محمد بن بحر اصفهانی
مقدمه
ابومسلم محمد بن بحر اصفهانی از مردمان اصفهان و دانشمندی ادیب، نحوی، مفسر، از کاتبان توانمند در نامه‌نگاری و از متکلمان جدلی و مناظره‌گر معتزله بود که در سال ۲۵۴ هجری زاده شد. [۱] از دوران تحصیل و استادان او آگاهی چندانی در دست نیست؛ اما از محمد بن عبدالله بن عاصم حزنبل لغوی اصفهانی روایت دارد و ابوالفرج اصفهانی نیز از او روایت کرده است. [۲] ابومسلم سال‌های درازی از عمر خود را در مشاغل حکومتی گذراند. وی مدت‌ها از کاتبان و کارگزاران محمد بن زید بن اسماعیل بن حسن علوی بود که پس از درگذشت برادرش، حسن، حکومت طبرستان و دیلم را به دست گرفته بود. [۳] به سبب همین منصب و همنشین با محمد بن زید در طبرستان، حکایت‌هایی از شیوه زمامداری او را نقل می‌‌کند. [۴] زمان دقیق این دوره و چگونگی پیوستن به علویان طبرستان و جدایی‌اش از آنان بیان نشده است. به هرروی محمد بن بحر که از افراد مورد علاقه و ستایش ابوالحسن علی بن عیسی بن داوود بن جراح وزیر بود، [۵] در دوره خلافت مقتدر عباسی به عنوان والی اصفهان و فارس گماشته شد. [۶]
ابن جراح در آغاز وزارت اولش، ابوالحسین ابن ابی البغل را از فارس برکنار کرد و عبدالرحمان بن جعفر شیرازی را به جای او گمارد. [۷] ابن ابی البغل را نیز در سال ۳۰۰ هجری در بغداد به ریاست دیوان خراج و ضیاع اصفهان منصوب کرد؛ اما ابن ابی البغل شخصاً در اصفهان حضور نیافت و طی نامه‌ای محمد بن بحر را جانشین خود در آن دیوان قرار داد. مدتی بعد ابن ابی البغل به اصفهان رفت و او را در این مقام ابقا کرد. ابوعلی محمد بن احمد بن رستم نیز که در سال ۳۰۳ هجری حاکم اصفهان شده بود، در سال ۳۲۱ هجری از دنیا رفت و محمد بن بحر جای او را گرفت. [۸] به گزارشی دیگر، ابن رستم به سبب ظلم و ستم، به دستور ابن جراح برکنار شد و ابومسلم به جای او نشست. [۹] به هرروی در نیمه ذی قعده همین سال (۳۲۱ق)، علی بن بویه اصفهان را تصرف کرد و او را از حکومت کنار گذاشت. [۱۰]
محمد بن بحر، والی قم نیز بوده و در سال ۳۰۹ هجری قم را مساحت کرده است. [۱۱] احمد بن اسماعیل بن سمکه نحوی، از شیعیان دوازده امامی قم می‌‌گوید زمانی که محمد بن بحر والی و عامل قم شد هر روز جمعه به دیدار رؤسا و بزرگان شهر می‌‌رفت. در یکی از این روزها که ابن سمکه والی را همراهی می‌‌کرد، ابومسلم به دیدار ابوعلی محمد بن احمد بن موسی بن محمد بن علی الرضا(ع)، عباس بن عبدالله علوی، ابوسهل بن ابی طاهر اشعری و علی بن احمد بن علی شجری رفته و چون در نظر او، ابوعلی ویژگی‌های امامت را داشته، به ابن سمکه پیشنهاد داده که شیعیان، او را به امامت برگزینند. [۱۲] وی برادری به نام احمد داشته و پسر او، ابوالحسین زید بن احمد بن بحر نیز در سال ۳۵۰ هجری والی قم بوده است. [۱۳] ابومسلم همچنین با بحتری، شاعر ولید بن عبید بن یحیی طایی نشست وبرخاست داشته و ماجرایی را نقل کرده است. [۱۴]
محمد بن بحر سرانجام در پایان سال ۳۲۲ هجری از دنیا رفت. [۱۵] ابوالحسن علی بن حمزه بن عماره که گویا با او صمیمیت داشته، در مرگ او مرثیه‌ای سروده است. [۱۶]
ابومسلم اصفهانی تألیفات بسیاری داشت که عبارت‌اند از: جامع التأویل لمحکم التنزیل که کتابی بزرگ در چهارده جلد در تفسیر قرآن بر مبنای مذهب اعتزال است. [۱۷] این کتاب مهم‌ترین اثر او بوده و دانشمندان و مفسرانی از شیعه و سنی از آن بهره برده‌اند. [۱۸] ابن طاووس نیز که آن را داشته و از جلد نخست آن بهره برده این کتاب را شرح تأویل القرآن و تفسیر معانیه نامیده است. [۱۹] در تاریخ حمزه اصفهانی نیز که منبع یاقوت در معرفی وی بوده، شرح التأویل نامیده شده است. [۲۰] بخش‌هایی از آن در تفسیر مفاتیح الغیب فخر رازی وجود دارد و در کتابی کوچک با نام ملتقط جامع التأویل چاپ شده است. [۲۱] کتاب‌های دیگر او جامع الرسائل، الناسخ و المنسوخ، کتابی در نحو[۲۲] و ناسخ الحدیث و منسوخه هستند. [۲۳] برخی نثرهای ادبی او نیز در منابع وجود دارد. [۲۴] همچنین اشعاری به فارسی و عربی می‌‌سروده است. [۲۵]
گفتنی است در برخی منابع، شخصیت وی با ابومسلم محمد بن علی بن مهریزد اصفهانی که او نیز ادیب، نحوی و از بزرگان معتزله و صاحب تفسیر بوده، [۲۶] خلط شده است[۲۷].[۲۸]
جستارهای وابسته
منابع
پانویس
- ↑ الفهرست (الندیم) ۱۵۱؛ معجم الادبا ۶ / ۲۴۳۷؛ بغیه الوعاة ۱ / ۵۹.
- ↑ الاغانی ۱۶ / ۵۳۰.
- ↑ عمده الطالب ۹۳؛ نشوارالمحاضره ۴ / ۱۰۷.
- ↑ الفرج بعد الشدة ۲ / ۱۹۹ ـ ۲۰۱.
- ↑ الفهرست (الندیم) ۱۵۱.
- ↑ نشوارالمحاضره ۴ / ۱۰۷.
- ↑ نشوارالمحاضره ۴ / ۱۰۷ پاورقی ۳.
- ↑ معجم الادبا ۶ / ۲۴۳۸.
- ↑ تجارب الامم ۵ / ۱۱۳؛ نشوارالمحاضره ۸ / ۱۹۰ پاورقی ۲.
- ↑ معجم الادبا ۶ / ۲۴۳۸.
- ↑ تاریخ قم (حسن بن محمد قمی) ۱۰۶، ۱۲۵ و ۱۴۲.
- ↑ تاریخ قم (حسن قمی) ۲۱۷.
- ↑ تاریخ قم (حسن قمی) ۲۱۴.
- ↑ الاغانی ۲۱ / ۳۲.
- ↑ معجم الادبا ۶ / ۲۴۳۷.
- ↑ معجم الادبا ۴ / ۱۷۵۳.
- ↑ الفهرست (الندیم) ۱۵۱؛ معجم الادبا ۶ / ۲۴۳۸.
- ↑ الامالی (سیدمرتضی) ۱ / ۹ و ۵۲؛ التبیان ۱ / ۵۶ و ۲۷۷؛ مجمع البیان ۱ / ۷۷.
- ↑ سعدالسعود ۲۰ و ۲۲۹.
- ↑ معجم الادبا ۶ / ۲۴۳۸.
- ↑ الاعلام ۶ / ۵۰.
- ↑ معجم الادبا ۶ / ۲۴۳۸.
- ↑ کشف الظنون ۲ / ۱۹۲۰.
- ↑ صبح الاعشی ۹ / ۴۱، ۶۱ و ۱۲۹.
- ↑ معجم الادبا ۶ / ۲۴۳۸ و ۲۴۳۹.
- ↑ لسان المیزان ۵ / ۲۹۸.
- ↑ هدیه العارفین ۲ / ۷۱.
- ↑ فرهنگ‌نامه مؤلفان اسلامی، ج۲ ص۳۴۲-۳۴۳.