ارتباط معصوم با فرشته در حدیث

این مدخل زیرشاخهٔ بحث ارتباط معصوم با فرشته است. ارتباط معصوم با فرشته از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: ارتباط معصوم با فرشته در حدیث - ارتباط معصوم با فرشته در کلام اسلامی - پرسش مرتبط ندارد

روایات پیامبر اکرم (ص) و امیرالمؤمنین (ع)

در برخی روایات نبوی و روایات امير المؤمنین]] (ع)، از اهل بیت (ع) با عنوان «مختلف الملائکه» یعنی محل رفت و آمد فرشتگان یاد شده است. این عنوان اگر چه رابطه‌ای ویژه بین فرشتگان و اهل بیت (ع) را می‌رساند، ضرورتا به معنای تمثل فرشتگان برای آنان با گفت و گوی بین آنان نیست. شواهد بیشتری نیاز است که کیفیت این رابطه روشن شود.

در روایاتی، از نزول فرشتگان در شب قدر بر ائمه (ع) سخن گفته شده است. در روایتی نبوی چنین آمده است: «به شب قدر ایمان بیاورید که همانا آن برای علی بن ابی طالب و یازده فرزندش بعد از من است». اختصاص این شب به امیرالمؤمنین (ع) و دیگر ائمه (ع) بدین معناست که فرشتگان و روح در آن شب بر آنان نازل می‌شوند. در روایتی دیگر از آن حضرت، همین مطلب بیان شده است که تمام امور (كل امر) در شب قدر پس از آن حضرت بر اميرالمؤمنین (ع) نازل می‌شود. نقل شده است که امیرالمؤمنین (ع) به امام حسین (ع) بیان کردند که در شب قدر حوادث آن سال امت بر رسول خدا (ص) عرضه شد و خبر دادند که این امور بر ایشان و اوصیای ایشان نیز عرضه خواهد شد.

در روایتی دیگر از امیرالمؤمنین (ع) تأکید شده است در شب قدر، امور آن سال بر صاحبان امر نازل می‌شود. راوی از آن حضرت خواست که صاحبان امر را معرفی کند. آن حضرت فرمود: من و بازده نفر از نسل من، که امامان محدثیم. بنا بر نقلی، امیرالمؤمنين (ع) فردای نخستین شب قدر پس از رحلت رسول خدا (ص) به مردم فرمودند که هر چه می‌خواهند از ایشان بپرسند، که ایشان از گذشته و آینده خبر می‌دهد. گویا این آگاهی، به دریافت این علوم در شب قدر مرتبط است. این گونه روایات، بیانگر آن‌اند که بخشی از علوم اهل بیت از طریق ارتباط با فرشتگان و دریافت از آنان به دست می‌آمده است؛ اما چگونگی این ارتباط، در این روایات مبهم است.

در روایتی خبر داده شده است که امیرالمؤمنین (ع) هنگام غسل بدن مطهر پیامبر (ص)، فرشتگان را می‌دید که او را یاری می‌کردند؛ گروهی نازل می‌شدند و گروهی عروج می‌کردند و آن حضرت صدای زمزمه و صلوات آنان را می‌شنید. روایت دیگری نیز از مشاهده فرشتگان توسط ایشان خبر داده است.

در برخی از روایات نبوی و علوی، مسئله تحديث نیز بیان شده است. در روایتی آمده است که پیامبر اکرم (ص) فرمودند: «مِنْ أَهْلِ بَيْتِي اثْنَا عَشَرَ مُحَدَّثاً». تحديث در لغت، مصدر باب تفعیل به معنای سخن گفتن و خبر دادن از چیزی است. از روایات این گونه به دست می‌آید که در این حالت، فرد فقط صدایی را می‌شنود که با او سخن می‌گوید؛ بدون آنکه صاحب سخن را ببیند. این مطلب، در ادامه بحث روشن می‌شود. در روایت دیگری، محتوای روایت پیشین، این گونه نقل شده است: «مِنْ وُلْدِيَ اثْنَا عَشَرَ نَقِيباً نُجَبَاءُ مُحَدَّثُونَ مُفَهَّمُونَ». در روایتی، از پیامبر (ص) نقل شده است: من و اوصیای از فرزندانم، هدایت شدگانیم. همه ما محدثیم. در ادامه این روایت، نام برخی از ائمه و تعداد آنان آمده است. در این روایات، مقصود از محدث بیان نشده است.

اگر چه بیشتر این روایات، گرفتار ضعف سندی‌اند، اما تعداد این روایات و تأیید آنها با روایات امامان بعدی، موجب اطمینان به صدور آنان می‌شود.

روایات امام حسن، امام حسین و امام سجاد (ع)

در نقلی آمده است که گروهی از فرشتگان الهی که در جنگ بدر به پیامبر (ص) کمک کرده بودند، در کربلا به نزد امام حسین (ع) آمدند و آمادگی خود را برای یاری آن حضرت اعلام کردند؛ اما آن حضرت شهادت را سرانجام خود معرفی نمودند. امام سجاد (ع) نیز در روایتی اهل بیت (ع) را «مختلف الملائکه» توصیف کرده‌اند.

بنا بر روایتی، ابوحمزه ثمالی نقل کرده است که خدمت امام زین العابدین (ع) رسیدم؛ در حالی که آن حضرت دنبال چیزی می‌گشتند. سپس آن را از پس پرده به کسی دادند. از امام (ع) درباره آن چیز پرسیدم. ایشان پاسخ دادند که به دنبال باقی مانده پر فرشتگان است. فرشتگان وقتی از نزد آن حضرت خارج می‌شوند، ایشان آن باقی مانده را برای فرزندانشان تعويذ (یا تسبیح) می‌سازند. ابوحمزه از این گفتار امام تعجب کرد و از ایشان پرسید: آیا فرشتگان نزد شما می‌آیند؟ امام (ع) پاسخ دادند: «يَا أَبَا حَمْزَةَ إِنَّهُمْ لَيُزَاحِمُونَّا عَلَى تُكَأَتِنَا»؛ «آنها روی متکاها جا را بر ما تنگ می‌کنند». ضمایر جمع به کار رفته از سوی امام (ع) در این روایت، نشان می‌دهد که این مسئله اختصاص به ایشان ندارد؛ بلکه حکمی کلی درباره ائمه (ع) است. این روایت دلالت بر آن دارد که فرشتگان گاهی در صورتی تمثل یافته بر ائمه (ع) نازل می‌شدند و ائمه (ع) از باقی مانده آثار آنان، برای فرزندانشان گردن بندی برای تعویذ یا تسبیح درست می‌کردند. این روایت تا حدی کیفیت ارتباط فرشتگان با ائمه را روشن می‌سازد.

در روایتی از آن حضرت، به مسئله محدث بودن ائمه (ع) نیز اشاره شده است. بنا بر این نقل، آن حضرت به یکی از اصحاب خود فرمودند: آیا آیه‌ای را که علی بن ابی طالب (ع) با آن قاتل خود و امور بزرگی را می‌شناخت و مردم درباره آن سخن می‌گویند، می‌دانی؟ آن فرد اظهار بی‌اطلاعی کرد. امام آیه شريفه را ﴿وَمَا أَرْسَلْنَا مِنْ قَبْلِكَ مِنْ رَسُولٍ وَلَا نَبِيٍّ﴾ را تلاوت کردند و عبارت «ولا محدث» را به دنبال ﴿ولًا نَبِيًّ﴾؛ افزودند و ادامه دادند که، امام علی بن ابی طالب (ع) محدث بود. سپس فرمودند: هر امامی از ما اهل بیت، محدث است. بنا بر این گزارش، استناد به این آیه کریمه برای محدث معرفی کردن ائمه (ع)، نخستین بار در روایات امام سجاد (ع) مطرح شده است.

روایات امام باقر و امام صادق (ع)

رفت و آمد فرشتگان، نزول فرشتگان در شب قدر بر ائمه، تمثل فرشتگان نزد ایشان و سخن گفتن با ائمه (تحديث)، از مهم‌ترین مطالبی است که در روایات این دو امام بزرگوار آمده است.

در روایاتی از امام باقر (ع)، ائمه (ع) با عنوان «مختلف الملائكة»، یعنی کسانی که محل رفت و آمد فرشتگان‌اند، توصیف شده‌اند. در روایتی دیگر از آن حضرت آمده است: چرا مردم از ما کراهت دارند؟ به خدا قسم، ما درخت نبوت، جایگاه رسالت، محل رفت و آمد فرشتگان و خانه رحمت و معدن علمیم. بنا بر برخی از این نقلها، آن حضرت این سخن را بارها تکرار کرده بودند. در نقل دیگری روایت شده است که ایشان می‌فرمودند: «نحن الذين إلا تختلف الملائكة».

بنا بر روایتی دیگر، آن حضرت فرمودند: به خدا قسم فرشتگان بر ما نازل می‌شوند و بر فرش‌های ما قدم می‌گذارند. آن حضرت در ادامه، این مطلب را برآیه‌ای از قرآن تطبیق دادند و فرمودند: آیا کتاب خدا را نمی‌خوانی که فرموده است): ﴿إِنَّ الَّذِينَ قَالُوا رَبُّنَا اللَّهُ ثُمَّ اسْتَقَامُوا تَتَنَزَّلُ عَلَيْهِمُ الْمَلَائِكَةُ أَلَّا تَخَافُوا وَلَا تَحْزَنُوا وَأَبْشِرُوا بِالْجَنَّةِ الَّتِي كُنْتُمْ تُوعَدُونَ﴾. و این روایت نشان می‌دهد که این آیه به نزول فرشتگان در قیامت یا هنگام مرگ اختصاص ندارد؛ بلکه آنان در مواقع دیگر نیز بر ائمه (ع) نازل می‌شوند. این دومین آیه‌ای است که ائمه (ع) در این موضوع بدان استناد کرده‌اند. ظاهر این روایت، همچنین تمثل را در هنگام حضور نزد ائمه (ع) می‌رساند؛ زیرا از تعابیری مانند بر فرش‌های ما قدم می‌گذارند، همین مطلب به ذهن می‌رسد.

روایات متعددی از امام صادق (ع) نیز خبر می‌دهند که فرشتگان نزد ائمه در رفت و آمد بوده‌اند. در این روایات به صراحت از نزول فرشتگان بر خانه‌ها و بر روی بالش‌های خانه‌های آنان سخن به میان آمده است. در برخی از این روایات، همچون برخی روایات گذشته، از ساختن تعويذ از باقی مانده پر فرشتگان برای فرزندان اهل بیت (ع) سخن گفته شده است. مجموعه این روایات، تمثل فرشتگان را بر ائمه به تقویت می‌کنند.

روایاتی از این دو امام بزرگوار (ع) به درباره نزول فرشتگان در شب قدر بر ائمه دسته‌ای دیگر از روایات مرتبط با این موضوع است. در روایتی از امام باقر (ع) نقل شده است: «لَا تَخْفَى عَلَيْنَا لَيْلَةُ الْقَدْرِ إِنَّ الْمَلَائِكَةَ يُطِيفُونَ بِنَا فِيهَا»؛ البته کیفیت این نزول و ارتباط مشخص نشده است. در روایتی دیگر، از آن حضرت نقل شده است که خداوند شب قدر را از ابتدای دنیا مقدر ساخت و بر اولین انسان که نخستین پیامبر بود، تفسیر امور تمام آن سال را نازل کرد تا در کنار آنچه جبرئیل بر او نازل می‌سازد، حجتی بر او باشد. در ادامه، آن حضرت بیان کردند که تا پایان دنیا، حجتی بر روی زمین خواهد بود و هر سال در شب قدر، این امور بر او نازل می‌شود.

دسته‌ای دیگر از روایات، روایاتی است که ائمه را محدث معرفی می‌کنند. از امام باقر (ع) نقل شده است: «الِاثْنَا عَشَرَ الْإِمَامَ مِنْ آلِ مُحَمَّدٍ كُلُّهُمْ مُحَدَّثٌ‌»؛ بنابر روایتی دیگر، آن حضرت به زراره مأموریت داد به حکم بن عتيبه اعلام کند که اوصیای پیامبر (ص) محدث‌اند. از ایشان درباره ویژگی‌های امام این گونه نقل شده است: «او (امام) محدث است، تا زمانی که دوره (امامت و زندگی) او سپری شود».

از نکاتی که در روایات امام باقر (ع) درباره محدث بودن ائمه (ع)، می‌توان دید، استناد به این آیه است: ﴿وَمَا أَرْسَلْنَا مِنْ قَبْلِكَ مِنْ رَسُولٍ وَلَا نَبِيٍّ إِلَّا إِذَا تَمَنَّى أَلْقَى الشَّيْطَانُ فِي أُمْنِيَّتِهِ فَيَنْسَخُ اللَّهُ مَا يُلْقِي الشَّيْطَانُ ثُمَّ يُحْكِمُ اللَّهُ آيَاتِهِ وَاللَّهُ عَلِيمٌ حَكِيمٌ﴾. پیش از این، استناد به این آیه را در روایات امام سجاد (ع) دیدیم. در روایتی از امام باقر (ع)، پس از عبارت ﴿وَلَا نَبِيٍّ﴾، عبارت «وَ لَا مُحَدَّثٍ‌» آمده و این آیه دلیل محدث بودن امیر المؤمنين (ع) معرفی شده است. با توجه به اینکه تحریف ناپذیری قرآن، امری مسلم است، این عبارت را می‌توان تفسیری بر آیه یاد شده دانست. به عبارت دیگر، ائمه (ع) بیان کرده‌اند که حکم بیان شده در این آیه (تلاش شیاطین برای انحراف معارف الهی و عنایت ویژه خداوند برای حفظ، آن معارف)، اختصاص به پیامبران ندارد؛ بلکه کسانی هم که به اذن خداوند خطاب فرشتگان قرار می‌گیرند، این گونه‌اند. بنابر این بیان چنین نکته‌ای را نباید به معنای اشاره به تحریف قرآن توسط ائمه (ع) شمرد.

دسته‌ای دیگر از روایات که به بحث تحديث مرتبط‌اند و نشان می‌دهند فرشتگان وظیفه تحديث به ائمه (ع) را بر عهده دارند، روایاتی‌اند که از الهام و شنیدن صدا به مثابه دو روش مهم از روش‌های دریافت علوم توسط ائمه خبر می‌دهند. پیش از این گفته شد که در روایات متعددی از امام صادق (ع) - که سند برخی از آنها صحیح است -شیوه دریافت برخی علوم، افکندن در دل یا شنیدن صدا توسط گوش معرفی شده است.

در روایتی آمده است: پس از آنکه امام صادق (ع)، اميرالمؤمنین علی (ع) را محدث معرفی کردند، ابوبصیر از ایشان توضیح این مطلب را خواست و امام فرمودند: «يَبْعَثُ اللَّهُ مَلَكاً يَنْقُرُ فِي أُذُنِهِ كَيْتَ وَ كَيْتَ وَ كَيْتَ‌»؛ «خداوند فرشته‌ای را به سوی او می‌فرستد که در گوش او چنین و چنان می‌افکند». «نقر» به معنای کوبیدن است و مقصود از نقر صدا در گوش، طنین‌افکندن صدا در گوش است. تقر در گوش در این روایات، در کنار «نکت در قلب»، از شیوه‌هایی معرفی شده است که امام بدان وسیله علوم را دریافت می‌کند. به نظر می‌رسد این روایات، تبیین روشن تری از کیفیت تحديث فرشتگان ارائه می‌کنند و نشان می‌دهند که تحديث فرشتگان، از طريق طنین انداختن صدا در گوش حاصل می‌شود.

در روایتی دیگر از آن حضرت نیز به این نکته تصریح شده که افکندن صدا در گوش، کار فرشتگان است:. «أَمَّا النَّقْرُ فِي الْأَسْمَاعِ فَأَمْرُ الْمَلَكِ‌»؛ بنا بر روایتی، امام صادق (ع) محدث را این گونه تفسیر کرده اند: «إِنَّهُ يَسْمَعُ الصَّوْتَ وَ لَا يَرَى الشَّخْصَ‌». در ادامه این روایت آماده است که از آن حضرت پرسیده شد: در این صورت، امام چگونه می‌فهمد که این صدای فرشته است یا القای شیطان؟ حضرت پاسخ دادند: به او آرامش و وقار داده می‌شود؛ به گونه‌ای که مطمئن می‌شود آن صدای فرشته است. این روایت نیز به روشنی نشان می‌دهد که محلش (کسی که با امام سخن می‌گوید) فرشته است.

از مجموع این روایات، روشن می‌شود که «تقر في الاسماع» (طنين افكندن در گوش)، همان تحديث فرشتگان است. پس ارتباط فرشتگان در مسئله تحديث با ائمه، از طریق ایجاد صداهایی در گوش آنان است.

روایات امام کاظم و امام رضا (ع)

بنا بر روایات امام کاظم (ع)، شنیدن صدای هاتف غیبی و در دل افکندن، دو شيوه دیگر از شیوه‌های دریافت علوم توسط ائمه است که در روایات از آن به نقر در گوش و نکت (يا قذف) در قلب تعبیر شده است. این دو شیوه، مربوط به علوم حادث معرفی شده‌اند. در برخی روایات آن حضرت، به صراحت از شنیدن صدا توسط امام سخن به میان آمده است. در روایتی دیگر از ایشان، ضمن معرفی برخی ویژگی‌های امام، ائمه «محدث» معرفی شده‌اند. روایت دیگری نیز از آن حضرت همین مطلب را تأیید می‌کند. بنا بر خبری دیگر، ایشان امام جواد (ع) را محدث معرفی کردند. همچنین آن حضرت از امام صادق (ع) روایت کرده‌اند که امام حسن و امام حسین (ع) محدث بودند.

از امام رضا این گونه نقل شده که فرق بین رسول، پیامبر و امام این است که رسول، جبرئیل را می‌بیند و صدای او را می‌شنود و بر او وحی نازل می‌شود و گاهی در خواب، مطالبی به او خبر داده می‌شود؛ پیامبر گاهی صدای فرشته وحی را می‌شنود و گاهی او را می‌بیند؛ ولی صدایش را نمی‌شنود؛ اما امام کسی است که صدا را می‌شنود؛ ولی شخص فرشته را نمی‌بیند. محتوای این روایت درباره امام، مضمون روایات امام باقر و امام صادق (ع) درباره محدث را تأیید می‌کند.

روایات امام جواد، امام هادی، امام عسکری و امام زمان (ع)

امام هادی (ع) در زیارت جامعه، ائمه را محل رفت و آمد فرشتگان معرفی کرده‌اند: «مُخْتَلَفُ الْمَلَائِكَةِ». روایت دیگری از این امامان بزرگوار در این موضوع یافت نشد.

منابع

1. هاشمی، سید علی، ماهیت علم امام بررسی تاریخی و کلامی