حاطب بن ابی‌بلتعه لخمی در قرآن

این مدخل زیرشاخهٔ بحث حاطب بن ابی‌بلتعه لخمی است. حاطب بن ابی‌بلتعه لخمی از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: حاطب بن ابی‌بلتعه لخمی در قرآن - حاطب بن ابی‌بلتعه لخمی در تاریخ اسلامی - پرسش مرتبط ندارد

مقدمه

نام وی حاطب بن ابی بلتعة بن عمیر است. کنیه‌اش را «ابوعبدالله» یا «ابومحمد» و برخی «ابوعبدالرحمن» گفته‌اند. نسب حاطب به تیره بنوراشد بن أذَبّ بن جزیله از زیرمجموعه‌های قبیله جنوبی لخم می‌رسد؛ ولی طی پیمانی به قبیله قرشی بنی‌اسد بن عبدالعزی (قبیله زبیر و خدیجه) پیوسته بود. برخی وی را برده عبیداللّه ‌بن حمید از قبیله بنی ‌اسد بن عبدالعزی دانسته‌اند که به صورت قرار مکاتبه‌ای آزاد شد و وجه‌المکاتبه را روز فتح مکه پرداخت. پیشه وی تجارت مواد غذایی بود. حاطب را خوش‌ اندام، با ریشی کم‌پشت، قدی نسبتا کوتاه و خمیده و انگشتانی ضخیم وصف کرده‌اند. حاطب جزو نخستین مسلمانان بود؛ به گونه‌ای که گفته‌اند: همزمان با زبیر مسلمان شد. نام حاطب بن ابی‌بلتعه لخمی و غلامش سعد را در میان اسدیان مهاجر می‌توان یافت. او در زمان مهاجرت ۳۵ ساله بوده است. او و غلامش در مدینه به خانه منذر بن محمد رفتند. در ماجرای اخوت در سال دوم هجری پیامبر میان حاطب و رخیلة بن خالد و بنابر قولی عویم بن ساعده یا کعب بن مالک پیمان برادری بست.

حاطب در تمامی غزوه‌ها از جمله بدر، احد و خندق حضور داشت. در بدر در سال دوم هجری حارث بن عائذ یا عثمان بن حویرث از بنی اسد را اسیر کرد. در جنگ احد یکی از تیراندازان بود و غلامش سعد در این نبرد شهید شد. بنابر نقلی از خود او در احد پیامبر را دید که مجروح شده و با آبی که در سپر علی بود خون‌ها را شست‌وشو می‌دهد و وقتی دانست که عتبة بن ابی وقاص با پیامبر چنین کرده، در پی عتبه رفت و او را کشت و با اسب و سلاح و سر عتبه بازگشت که پیامبر خوشحال شد و دوبار برای حاطب دعا کرد تا خداوند از او راضی باشد. در سال چهارم هجری حاطب پیک پیامبر برای خواستگاری از ام‌سلمه بود و در سال پنجم هجری و هنگام بازگشت سپاه از مُرَیْسیع (غزوه بنی‌المصطلق) چون اصحاب با کم‌آبی روبه‌رو شدند در منطقه نقیع به دستور پیامبر چاهی کَند. در ذیحجه سال ششم هجری وی از طرف پیامبر مأمور شد تا نامه آن حضرت را به مُقَوْقِس پادشاه مصر برساند. وی در اسکندریه با مقوقس ملاقات کرد و مورد احترام و ستایش وی قرار گرفت و همراه با هدایایی از جمله ماریه قبطیه (مادر ابراهیم فرزند پیامبر) در سال هفتم به مدینه بازگشت. حاطب هنگام بازگشت، اسلام را به ماریه پیشنهاد کرد و وی و خواهرش مسلمان شدند. به دلیل همین تجربه حاطب پس از وفات پیامبر از سوی ابوبکر مأمور شد تا برای پیمان صلح و دوستی با مقوقس به مصر سفر کند. در نامه واگذاری منطقه ذات الحناطی و ذات الاساود (از منازل میان کوفه و شام) به سلمة بن مالک السلمی، علی (ع) و حاطب بن أبی بلتعه گواه بودند؛ همچنین نام او در کنار بریده اسلمی در توطئه بر ضدّ علی (ع) ذکر شده است؛ توطئه‌ای که موجب نارضایتی پیامبر (ص) شد. حاطب هنگام مرگ خود در سال ۳۰ یا ۳۱ هجری ۶۵ ساله بود و ۴۰۰۰ دینار و چند درهم، خانه و اموالی دیگر از خود بر جای گذاشت. اعقاب وی در مدینه بودند. افزون بر نام حاطب و فرزندش عبدالرحمان، یحیی بن عبدالرحمن و دیگر نوادگانش در زمره راویان حدیث ذکر شده‌اند و از آنها روایت نقل شده است.

حاطب در شأن نزول آیات

مفسران، نزول آیاتی را در شأن حاطب بن ابی‌بلتعه لخمی گزارش کرده‌اند. از آن جمله در سبب نزول آیه ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَتَّخِذُوا عَدُوِّي وَعَدُوَّكُمْ أَوْلِيَاءَ تُلْقُونَ إِلَيْهِمْ بِالْمَوَدَّةِ وَقَدْ كَفَرُوا بِمَا جَاءَكُمْ مِنَ الْحَقِّ يُخْرِجُونَ الرَّسُولَ وَإِيَّاكُمْ أَنْ تُؤْمِنُوا بِاللَّهِ رَبِّكُمْ إِنْ كُنْتُمْ خَرَجْتُمْ جِهَادًا فِي سَبِيلِي وَابْتِغَاءَ مَرْضَاتِي تُسِرُّونَ إِلَيْهِمْ بِالْمَوَدَّةِ وَأَنَا أَعْلَمُ بِمَا أَخْفَيْتُمْ وَمَا أَعْلَنْتُمْ وَمَنْ يَفْعَلْهُ مِنْكُمْ فَقَدْ ضَلَّ سَوَاءَ السَّبِيلِ﴾ گفته شده: پیامبر (ص) در سال هشتم هجری در پی نقض پیمان حدیبیه از سوی قریش می‌خواست لشکرکشی خود به مکه را از دیگران مخفی دارد؛ اما حاطب طی نامه‌ای به سران قریش تلاش کرد تا آنها را از تصمیم پیامبر آگاه سازد. و این نامه را توسط زنی از مزینه یا کنیزی از کنیزان قریش به نام ساره به مکه فرستاد. خداوند پیامبر خود را از این ماجرا آگاه کرد. آن حضرت نیز علی و زبیر و طبق برخی نقل‌ها مقداد و دیگران را مأمور ساخت تا نامه را از آن زن بگیرند. آنان در مکانی به نام "روضه خاخ" در مسیر مکه به مدینه و نزدیک حمراء الاسد به آن زن رسیدند و بار و اثاث وی را تفتیش کردند و چیزی نیافتند و سرانجام وی را مجبور کردند تا نامه را از میان گیسوانش درآورده، تسلیم کند و آن را به محضر رسول خدا آوردند. آن حضرت، حاطب را خواست و از علت این خیانت جویا شد. حاطب در پاسخ، بی‌پناه بودن زن و فرزندانش در مکه و تلاش برای جلب نظر مکیان را سبب کار خود دانست. عمر بن خطاب از پیامبر اجازه خواست تا گردن وی را بزند؛ ولی پیامبر نپذیرفت و ادعای بی‌غرض بودن حاطب را تأیید کرد؛ ولی دستور داد حاطب را از مسجد بیرون کنند. حاطب نگاه خود را از پیامبر برنداشت تا نظر وی را تغییر دهد، در نتیجه پیامبر دستور داد او را بازگردانند و از او خواست دیگر مرتکب چنین جرمی نشود؛ آن‌گاه خداوند با نزول آیات ابتدای سوره ممتحنه مؤمنان را از دوست گرفتن و تقرب به دشمنان خود باز داشت: ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَتَّخِذُوا عَدُوِّي وَعَدُوَّكُمْ أَوْلِيَاءَ تُلْقُونَ إِلَيْهِمْ بِالْمَوَدَّةِ وَقَدْ كَفَرُوا بِمَا جَاءَكُمْ مِنَ الْحَقِّ يُخْرِجُونَ الرَّسُولَ وَإِيَّاكُمْ أَنْ تُؤْمِنُوا بِاللَّهِ رَبِّكُمْ إِنْ كُنْتُمْ خَرَجْتُمْ جِهَادًا فِي سَبِيلِي وَابْتِغَاءَ مَرْضَاتِي تُسِرُّونَ إِلَيْهِمْ بِالْمَوَدَّةِ وَأَنَا أَعْلَمُ بِمَا أَخْفَيْتُمْ وَمَا أَعْلَنْتُمْ وَمَنْ يَفْعَلْهُ مِنْكُمْ فَقَدْ ضَلَّ سَوَاءَ السَّبِيلِ إِن يَثْقَفُوكُمْ يَكُونُوا لَكُمْ أَعْدَاء وَيَبْسُطُوا إِلَيْكُمْ أَيْدِيَهُمْ وَأَلْسِنَتَهُم بِالسُّوءِ وَوَدُّوا لَوْ تَكْفُرُونَ لَن تَنفَعَكُمْ أَرْحَامُكُمْ وَلا أَوْلادُكُمْ يَوْمَ الْقِيَامَةِ يَفْصِلُ بَيْنَكُمْ وَاللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِيرٌ ﴾ گفته شده: حاطب وقتی شنید که خداوند وی را به عنوان اهل ایمان یاد کرد، از خوشحالی بی‌هوش شد برخی از این آیه استفاده کرده‌اند که مرتکب گناه کبیره از ایمان خارج نمی‌شود. بیشتر مفسران اولیه این عبارت را که شاید خداوند حاطب را به سبب بدری بودن بخشوده، از پیامبر نقل کرده‌اند؛ اما علامه طباطبایی پس از نقل این روایت و اشاره به راویان اولیه آن، این قسمت از روایت را مخدوش دانسته است، چون آنچه در روایت آمده که خداوند به بدریان اجازه داد هرکاری بخواهند انجام دهند، با هیچ منطقی سازگار نیست. چنین شأن نزولی برای حاطب موجب شده مفسران در سده‌های بعد برای شأن نزول بیشتر آیاتی که مسلمانان را از دوستی با کافران نهی می‌کنند از حاطب‌بن ابی بلتعه یاد و این آیات را بر وی تطبیق کنند؛ از جمله آیه ﴿لَا يَتَّخِذِ الْمُؤْمِنُونَ الْكَافِرِينَ أَوْلِيَاءَ مِنْ دُونِ الْمُؤْمِنِينَ وَمَنْ يَفْعَلْ ذَلِكَ فَلَيْسَ مِنَ اللَّهِ فِي شَيْءٍ إِلَّا أَنْ تَتَّقُوا مِنْهُمْ تُقَاةً وَيُحَذِّرُكُمُ اللَّهُ نَفْسَهُ وَإِلَى اللَّهِ الْمَصِيرُ﴾، ﴿لَا تَجِدُ قَوْمًا يُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ يُوَادُّونَ مَنْ حَادَّ اللَّهَ وَرَسُولَهُ وَلَوْ كَانُوا آبَاءَهُمْ أَوْ أَبْنَاءَهُمْ أَوْ إِخْوَانَهُمْ أَوْ عَشِيرَتَهُمْ أُولَئِكَ كَتَبَ فِي قُلُوبِهِمُ الْإِيمَانَ وَأَيَّدَهُمْ بِرُوحٍ مِنْهُ وَيُدْخِلُهُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ خَالِدِينَ فِيهَا رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُمْ وَرَضُوا عَنْهُ أُولَئِكَ حِزْبُ اللَّهِ أَلَا إِنَّ حِزْبَ اللَّهِ هُمُ الْمُفْلِحُونَ﴾، ﴿أَمْ حَسِبْتُمْ أَنْ تُتْرَكُوا وَلَمَّا يَعْلَمِ اللَّهُ الَّذِينَ جَاهَدُوا مِنْكُمْ وَلَمْ يَتَّخِذُوا مِنْ دُونِ اللَّهِ وَلَا رَسُولِهِ وَلَا الْمُؤْمِنِينَ وَلِيجَةً وَاللَّهُ خَبِيرٌ بِمَا تَعْمَلُونَ﴾ و ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَتَّخِذُوا آبَاءَكُمْ وَإِخْوَانَكُمْ أَوْلِيَاءَ إِنِ اسْتَحَبُّوا الْكُفْرَ عَلَى الْإِيمَانِ وَمَنْ يَتَوَلَّهُمْ مِنْكُمْ فَأُولَئِكَ هُمُ الظَّالِمُونَ﴾ و ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَتَوَلَّوْا قَوْمًا غَضِبَ اللَّهُ عَلَيْهِمْ قَدْ يَئِسُوا مِنَ الْآخِرَةِ كَمَا يَئِسَ الْكُفَّارُ مِنْ أَصْحَابِ الْقُبُورِ﴾؛ نیز ذیل آیات ﴿وَمِنْهُمْ مَنْ عَاهَدَ اللَّهَ لَئِنْ آتَانَا مِنْ فَضْلِهِ لَنَصَّدَّقَنَّ وَلَنَكُونَنَّ مِنَ الصَّالِحِينَ﴾ گفته‌اند که درباره حاطب بن ابی‌بلتعه لخمی نازل شده که از پیامبر خواست تا دعا کند خداوند مالی به وی عطا کند تا با آن افزون بر گذران زندگی به دیگران هم احسان کند و صدقه بدهد. وقتی خداوند مالی به وی عطا کرد راه بخل را در پیش گرفت. این در حالی است که بسیاری از مفسران، شأن نزول آیه را ثعلبة بن حاطب انصاری دانسته‌اند. همچنین در شأن نزول آیات ﴿فَلَا وَرَبِّكَ لَا يُؤْمِنُونَ حَتَّى يُحَكِّمُوكَ فِيمَا شَجَرَ بَيْنَهُمْ ثُمَّ لَا يَجِدُوا فِي أَنْفُسِهِمْ حَرَجًا مِمَّا قَضَيْتَ وَيُسَلِّمُوا تَسْلِيمًا﴾، ﴿وَلَوْ أَنَّا كَتَبْنَا عَلَيْهِمْ أَنِ اقْتُلُوا أَنْفُسَكُمْ أَوِ اخْرُجُوا مِنْ دِيَارِكُمْ مَا فَعَلُوهُ إِلَّا قَلِيلٌ مِنْهُمْ وَلَوْ أَنَّهُمْ فَعَلُوا مَا يُوعَظُونَ بِهِ لَكَانَ خَيْرًا لَهُمْ وَأَشَدَّ تَثْبِيتًا﴾. گفته شده که درباره نزاع میان زبیر و حاطب نازل شده که پس از اختلاف بر سر بهره‌گیری از آب رودخانه‌ای نزد پیغمبر (ص) رفتند و حضرت به زبیر فرمود: نخست تو آبیاری کن، بعد همسایه‌ات را بگذار از آب استفاده کند. حاطب گفت: پیامبر به سود خویشاوند خود زبیر قضاوت کرد؛ لکن برخی احتمال داده‌اند که این گزارش به اشتباه به حاطب بن ابی‌بلتعه لخمی نسبت داده شده، چون در برخی منابع گفته شده: آیه درباره نزاع میان زبیر با مردی از انصار نازل شده که احتمالاً همان ثعلبه‌بن حاطب انصاری است.

منابع

1. گودرزی، محمود، مقاله «حاطب بن ابی‌بلتعه لخمی»، دائرة المعارف قرآن کریم ج۱۰

پانویس

 با کلیک بر فلش ↑ به محل متن مرتبط با این پانویس منتقل می‌شوید: