شروط امامت در معارف و سیره سجادی

مقدمه

شروط امامت یکی از مهمترین مباحثی است که در زمینه امامت مطرح شده و درباره برخی از آنها نیز در بین مذاهب اسلامی اختلاف وجود دارد؛ برخی از این شرایط عبارت‌اند از: عصمت؛ عدالت؛ دانایی و کفایت؛ علم خدادادی و قریشی‌بودن. بارزترین شرایط امام در کلام امام سجاد(ع) به شرح ذیل است: ای پروردگار من، بر اهل‌بیت طیّبین او که آنان را برای قیام به امر خود برگزیده‌ای و خازنان علم خود و حافظان دین خود و خلفای خود بر روی زمین و حجت‌های خود بر بندگان قرار داده‌ای و آنان را به خواست خود از هر ناپاک پاک گردانیده‌ای و طریق رسیدن به مقام قرب خود و وصول به بهشت ساخته‌ای، تحیّت و درود بفرست»^[۱].

شروط امامت از منظر امام سجاد (ع)

نص الهی

یکی از شرایط امام وجود نصّ بر امامت اوست. امام سجاد (ع) از ویژگی برجسته اهل‌بیت (ع) که همان برگزیدگی الهی است چنین یاد می‌کند: «الَّذِينَ اخْتَرْتَهُمْ لِأَمْرِكَ»^[۲] مقصود از اختیار و برگزیدن اهل‌بیت این است که خداوند هم از نظر تکوین و خلقت و هم از نظر تشریع آنان را برگزیده است. بنابراین دیگران در انتخاب امام اختیاری ندارند و امامت امری منصوص است. همچنین حضرت با عطف “عترت” بر “محمد”^[۳] به برتری و برگزیدگی خاندان عترت بر سایر آفریده‌ها تأکید نموده است: «بار خدایا، این جایگاه، جای خلفای تو و برگزیدگان توست و ‏جایگاه رفیع امینان تو که آنان را بدان اختصاص داده‌ای»^[۴].

اینکه امام در این دعا خلفاء و اصفیاء و امینان را به خدا نسبت داده و اختصاص ایشان به این مقام را نیز از جانب خدا برشمرده است، می‌توان فهمید که؛ مقام ائمه معصومین و امامان حقه در منظومه فکری شیعه، مقامی الهی و بر اساس انتصاب و انتخاب الهی است. از سویی دیگر توجه به خصوصیاتی چون خلافت الهی، برگزیده و امین بودن، توجه به‌ویژگی‌هایی است که برای امامت ضروری می‌نماید.

خلافت خدا بر روی زمین و بر مخلوقات خدا، شایسته انسان کامل است. برترین مصداق انسان کامل را نیز می‌توان در افرادی جست، که خداوند این جایگاه را برای ایشان با بیان‌هایی که متصل به وحی و پاک از خطاست، تأیید نموده است. امام در این دعای عالی، اهل‌بیت(ع) را مصادیق حقیقی «خُلَفَاءَکَ فِی أَرْضِکَ» برمی‌شمارد. با دقت در این دعا فهمیده می‌شود که؛ امامان اهل‌بیت(ع) علاوه بر رهبری معنوی، در نظام اجتماعی نیز برخوردار از مقام خلافت الهی و رهبری دین و دنیای مردم هستند.

بیان دین به صورت تمام و کمال توسط امامان صورت گرفته و ایشان «حُجَجَکَ عَلَى عِبَادِکَ» هستند. حجت‌های خداوند بر بندگانش، تمامی بهانه‌ها را برای عیب‌جویی و کجروی‌ها از انسان‌های لجوج و منحرف گرفته است^[۵].

عصمت

یکی از اصلی‌ترین ویژگی‌های هر امام شیعه عصمت است که با استفاده از قاعده لطف و حکمت الهی اثبات می‌گردد. از آنجا که امام (ع) تمام مسئولیت‌ها و وظایف پیامبر (ص) را به جز دریافت و ابلاغ وحی به عهده دارد، بنابراین باید همچون پیامبر (ص) عصمتی همه جانبه داشته باشد. امام سجاد (ع) با بیان «أَطَايِبِ‏ أَهْلِ‏ بَيْتِهِ‏»^[۶] به ویژگی انحصاری اهل بیتی که منزه از نقائص و دور از تمام زشتی‌ها و متصف به تمام صفات کمالیه و معصوم است، اشاره می‌کند و همچنین با تأکید بر تطهیر و پاکی آنان از رجس و پلیدی به خواست خداوند، «وَ طَهَّرْتَهُمْ مِنَ الرِّجْسِ وَ الدَّنَسِ تَطْهِيراً بِإِرَادَتِكَ»^[۷] به نحو دیگری به عصمت ائمه اشاره می‌نماید. بنابراین یکی از مهم‌ترین ویژگی‌های اهل‌بیت برای منصب والای امامت پاکی و عصمت ایشان است. حضرت با آوردن این سخنان، به مضمون آیه ﴿إِنَّمَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَيُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيرًا﴾^[۸] اشاره می‌نماید و در حقیقت مصداق واقعی اهل بیت را همانا معصومین (ع) معرفی می‌کند. امام سجاد (ع) تنها به تطهیر اهل‌بیت اشاره ننموده بلکه می‌فرماید: «تَطْهِيراً بِإِرَادَتِكَ» تا اراده الهی را در این تطهیر بیشتر نمودار سازد و به مردم اعلام کند که جانشین پیامبر با اراده خداوند این مقامات را کسب نموده و شایسته امامت شده است؛ لذا هر کسی شایسته این مقام نیست. این کلام حضرت خود اعتراضی است به کسانی که بعد از رحلت پیامبر (ص) خودسرانه، اراده بی‌تدبیرانه خودشان را بر اراده الهی ترجیح دادند و حق ائمه (ع) را نادیده گرفتند و بر این خاندان مطهر ستم‌ها روا داشتند. امام سجاد (ع) در جای جای صحیفه برای دفاع از مقام امامت، با صلوات‌های مکرر از ائمه (ع) با تعابیری همچون “طیّبین، طاهرین، انجبین، ابرار، اخیار، صفوه” یاد می‌کند^[۹]. این ویژگی‌ها علاوه بر خاص نمودن مقام این بزرگواران، تأکیدی بر مقام عصمت و پاکی ایشان است^[۱۰].

علم غیب

بیان دین و پاسخگویی و راهبری مردمان در راه سعادت و کمال دنیوی و اخروی، نیاز به علم دانشی متصل به علم بی‌نهایت الهی دارد، که امامان دارای این مقام علمی هستند. امام سجاد(ع) در این خصوص می‌فرماید:

«بار خدایا، تو این قرآن را بی‌هیچ شرح و تفسیری، بر پیامبرت محمد(ص) فرستادی و علم به شگفتی‌هایش را سراسر به او الهام فرمودی و علم تفسیر آن را به ما به میراث دادی و ما را بر آن کس که از علم قرآنش بهره‌ای نبود برتری نهادی و ما را به شناخت قرآن توانایی بخشیدی، تا بر کسانی که یارای حمل آن ندارند شرف و برترى دهی»^[۱۱].
بار خدایا، هم‌چنان که دل‌های ما را حاملان قرآن ساختی و به رحمت خود شرف و فضیلت آن به ما شناساندی، بر محمد(ص) که خطیب قرآن است و خاندان او که خازنان علم قرآنند، درود بفرست و ما را در زمره کسانی قرار ده که از سر صدق معترفند که قرآن از نزد تو نازل شده، تا هیچ شک و تردید، با یقین ما معارضه نکند و چون قدم به راه راست قرآن نهادیم هیچ چیز ما را در راه نلغزاند»^[۱۲].

«وَ وَرَّثْتَنَا عِلْمَهُ مُفَسَّراً»^[۱۳] علم تفسیر قرآن از ویژگی‌ و شئون امامت است و این علم به ایشان اختصاص دارد؛ ««وَ عَلَى آلِهِ الْخُزَّانِ لَهُ». «خَزَنَةَ عِلْمِکَ» این بیان از علم امام و منبع آنکه به بیان این دعا از جانب خداست، برای علم امام، ویژگی‌های را برمی‌شمارد مانند؛ الهی بودن، عصمت علم ایشان از خطا؛ زیرا که از جانب خدایی‌ است که در او خطا و اشتباه راه ندارد و در هدایت و سعادت بشر نقش دارد و لذا باید با توجه به مبداء علم و غایت آن، باید برکناره از هر گونه خطا و اشتباهی باشد. راه شناخت امام نیز به این واسطه امکان می‌یابد، همانطور که خود امام به آن اشاره نموده‌اند و این ویژگی را مایه قدرت و برتری استدلال حقانیت خویش «وَ فَضَّلْتَنَا عَلَى مَنْ جَهِلَ عِلْمَهُ، وَ قَوَّیْتَنَا عَلَیْهِ لِتَرْفَعَنَا فَوْقَ مَنْ لَمْ یُطِقْ حَمْلَهُ»^[۱۴] برشمرده‌اند^[۱۵].

منابع

پانویس

↑ «رَبِّ صَلِّ عَلَى أَطَایِبِ أَهْلِ بَیْتِهِ الَّذِینَ اخْتَرْتَهُمْ لِأَمْرِکَ، وَ جَعَلْتَهُمْ خَزَنَةَ عِلْمِکَ، وَ حَفَظَةَ دِینِکَ، وَ خُلَفَاءَکَ فِی أَرْضِکَ، وَ حُجَجَکَ عَلَى عِبَادِکَ، وَ طَهَّرْتَهُمْ مِنَ الرِّجْسِ وَ الدَّنَسِ تَطْهِیراً بِإِرَادَتِکَ، وَ جَعَلْتَهُمُ الْوَسِیلَةَ إِلَیْکَ، وَ الْمَسْلَکَ إِلَى جَنَّتِکَ»، صحیفه سجادیه، دعای ۴۷، فراز۵۶.
↑ صحیفه سجادیه، دعای ۴۷.
↑ صحیفه سجادیه، دعای ۳۴.
↑ «اللَّهُمَّ إِنَّ هَذَا الْمَقَامَ لِخُلَفَائِکَ وَ أَصْفِیَائِکَ وَ مَوَاضِعَ أُمَنَائِکَ فِی الدَّرَجَةِ الرَّفِیعَةِ الَّتِی اخْتَصَصْتَهُمْ بِهَا....»، صحیفه سجادیه، دعای ۴۸، فراز ۹.
↑ مقاله امامت در صحیفه سجادیه، ناصر باقری بیدهندی، نشریه مطالعات اهل بیت شناسی، شماره۲، بهار و تابستان ۹۴.
↑ صحیفه سجادیه، دعای ۴۷.
↑ صحیفه سجادیه، دعای ۴۷.
↑ جز این نیست که خداوند می‌خواهد از شما اهل بیت هر پلیدی را بزداید و شما را به شایستگی پاک گرداند» سوره احزاب، آیه ۳۳.
↑ صحیفه سجادیه، دعاهای ۲، ۶، ۱۷، ۲۴، ۳۴،۴۳.
↑ خالقیان، ام‌البنین، مقاله «امامت»، دانشنامه صحیفه سجادیه، ص ۸۷.
↑ «اللَّهُمَّ إِنَّکَ أَنْزَلْتَهُ عَلَى نَبِیِّکَ مُحَمَّدٍ- صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ- مُجْمَلًا، وَ أَلْهَمْتَهُ عِلْمَ عَجَائِبِهِ مُکَمَّلًا، وَ وَرَّثْتَنَا عِلْمَهُ مُفَسَّراً، وَ فَضَّلْتَنَا عَلَى مَنْ جَهِلَ عِلْمَهُ، وَ قَوَّیْتَنَا عَلَیْهِ لِتَرْفَعَنَا فَوْقَ مَنْ لَمْ یُطِقْ حَمْلَهُ»، صحیفه سجادیه، دعای ۴۲، فراز ۵.
↑ «اللَّهُمَّ فَکَمَا جَعَلْتَ قُلُوبَنَا لَهُ حَمَلَةً، وَ عَرَّفْتَنَا بِرَحْمَتِکَ شَرَفَهُ وَ فَضْلَهُ، فَصَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ الْخَطِیبِ بِهِ، وَ عَلَى آلِهِ الْخُزَّانِ لَهُ، وَ اجْعَلْنَا مِمَّنْ یَعْتَرِفُ بِأَنَّهُ مِنْ عِنْدِکَ حَتَّى لَا یُعَارِضَنَا الشَّکُّ فِی تَصْدِیقِهِ، وَ لَا یَخْتَلِجَنَا الزَّیْغُ عَنْ قَصْدِ طَرِیقِهِ»، صحیفه سجادیه، دعای ۴۲، فراز ۶.
↑ صحیفه سجادیه، دعای ۴۲، فراز ۵.
↑ صحیفه سجادیه، دعای ۴۲، فراز ۵.
↑ مقاله امامت در صحیفه سجادیه، ناصر باقری بیدهندی، نشریه مطالعات اهل بیت شناسی، شماره۲، بهار و تابستان ۹۴.

[1] «رَبِّ صَلِّ عَلَى أَطَایِبِ أَهْلِ بَیْتِهِ الَّذِینَ اخْتَرْتَهُمْ لِأَمْرِکَ، وَ جَعَلْتَهُمْ خَزَنَةَ عِلْمِکَ، وَ حَفَظَةَ دِینِکَ، وَ خُلَفَاءَکَ فِی أَرْضِکَ، وَ حُجَجَکَ عَلَى عِبَادِکَ، وَ طَهَّرْتَهُمْ مِنَ الرِّجْسِ وَ الدَّنَسِ تَطْهِیراً بِإِرَادَتِکَ، وَ جَعَلْتَهُمُ الْوَسِیلَةَ إِلَیْکَ، وَ الْمَسْلَکَ إِلَى جَنَّتِکَ»، صحیفه سجادیه، دعای ۴۷، فراز۵۶.

[2] صحیفه سجادیه، دعای ۴۷.

[3] صحیفه سجادیه، دعای ۳۴.

[4] «اللَّهُمَّ إِنَّ هَذَا الْمَقَامَ لِخُلَفَائِکَ وَ أَصْفِیَائِکَ وَ مَوَاضِعَ أُمَنَائِکَ فِی الدَّرَجَةِ الرَّفِیعَةِ الَّتِی اخْتَصَصْتَهُمْ بِهَا....»، صحیفه سجادیه، دعای ۴۸، فراز ۹.

[5] مقاله امامت در صحیفه سجادیه، ناصر باقری بیدهندی، نشریه مطالعات اهل بیت شناسی، شماره۲، بهار و تابستان ۹۴.

[6] صحیفه سجادیه، دعای ۴۷.

[7] صحیفه سجادیه، دعای ۴۷.

[8] جز این نیست که خداوند می‌خواهد از شما اهل بیت هر پلیدی را بزداید و شما را به شایستگی پاک گرداند» سوره احزاب، آیه ۳۳.

[9] صحیفه سجادیه، دعاهای ۲، ۶، ۱۷، ۲۴، ۳۴،۴۳.

[10] خالقیان، ام‌البنین، مقاله «امامت»، دانشنامه صحیفه سجادیه، ص ۸۷.

[11] «اللَّهُمَّ إِنَّکَ أَنْزَلْتَهُ عَلَى نَبِیِّکَ مُحَمَّدٍ- صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ- مُجْمَلًا، وَ أَلْهَمْتَهُ عِلْمَ عَجَائِبِهِ مُکَمَّلًا، وَ وَرَّثْتَنَا عِلْمَهُ مُفَسَّراً، وَ فَضَّلْتَنَا عَلَى مَنْ جَهِلَ عِلْمَهُ، وَ قَوَّیْتَنَا عَلَیْهِ لِتَرْفَعَنَا فَوْقَ مَنْ لَمْ یُطِقْ حَمْلَهُ»، صحیفه سجادیه، دعای ۴۲، فراز ۵.

[12] «اللَّهُمَّ فَکَمَا جَعَلْتَ قُلُوبَنَا لَهُ حَمَلَةً، وَ عَرَّفْتَنَا بِرَحْمَتِکَ شَرَفَهُ وَ فَضْلَهُ، فَصَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ الْخَطِیبِ بِهِ، وَ عَلَى آلِهِ الْخُزَّانِ لَهُ، وَ اجْعَلْنَا مِمَّنْ یَعْتَرِفُ بِأَنَّهُ مِنْ عِنْدِکَ حَتَّى لَا یُعَارِضَنَا الشَّکُّ فِی تَصْدِیقِهِ، وَ لَا یَخْتَلِجَنَا الزَّیْغُ عَنْ قَصْدِ طَرِیقِهِ»، صحیفه سجادیه، دعای ۴۲، فراز ۶.

[13] صحیفه سجادیه، دعای ۴۲، فراز ۵.

[14] صحیفه سجادیه، دعای ۴۲، فراز ۵.

[15] مقاله امامت در صحیفه سجادیه، ناصر باقری بیدهندی، نشریه مطالعات اهل بیت شناسی، شماره۲، بهار و تابستان ۹۴.

[۱]

[۲]

[۳]

[۴]

[۵]

[۶]

[۷]

[۸]

[۹]

[۱۰]

[۱۱]

[۱۲]

[۱۳]

[۱۴]

[۱۵]