آیه لیلة المبیت

متن آیه: وَمِنَ النَّاسِ مَن يَشْرِي نَفْسَهُ ابْتِغَاء مَرْضَاتِ اللَّهِ وَاللَّهُ رَؤُوفٌ بِالْعِبَادِ ^[۱].

مقدمه

آیه وَمِنَ النَّاسِ مَنْ يَشْرِي نَفْسَهُ ابْتِغَاءَ مَرْضَاتِ اللَّهِ وَاللَّهُ رَءُوفٌ بِالْعِبَادِ ^[۲] را که در لیلة المبیت نازل شده، "آیه شراء" یا "آیه لیلة المبیت"^[۳] گفته‌اند.
بر اساس روایات و نقل‌های تاریخی، هنگامی که قبایل گوناگون قریش پس از وفات ابوطالب(ع) تصمیم گرفتند شب‌هنگام به خانه پیامبر(ص) حمله برند و حضرت را به قتل رسانند و پیامبر با نزول آیه وَإِذْ يَمْكُرُ بِكَ الَّذِينَ كَفَرُوا لِيُثْبِتُوكَ أَوْ يَقْتُلُوكَ أَوْ يُخْرِجُوكَ وَيَمْكُرُونَ وَيَمْكُرُ اللَّهُ وَاللَّهُ خَيْرُ الْمَاكِرِينَ ^[۴] از این توطئه آگاه شد، امام علی(ع) اعلام آمادگی کرد که آن شب (لیلة المبیت) را در بستر رسول خدا(ص) بیارامد تا جان پیامبر رهایی یابد؛ آن‌گاه این آیه در فضیلت علی(ع) نازل شد^[۵].

نزول آیه در شأن امام علی (ع)

این آیه کریمه در شأن امیرمؤمنین و بعد از جانبازی و از خودگذشتگی ایشان در جریان لیلة المبیت بر پیامبر(ص) نازل شده است و در آن از جانبازی امیرمؤمنان و به استقبال مرگ رفتن وی برای نجات جان رسول خدا(ص) ستایش شده است.

عامه و خاصه نزول این آیه در شأن امیرمؤمنین را با نقل روایات متواتر پذیرفته‌اند. ثعلبی، از مفسران معروف عامه، در تفسیرش در ذیل این آیه شریفه روایتی نقل می‌کند که ما آن را به نقل از یکی از اجله مشایخ امامیه (یحیی بن حسن حلی) معروف به ابن بطریق ذکر می‌کنیم: «هنگامی که پیامبر اسلام(ص) اراده هجرت از مکه را کرد، برای ادای دنیهایی خود و تحویل دادن امانت‌هایی که نزد او بود، علی(ع) را به جای خویش قرار داد. و در شبی که به سمت غار ثور از مکه بیرون رفت، به امیرمؤمنان(ع) امر فرمود که در بستر او بخوابد، در حالی که مشرکین اطراف خانه او را محاصره کرده بودند، و به او فرمود: بُرد حضرمی؛ یعنی پارچه سبز رنگی که مخصوص خود پیغمبر(ص) بود را روی خود بیانداز، ان شاء الله هیچ مکروهی به تو نمی‌رسد.

در این هنگام خداوند به جبرئیل و میکائیل وحی فرستاد که من بین شما پیمان برادری ایجاد نمودم و عمر یکی از شما را طولانی‌تر قرار دادم. کدام یک از شما دو نفر، زندگی دیگری را مقدم می‌شمرد [عمر طولانی را برای دیگری می‌خواهد]؟ هیچ کدام حاضر نشدند و هر یک از آن در حیات خویش را برگزید. در این هنگام خداوند به آنها وحی فرستاد چرا شما همانند علی بن ابیطالب(ع) نبودید. من میان او و محمد(ص) برادری برقرار ساختم و او در بستر پیامبر(ص) خوابید و جان او را بر جان خویش مقدم شمرد. به زمین فرود آیید و او را از دشمنانش حفظ کنید. آنها هر دو فرود آمدند. جبرئیل بالای سرش و میکائیل پائین پایش بود. جبرئیل می‌گفت: آفرین، آفرین! چه کسی همانند توست ای علی! خداوند متعال به واسطه تو بر فرشتگان مباهات می‌کند.

در این هنگام که پیامبر(ص) به سوی مدینه در حرکت بود این آیه در شأن علی(ع) نازل شد: وَمِنَ النَّاسِ مَنْ يَشْرِي نَفْسَهُ ابْتِغَاءَ مَرْضَاتِ اللَّهِ... ^[۶]^[۷].

ادله و مدارک شأن نزول: روایات زیادی در منابع مختلف تاریخی، حدیثی و تفسیری فریقین موافق با همین معنی رسیده است؛ لذا علما و دانشمندان فراوانی از شیعه و اهل سنت معتقدند که آیه مورد بحث مربوط به حضرت علی(ع) است و این مطلب را به طور گسترده در کتاب‌های خویش نقل کرده‌اند؛ به گونه‌ای که این داستان به حد تواتر رسیده است یعنی به قدری زیاد نقل شده است که دیگر جایی برای انکار وجود ندارد^[۸].

اعترافات برخی از دانشمندان اهل سنت: ابن ابی الحدید معتزلی، شارح معروف نهج البلاغه، از استاد خویش ابوجعفر اسکافی (م ۲۴۰ق)، که از مشایخ معتزله است، نقل می‌کند: قد ثبت بالتواتر حديث الفراش، ولا يجحده الا مجنون أو غير مخالط لاهل الملة... و قد روى المفسرون كلهم: أن قول الله تعالى: وَمِنَ النَّاسِ مَنْ يَشْرِي نَفْسَهُ ابْتِغَاءَ مَرْضَاتِ اللَّهِ... انزلت في علي ليلة المبيت على الفراش^[۹]؛ یعنی حدیث خوابیدن علی(ع) در بستر پیامبر اسلام(ص) به تواتر ثابت شده و قابل انکار نیست؛ بنابراین جز انسان دیوانه و مجنون یا کسی که با مسلمانان معاشرتی ندارد، هیچ کس چنین روایتی را انکار نمی‌کند؛ زیرا تمام مفسران اتفاق نظر دارند که آیه شریفه وَمِنَ النَّاسِ مَنْ يَشْرِي نَفْسَهُ ابْتِغَاءَ مَرْضَاتِ اللَّهِ... در شب لیلة المبیت در شأن علی(ع) نازل شده است^[۱۰].

پرسش‌های وابسته

منابع

ساعدی، محمد، آیات امامت و ولایت در تفسیر المنار

پانویس

↑ و از مردم کسی است که در به دست آوردن خشنودی خداوند از جان می‌گذرد و خداوند به بندگان مهربان است؛ سوره بقره، آیه:۲۰۷.
↑ «و از مردم کسی است که در به دست آوردن خشنودی خداوند از جان می‌گذرد و خداوند به بندگان مهربان است» سوره بقره، آیه ۲۰۷.
↑ الصحیح من سیرة النبی، ج ۷، ص ۲۲۴.
↑ «و (یاد کن) آنگاه را که کافران با تو نیرنگ می‌باختند تا تو را بازداشت کنند یا بکشند یا بیرون رانند، آنان نیرنگ می‌باختند و خداوند تدبیر می‌کرد و خداوند بهترین تدبیر کنندگان است» سوره انفال، آیه ۳۰.
↑ تفسیر فرات کوفی، ص ۴۵؛ کشف الاسرار، ج ۱، ص ۵۵۴.
↑ «و از مردم کسی است که در به دست آوردن خشنودی خداوند از جان می‌گذرد و خداوند به بندگان مهربان است» سوره بقره، آیه ۲۰۷.
↑ یحی بن الحسن الحلی، عمده عیون صحاح الاخبار، جزء ۲، ص۲۹۹؛ ثعلبی، ابواسحاقی، احمد بن محمد، الکشف و البیان (تفسیر الثعلبی)، ج۲، ص۱۲۶؛ الاربلی، علی بن عیسی، کشف الغمة فی معرفة الائمه، ج۱، ص۳۱۶؛ یحیی بن الحسن الحلی، خصائص الوحی المبین، ص۱۱۹ – ۱۲۱؛ البحرانی، حلیة الابرار، ج۲، ص۱۰۲-۱۱۷؛ ج۱، ص۱۳۳-۱۵۳؛ بحرانی، تفسیر البرهان، ج۱، ص۴۵۱ - ۴۵۵؛ شیخ الطوسی، الأمالی، ص۲۵۲ و ۲۵۳ و ص۴۴۵ - ۲۴۷ و ص۴۶۳ - ۴۶۹.
↑ ر.ک: الحلبی، السیرة الحلبیه، ج۲، ص۱۹۲؛ الهیثمی، مجمع الزوائد و منبع الفوائد، ج۷، ص۱۰۰؛ احمد بن محمد بن حنبل، المستند، ج۵، ص۳۰۱، ج۵، حدیث ۳۲۵۱؛ سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواص، ص۳۴؛ المالکی، الفصول المهمة فی معرفة احوال الائمه، ص۴۷؛ الگنجی الشافعی، کفایة الطالب فی مناقب علی بن ابیطالب(ع)، ص۲۳۹؛ الرازی، محمد بن عمر، تفسیر الکبیر (مفاتیح الغیب)، ج۲؛ القرطبی، الجامع لاحکام القرآن، ج۲، ص۲۴؛ الأندلسی، البحر المحیط، ج۲، ص۳۳۴؛ ابن مردویه، مناقب علی بن ابیطالب(ع)، ص۲۲۳-۲۲۴؛ الشبلنجی، نور الابصار، ص۱۳۲؛ ابن المنظور، مختصر تاریخ دمشق، ج۲، ص۱۷۴؛ ابن الاثیر الجزری، اسد الغابة فی معرفة الصحابه، ج۴، ص۱۷۴؛ الآلوسی، روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم و السبع المثانی، ج۲، ص۱۶۶؛ الیعقوبی، تاریخ الیعقوبی، ج۲، ص۳۹؛ فیروز آبادی، فضائل الخمسه من الصحاح السته، ج۲، ص۳۴۵ به بعد؛ الاربلی، کشف الغمه فی معرفة الائمه، ج۱، ص۳۱۶؛ الحاکم الحسکانی، المستدرک علی الصحیحین، ج۳، ص۲۲۸.
↑ ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج۱۳، ص۲۶۱-۲۶۲.
↑ ساعدی، محمد، آیات امامت و ولایت در تفسیر المنار، ص ۲۹۰.

[1] و از مردم کسی است که در به دست آوردن خشنودی خداوند از جان می‌گذرد و خداوند به بندگان مهربان است؛ سوره بقره، آیه:۲۰۷.

[2] «و از مردم کسی است که در به دست آوردن خشنودی خداوند از جان می‌گذرد و خداوند به بندگان مهربان است» سوره بقره، آیه ۲۰۷.

[3] الصحیح من سیرة النبی، ج ۷، ص ۲۲۴.

[4] «و (یاد کن) آنگاه را که کافران با تو نیرنگ می‌باختند تا تو را بازداشت کنند یا بکشند یا بیرون رانند، آنان نیرنگ می‌باختند و خداوند تدبیر می‌کرد و خداوند بهترین تدبیر کنندگان است» سوره انفال، آیه ۳۰.

[5] تفسیر فرات کوفی، ص ۴۵؛ کشف الاسرار، ج ۱، ص ۵۵۴.

[6] «و از مردم کسی است که در به دست آوردن خشنودی خداوند از جان می‌گذرد و خداوند به بندگان مهربان است» سوره بقره، آیه ۲۰۷.

[7] یحی بن الحسن الحلی، عمده عیون صحاح الاخبار، جزء ۲، ص۲۹۹؛ ثعلبی، ابواسحاقی، احمد بن محمد، الکشف و البیان (تفسیر الثعلبی)، ج۲، ص۱۲۶؛ الاربلی، علی بن عیسی، کشف الغمة فی معرفة الائمه، ج۱، ص۳۱۶؛ یحیی بن الحسن الحلی، خصائص الوحی المبین، ص۱۱۹ – ۱۲۱؛ البحرانی، حلیة الابرار، ج۲، ص۱۰۲-۱۱۷؛ ج۱، ص۱۳۳-۱۵۳؛ بحرانی، تفسیر البرهان، ج۱، ص۴۵۱ - ۴۵۵؛ شیخ الطوسی، الأمالی، ص۲۵۲ و ۲۵۳ و ص۴۴۵ - ۲۴۷ و ص۴۶۳ - ۴۶۹.

[8] ر.ک: الحلبی، السیرة الحلبیه، ج۲، ص۱۹۲؛ الهیثمی، مجمع الزوائد و منبع الفوائد، ج۷، ص۱۰۰؛ احمد بن محمد بن حنبل، المستند، ج۵، ص۳۰۱، ج۵، حدیث ۳۲۵۱؛ سبط ابن الجوزی، تذکرة الخواص، ص۳۴؛ المالکی، الفصول المهمة فی معرفة احوال الائمه، ص۴۷؛ الگنجی الشافعی، کفایة الطالب فی مناقب علی بن ابیطالب(ع)، ص۲۳۹؛ الرازی، محمد بن عمر، تفسیر الکبیر (مفاتیح الغیب)، ج۲؛ القرطبی، الجامع لاحکام القرآن، ج۲، ص۲۴؛ الأندلسی، البحر المحیط، ج۲، ص۳۳۴؛ ابن مردویه، مناقب علی بن ابیطالب(ع)، ص۲۲۳-۲۲۴؛ الشبلنجی، نور الابصار، ص۱۳۲؛ ابن المنظور، مختصر تاریخ دمشق، ج۲، ص۱۷۴؛ ابن الاثیر الجزری، اسد الغابة فی معرفة الصحابه، ج۴، ص۱۷۴؛ الآلوسی، روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم و السبع المثانی، ج۲، ص۱۶۶؛ الیعقوبی، تاریخ الیعقوبی، ج۲، ص۳۹؛ فیروز آبادی، فضائل الخمسه من الصحاح السته، ج۲، ص۳۴۵ به بعد؛ الاربلی، کشف الغمه فی معرفة الائمه، ج۱، ص۳۱۶؛ الحاکم الحسکانی، المستدرک علی الصحیحین، ج۳، ص۲۲۸.

[9] ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج۱۳، ص۲۶۱-۲۶۲.

[10] ساعدی، محمد، آیات امامت و ولایت در تفسیر المنار، ص ۲۹۰.

[۱]

[۲]

[۳]

[۴]

[۵]

[۶]

[۷]

[۸]

[۹]

[۱۰]