آیه مجاهدان
مقدمه
چون واژه مجاهدین سه بار در آیه ﴿لَا يَسْتَوِي الْقَاعِدُونَ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ غَيْرُ أُولِي الضَّرَرِ وَالْمُجَاهِدُونَ فِي سَبِيلِ اللَّهِ بِأَمْوَالِهِمْ وَأَنْفُسِهِمْ فَضَّلَ اللَّهُ الْمُجَاهِدِينَ بِأَمْوَالِهِمْ وَأَنْفُسِهِمْ عَلَى الْقَاعِدِينَ دَرَجَةً وَكُلًّا وَعَدَ اللَّهُ الْحُسْنَى وَفَضَّلَ اللَّهُ الْمُجَاهِدِينَ عَلَى الْقَاعِدِينَ أَجْرًا عَظِيمًا﴾[۱] به کار رفته و از طرفی در این آیه فضیلت و مقام مجاهدان راه خدا بیان شده، آیه مجاهدان نام گرفته است. در این آیه، میان مجاهدان در راه خدا و غیر مجاهدان مقایسه شده و با بیانی صریح، برتری مجاهدین بر قاعدین بیان گردیده است.
ضَرَر ضد نفع و در این آیه به معنی نقصان می‌باشد و عبارت است از هر آنچه که به تو آسیب برساند و تو را ناقص سازد، مانند: کوری، بیماری، آفت، لَنگی و نقص عضو و بنابراین ﴿أُولِي الضَّرَرِ﴾، صاحبان یکی از عذرهای یاد شده هستند که مانع رفتنشان به جهاد می‌شود. قاعِد از ریشه "ق - ع - د" به معنی نشسته و در اینجا به معنی کسی است که از رفتن به جنگ همراه رسول خدا(ص) خودداری نموده و در خانه نشسته است [۲].
مفسران در مورد شأن نزول این آیه گزارش‌های گوناگونی ارائه داده‌اند، اما آنچه که طبرسی از تفسیر ابوحمزه ثمالی نقل کرده[۳] صحیح‌تر از دیگر اقوال به نظر میرسد. وی مینویسد این آیه در جریان غزوه تبوک (سال نهم هجری) درباره سه نفر از انصار به نام‌های کعب بن مالک، هلال بن امیه و مراره بن ربیع، که از رفتن به جنگ همراه پیامبر(ص)، تخلف نمودند، نازل گردیده است. طبری نیز ذیل تفسیر آیه ﴿وَعَلَى الثَّلَاثَةِ الَّذِينَ خُلِّفُوا﴾[۴]، نام این سه نفر را به عنوان تخلف کنندگان از غزوه تبوک از قول جمعی از صحابه و تابعین گزارش نموده است[۵].
به گزارش برخی مفسران، منظور از قاعدین در این آیه افرادی هستند که با داشتن ایمان به خدا و رسولش به علت نداشتن همت کافی و راحت‌طلبی، در جهاد در راه خدا - که با سختی و مشقت همراه است - شرکت نکرده‌اند و منظور از آن، منافقان یا کسانی نیستند که از روی نفاق و دشمنی از شرکت در جهاد خودداری کرده باشند؛ زیرا فضیلت مجاهدان بر منافقان بر کسی پوشیده نیست و نیاز به مقایسه ندارد. از طرفی، می‌بینیم که خداوند در آیه مزبور به هر دو گروه مجاهدین و قاعدین وعده نیکو (بهشت) داده است و این خود، دلیل بر آن است که جهاد، واجب کفایی است، چرا که اگر واجب عینی بود از سوی خداوند به قاعدینی که بدون عذر بیماری، کوری و نقص عضو در جهاد شرکت نکرده بودند، وعده پاداش داده نمی‌شد[۶].
زمخشری می‌گوید: روشن است که مجاهدان با خانه‌نشینان مساوی نیستند، پس فایده نفی برابری آن دو چیست؟ پاسخ می‌گوید: معنای آن، ذکر فاصله زیاد و تفاوت عظیم میان این دو دسته است تا قاعدین به خود آمده و خویش را از انحطاط نجات داده و به جهاد در راه خدا متمایل گشته و برای شرکت در جهاد تصمیم بگیرند و تلاش کنند و در نتیجه، مرتبه خود را در میان صحابه بالا برند؛ مانند آیه ﴿هَلْ يَسْتَوِي الَّذِينَ يَعْلَمُونَ وَالَّذِينَ لَا يَعْلَمُونَ إِنَّمَا يَتَذَكَّرُ أُولُو الْأَلْبَابِ﴾[۷] که تشویق نادانان به فراگیری علم و بیان فضیلت علم می‌باشد. در پایان آیه، سخن از متذکر شدن خردمندان است؛ یعنی کسی که خردمند باشد از این مقایسه عبرت گرفته و برای خروج از جهل و تشرّف به وادی علم، لحظه‌ای درنگ نخواهد کرد. بنابراین، اینکه فرموده: ﴿فَضَّلَ اللَّهُ الْمُجَاهِدِينَ بِأَمْوَالِهِمْ وَأَنْفُسِهِمْ عَلَى الْقَاعِدِينَ دَرَجَةً﴾ منظورش قاعدین بدون عذر است وگرنه قاعدین معذور بستگی به نیتی که دارند در ثواب مجاهدان فی سبیل الله شریک‌اند، زیرا از رسول خدا(ص) نقل شده است که خطاب به مجاهدان حاضر در منطقه تبوک فرمود: "شما مردمانی را در مدینه پشت سر گذاشتید که هر مسیری را که طی می‌کنید یا سرزمینی را میپیمایید، ایشان همراه شما هستند و آنان کسانی‌اند که نیاتشان صحیح و دلشان راستین و قلبشان در هوای جهاد در راه خداست، اما دچار آسیبی هستند که مانع ایشان از حضور در جهاد است"[۸].
طبری در تفسیر ﴿الْمُجَاهِدِينَ بِأَمْوَالِهِمْ وَأَنْفُسِهِمْ﴾ می‌گوید: یعنی با اِنفاق اموالشان در راه خدا به نیازمندان، آنها را از افتادن در دام دشمنان خدا باز میدارند و جان‌هایشان را مستقیماً در جنگ با کفار در کف اخلاص مینهند تا سخن و کلام الهی برتر و مدعیات کافران پست و خوار گردد[۹].
همچنین در مورد علت تکرار عبارت ﴿فَضَّلَ اللَّهُ الْمُجَاهِدِينَ بِأَمْوَالِهِمْ وَأَنْفُسِهِمْ عَلَى الْقَاعِدِينَ﴾ گفته‌اند که این تکرار، بی‌مورد نیست و هر یک معنای خاص خود را دارد؛ به این صورت که بعد از عبارت اول که فرموده: ﴿دَرَجَةً﴾، مقصودش برتری نسبت به قاعدینی است که دچار نقص یا آسیبی شده‌اند و نیز منظور درجه عملی است که به واسطه آن، شرّ دشمنان را از دین، امت و بلاد مسلمین دفع می‌کنند و به دنبال آن، عبارت دوم که فرموده: ﴿أَجْرًا عَظِيمًا﴾ منظورش برتری مجاهدان نسبت به قاعدین بی‌عذر و بهانه ﴿غَيْرُ أُولِي الضَّرَرِ﴾ است و لذا به جای ﴿دَرَجَةً﴾ فرموده: ﴿أَجْرًا عَظِيمًا﴾ که تفاوت آن دو بسیار است. در مورد چیستی این اجر عظیم نیز گفته‌اند که معنای آن در آیه بعدی نهفته است که به عنوان بدل از ﴿أَجْرًا عَظِيمًا﴾ فرموده: ﴿دَرَجَاتٍ مِنْهُ وَمَغْفِرَةً وَرَحْمَةً﴾[۱۰] یعنی آن پاداش بزرگ عبارت است از: مراتب عالی بهشتی، آمرزش گناهان و رحمت از سوی پروردگار[۱۱].[۱۲]
منابع
پانویس
- ↑ «مؤمنان جهادگریز که آسیب دیده نباشند با جهادگران در راه خداوند به جان و مال، برابر نیستند، خداوند جهادگران به جان و مال را بر جهادگریزان به پایگاهی (والا) برتری بخشیده و به همگان وعده نیکو داده است و خداوند جهادگران را بر جهادگریزان به پاداشی سترگ، برتری بخشیده است» سوره نساء، آیه ۹۵.
- ↑ مجمع البیان، ج۳، ص۹۶؛ الکشاف، ج۱، ص۳۸۱؛ کلمات القرآن، ص۶۷.
- ↑ مجمع البیان، ج ۳، ص ۹۶.
- ↑ «و نیز بر آن سه تن که (از رفتن به جنگ تبوک) واپس نهاده شدند» سوره توبه، آیه ۱۱۸.
- ↑ جامع البیان، ج ۱۱، ص ۵۶۔۵۷.
- ↑ مجمع البیان، ج۳، ص۹۷؛ تفسیر نمونه، ج۴، ص۷۸.
- ↑ «بگو: آیا آنان که می‌دانند با آنها که نمی‌دانند برابرند؟ تنها خردمندان پند می‌پذیرند» سوره زمر، آیه ۹.
- ↑ الکشاف، ج۱، ص۳۸۲؛ مجمع البیان، ج۳، ص۹۷.
- ↑ جامع البیان، ج۵، ص۲۲۷.
- ↑ «به پایگاه‌هایی و آمرزش و بخشایشی» سوره نساء، آیه ۹۶.
- ↑ المنار، ج۵، ص۳۵۱؛ جامع البیان، ج۵، ص۱۴۶؛ الکشاف، ج۱، ص۵۵۴.
- ↑ سرمدی، محمود، مقاله «آیه مجاهدان»، دانشنامه معاصر قرآن کریم