقل و تعالیم اسلام می‌تواند پذیرای قانون جامعی همچون اسلام شود. رسالت پیامبر اسلام از نوع قانون است نه برنامه؛ طرحی است کلی، جامع همه جانبه، معتدل و متعادل.
2. دلیل قرآنی:
   1. مشهورترین آیه قرآن کریم دربارۀ خاتمیت پیامبر اسلام آیه، ﴿مَا كَانَ مُحَمَّدٌ أَبَا أَحَدٍ مِنْ رِجَالِكُمْ وَلَكِنْ رَسُولَ اللَّهِ وَخَاتَمَ النَّبِيِّينَ وَكَانَ اللَّهُ بِكُلِّ شَيْءٍ عَلِيمًا﴾ است. عده ای در دلالت این آیه به ختم نبوت پیامبر اسلام اشکال کرده‌اند که واژه خاتم به معنای انگشتر نیز آمده است و شاید در این آیه منظور همین باشد که معنای خاتم النبیین، زینت‌بخش پیامبران است و نه پایان‌بخش آن. منتها در پاسخ گفته شده است: در گذشته این امر مرسوم بوده وقتی می‌‌خواستند درِ نامه یا ظرف یا خانه‌ای را ببندند، روی در یا روی قفل آن ماده چسبنده‌ای می‌‌گذاشتند و روی آن مهری می‌‌زدند، در اصطلاح آن زمان مُهری را که برای چنین کاری استفاده می‌‌کردند را "خاتَم" می‌‌گفتند و معمولا چنین عملی توسط انگشتر اتفاق می‌‌افتاد. خاتم گرچه در آن روز به انگشتر تزیینی نیز اطلاق می‌‌شد، ولی ریشۀ اصلی آن از ختم به معنی پایان گرفته شده است و در آن روز به انگشترهایی می‌گفتند که با آن نامه‌ها را مهر می‌کردند؛ به‌ علاوه، ماده (ختم) در قرآن مجید در هشت مورد به کار رفته و در همه ‌جا به معنی پایان دادن و مهر نهادن است؛ مانند: ﴿الْيَوْمَ نَخْتِمُ عَلَى أَفْوَاهِهِمْ وَتُكَلِّمُنَا أَيْدِيهِمْ وَتَشْهَدُ أَرْجُلُهُمْ بِمَا كَانُوا يَكْسِبُونَ﴾، ﴿خَتَمَ اللَّهُ عَلَى قُلُوبِهِمْ وَعَلَى سَمْعِهِمْ وَعَلَى أَبْصَارِهِمْ غِشَاوَةٌ وَلَهُمْ عَذَابٌ عَظِيمٌ﴾. این آیه علاوه بر اینکه خاتم بود پیامبر اسلام را به صراحت بیان می‌‌کند، اثبات کنندۀ این مطلب است که خاتمیت جزء ضروریات و قطعیات اعتقادی اسلام است، به شکلی که انکارش نفی ضروری دین شمرده می‌شود.
   2. آیاتی که به صورت التزامی دلالت بر خاتمیت پیامبر(ص) می‌‌کنند:
      1. ﴿وَمَنْ يَبْتَغِ غَيْرَ الْإِسْلَامِ دِينًا فَلَنْ يُقْبَلَ مِنْهُ وَهُوَ فِي الْآخِرَةِ مِنَ الْخَاسِرِينَ﴾. لازمه این آیه خاتمیت پیامبر(ص) و شریعت آن است چراکه آیه کمال و جامعیت شریعت اسلام را متذکر می‌‌شود و لازمۀ پایان شریعت، ختم نبوت نیز هست.
      2. ﴿وَأُوحِيَ إِلَيَّ هَذَا الْقُرْآنُ لِأُنْذِرَكُمْ بِهِ وَمَنْ بَلَغَ﴾ ظاهر ﴿مَنْ بَلَغَ﴾ مطلق و بدون محدودیت زمانی است که به معنای عدم ظهور پیامبر(ص) و شریعت دیگر نیز هست.
      3. ﴿وَالَّذِينَ آتَيْنَاهُمُ الْكِتَابَ يَعْلَمُونَ أَنَّهُ مُنَزَّلٌ مِنْ رَبِّكَ بِالْحَقِّ فَلَا تَكُونَنَّ مِنَ الْمُمْتَرِينَ وَتَمَّتْ كَلِمَتُ رَبِّكَ صِدْقًا وَعَدْلًا لَا مُبَدِّلَ لِكَلِمَاتِهِ وَهُوَ السَّمِيعُ الْعَلِيمُ﴾، آیه صراحت در این نکته دارد که با نزول قرآن وحی الهی به اتمام رسیده و دیگر کلمات آسمانی تکرار نخواهد شد؛ لازمۀ این بیان یعنی ختم شریعت و ختم نبوت پیامبر اسلام. چنانکه برخی از فلاسفه معتقدند خاتمیت به معنای انقطاع وحی خاص با وساطت فرشته بر قلب و گوش پیامبر اسلام است.
      4. ﴿وَإِنَّهُ لَكِتَابٌ عَزِيزٌ لَا يَأْتِيهِ الْبَاطِلُ مِنْ بَيْنِ يَدَيْهِ وَلَا مِنْ خَلْفِهِ تَنْزِيلٌ مِنْ حَكِيمٍ حَمِيدٍ﴾، این آیه، قرآن را عظیم شمرده و هرنوع معارضه با آن را را باطل می‌‌داند؛ بنابراین با توجه به باطل بودن هر گونه معارضه با قرآن چنین به دست می‌‌آید که هر شریعتی غیر از اسلام باطل و لازمه‌اش ختم شریعت و ختم نبوت پیامبر(ص) است.
      5. ﴿تَبَارَكَ الَّذِي نَزَّلَ الْفُرْقَانَ عَلَى عَبْدِهِ لِيَكُونَ لِلْعَالَمِينَ نَذِيرًا﴾، در این آیه چون هیچ‌گونه قیدی در آیه ذکر نشده، بنابراین هدایتش شامل تمام افراد می‌‌شود. اصولاً همۀ آیاتی که بر عمومیت نبوت پیامبر(ص) و شریعت اسلام دلالت می‌کنند ظهور در خاتمیت پیامبر(ص) هم دارد.
3. دلیل روایی:
   1. در بسیاری از روایات معصومین نسبت به خاتمیت اسلام و پیامبر اسلام تأکید شده است؛ چنانکه امام صادق(ع) در روایتی فرمودند «خداوند با پیامبر(ص) شما به پیامبری پایان ‌بخشید، پس بعد از او هرگز پیامبری نخواهد آمد. و با کتاب شما، نزول آسمانی را ختم کرد، پس تا ابد کتاب دیگری جایگزین قرآن نخواهد شد».
   2. در روایتی پیامبر(ص) خطاب به امیرالمؤمنین(ع) فرمودند: «ای علی تو نسبت به من همانند هارون نسبت به موسی هستی، الا اینکه بعد از من دیگر هیچ پیامبری نخواهد آمد». البته برای اثبات ختم نبوت روایات متعددی از جمله حدیث منزلت، غدیر خم و... نیز وجود دارد.
4. اجماع: اجماع علمای اسلام بر این نظر است که بعد از پیامبر اسلام نبوت و شریعت دینی خاتمه پیدا کرده است.

• همچنین باید توجه داشت ارسال نامه از سوی پیامبر(ص) برای سران کشورهای ایران، روم، حبشه و یمن، دلیل بر ختم نبوت است؛ زیرا اگر اسلام ناقص و برای قوم و یا قبیله ای بود، جایی برای دعوت سایر اقوام به اسلام وجود نداشت.

منابع

1. ربانی گلپایگانی، علی، کلام تطبیقی
2. سبحانی، محمد تقی و برنجکار، رضا، معارف و عقاید ۱
3. خسروپناه، عبدالحسین، کلام نوین اسلامی
4. قدردان قراملکی، محمد حسن، دین و نبوت
5. الهی راد، صفدر، انسان‌شناسی
6. خسروپناه، عبدالحسین، دائرةالمعارف قرآن کریم
7. سعیدی مهر، محمد، آموزش کلام اسلامی
8. فرهنگ شیعه
9. محمدی، مسلم، فرهنگ اصطلاحات علم کلام

جستارهای وابسته

پانویس

 با کلیک بر فلش ↑ به محل متن مرتبط با این پانویس منتقل می‌شوید: