زمین در فقه سیاسی

مقدمه

ارض: سرزمین^[۱]، وطن، قلمرو و ملک^[۲].
﴿وَقَالَ الَّذِينَ كَفَرُوا لِرُسُلِهِمْ لَنُخْرِجَنَّكُمْ مِنْ أَرْضِنَا أَوْ لَتَعُودُنَّ فِي مِلَّتِنَا﴾^[۳].
واژه "ارض" در قرآن کریم در معانی کره زمین (اعم از خشکی‌ها و دریاها، بیابان‌ها و کوه‌ها، آبادی‌ها و شهرها) در برابر دیگر کرات آسمانی ﴿بَدِيعُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَإِذَا قَضَى أَمْرًا فَإِنَّمَا يَقُولُ لَهُ كُنْ فَيَكُونُ﴾^[۴]، قسمت خشکی کره زمین در برابر قسمت آبی آن ﴿إِنَّمَا مَثَلُ الْحَيَاةِ الدُّنْيَا كَمَاءٍ أَنْزَلْنَاهُ مِنَ السَّمَاءِ فَاخْتَلَطَ بِهِ نَبَاتُ الْأَرْضِ مِمَّا يَأْكُلُ النَّاسُ وَالْأَنْعَامُ... ﴾^[۵]؛ ﴿وَإِذْ قُلْتُمْ يَا مُوسَى لَنْ نَصْبِرَ عَلَى طَعَامٍ وَاحِدٍ فَادْعُ لَنَا رَبَّكَ يُخْرِجْ لَنَا مِمَّا تُنْبِتُ الْأَرْضُ مِنْ بَقْلِهَا وَقِثَّائِهَا وَفُومِهَا وَعَدَسِهَا وَبَصَلِهَا...﴾^[۶]؛ ﴿فَبَعَثَ اللَّهُ غُرَابًا يَبْحَثُ فِي الْأَرْضِ لِيُرِيَهُ كَيْفَ يُوَارِي سَوْءَةَ أَخِيهِ﴾^[۷]، سرزمینی خاص ﴿يَا قَوْمِ ادْخُلُوا الْأَرْضَ الْمُقَدَّسَةَ الَّتِي كَتَبَ اللَّهُ لَكُمْ﴾^[۸]؛ ﴿قَالَ فَإِنَّهَا مُحَرَّمَةٌ عَلَيْهِمْ أَرْبَعِينَ سَنَةً يَتِيهُونَ فِي الْأَرْضِ﴾^[۹]؛ ﴿وَاذْكُرُوا إِذْ أَنْتُمْ قَلِيلٌ مُسْتَضْعَفُونَ فِي الْأَرْضِ تَخَافُونَ أَنْ يَتَخَطَّفَكُمُ النَّاسُ﴾^[۱۰] و امور مادی و حیات دنیوی ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا مَا لَكُمْ إِذَا قِيلَ لَكُمُ انْفِرُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ اثَّاقَلْتُمْ إِلَى الْأَرْضِ أَرَضِيتُمْ بِالْحَيَاةِ الدُّنْيَا مِنَ الْآخِرَةِ فَمَا مَتَاعُ الْحَيَاةِ الدُّنْيَا فِي الْآخِرَةِ إِلَّا قَلِيلٌ﴾ ^[۱۱] به کار رفته است؛ امّا اضافه این کلمه به اسم‌ها و ضمایر مختلف مفهوم جدیدی به آن می‌بخشد که به معنای سرزمین^[۱۲]، وطن، قلمرو و ملک^[۱۳] است^[۱۴].
اراضی، جمع ارض، به معنای زمین‌ها می‌باشد و در اصطلاح فقه سیاسی، شامل زمین‌های اصلی، تحت الحمایه و الحاقی است که از حدود متصرفات و قلمرو سیاسی دول اسلامی به شمار می‌آید^[۱۵]؛ گرچه کیفیت تعلق چنین زمین‌هایی به دولت اسلامی مختلف است، ولی حقوق سیاسی در تمامی اراضی فوق، برای دولت اسلامی محفوظ می‌باشد. قلمرو دولت اسلامی به عناوین زیر تقسیم می‌گردد:

اراضی اصلی: شامل آن بخش از اراضی است که تحت تصرف مسلمانان و دولت اسلامی بوده، ولی اصل "ید" (تصرف فعلی) اختصاص آن را به مسلمین تعیین می‌کند؛
اراضی الحاقی: سرزمین‌هایی است که در اثر جهاد و دفاع، به تصرف مسلمانان در آمده بود؛
اراضی تحت الحمایه‌ای: شامل سرزمین‌هایی است که پس از انعقاد پیمان ذمّه، به ذمیان واگذار گردید. اراضی مزبور ممکن است در داخل دارالاسلام و یا در خارج آن و به صورت کشور جداگانه‌ای باشند، ولی همواره از حمایت دولت اسلامی برخوردار بوده‌اند.

اراضی از نظر کیفیت تعلق به دولت اسلامی و حقوق دولت اسلامی نسبت به آن، به چند صورت ممکن است: تملک، وقف، نمایندگی از طرف عموم، استحقاق سیاسی (حق سیاسی دولت اسلامی بر زمین‌هایی که در تملک شخصی مسلمانان باشند) و حمایت (اراضی تحت الحمایه‌ای)^[۱۶]^[۱۷].

منابع

جستارهای وابسته

پانویس

↑ بهاءالدین خرمشاهی، قرآن کریم، ترجمه، توضیحات و واژه‌نامه، ص۷۰۵.
↑ محمد رشیدرضا، تفسیر المنار، ج۹، ص۱۱۰.
↑ «و کافران به پیامبرانشان گفتند: شما را از سرزمینمان بیرون خواهیم راند مگر به آیین ما باز گردید» سوره ابراهیم، آیه ۱۳.
↑ «پدیدآور آسمان‌ها و زمین است و چون (انجام) کاری را بخواهد تنها می‌گوید: باش! بی‌درنگ خواهد بود» سوره بقره، آیه ۱۱۷.
↑ «جز این نیست که داستان زندگانی این جهان مانند آبی است که آن را از آسمان فرو فرستیم که رستنی (های) زمین- آنچه مردم و چارپایان از آن (ها) می‌خورند- با آن درآمیزد.».. سوره یونس، آیه ۲۴.
↑ «و (یاد کنید) آنگاه را که گفتید: ای موسی! هرگز یک (رنگ) خوراک را برنمی‌تابیم به خاطر ما از پروردگارت بخواه تا برای ما از آنچه زمین می‌رویاند، از سبزی و خیار و سیر و عدس و پیاز، بر آورد.».. سوره بقره، آیه ۶۱.
↑ «خداوند کلاغی را برانگیخت که زمین را می‌کاوید تا بدو نشان دهد چگونه کالبد برادرش را در خاک کند» سوره مائده، آیه ۳۱.
↑ «ای قوم من! به سرزمین مقدّسی که خداوند برای شما مقرّر فرموده است وارد شوید» سوره مائده، آیه ۲۱.
↑ «(خداوند) فرمود: که (آمدن به) این سرزمین چهل سال بر آنان حرام است؛ روی زمین سرگردان می‌شوند» سوره مائده، آیه ۲۶.
↑ «و به یاد آورید هنگامی را که شما در این (سر) زمین گروه اندکی بودید ناتوان به شمار آمده، که می‌هراسیدید مردم (مشرک) شما را بربایند» سوره انفال، آیه ۲۶.
↑ «ای مؤمنان! چگونه‌اید که چون به شما گفته شود در راه خداوند رهسپار (جنگ) گردید، گرانخیزی می‌ورزید؟ آیا به جای جهان واپسین به زندگانی این جهان خرسند شده‌اید؟ در حالی که کالای زندگی این جهان در برابر جهان واپسین جز اندکی نیست» سوره توبه، آیه ۳۸.
↑ بهاءالدین خرمشاهی، قرآن کریم، ترجمه، توضیحات و واژه‌نامه، ص۷۰۵.
↑ محمد رشیدرضا، تفسیر المنار، ج۹، ص۱۱۰.
↑ نظرزاده، عبدالله، فرهنگ اصطلاحات و مفاهیم سیاسی قرآن کریم، ص:۶۸-۶۹.
↑ الاحکام السلطانیه، ابویعلی، ص۱۴۸-۱۴۶؛ النهایة فی مجرد الفقه و الفتاوی، ص۴۱۹-۴۱۸؛ المبسوط، ج۱، ص۲۳۶-۲۳۴؛ تهذیب، ج۴، ص۱۴۶-۱۴۴؛ شرایع الاسلام، ج۱، ص۱۵۵؛ قاطعة اللجاج، ص۱۷-۱۶؛ مفتاح الکرامه، ج۴، ص۲۳۹؛ قواعد الاحکام، ج۱، ص۴۹۳.
↑ برای آگاهی بیشتر ر.ک: فقه سیاسی اسلام، ج۳، ص۲۴۹.
↑ فروتن، اباصلت، مرادی، علی اصغر، واژه‌نامه فقه سیاسی، ص ۲۴.

[1] بهاءالدین خرمشاهی، قرآن کریم، ترجمه، توضیحات و واژه‌نامه، ص۷۰۵.

[2] محمد رشیدرضا، تفسیر المنار، ج۹، ص۱۱۰.

[3] «و کافران به پیامبرانشان گفتند: شما را از سرزمینمان بیرون خواهیم راند مگر به آیین ما باز گردید» سوره ابراهیم، آیه ۱۳.

[4] «پدیدآور آسمان‌ها و زمین است و چون (انجام) کاری را بخواهد تنها می‌گوید: باش! بی‌درنگ خواهد بود» سوره بقره، آیه ۱۱۷.

[5] «جز این نیست که داستان زندگانی این جهان مانند آبی است که آن را از آسمان فرو فرستیم که رستنی (های) زمین- آنچه مردم و چارپایان از آن (ها) می‌خورند- با آن درآمیزد.».. سوره یونس، آیه ۲۴.

[6] «و (یاد کنید) آنگاه را که گفتید: ای موسی! هرگز یک (رنگ) خوراک را برنمی‌تابیم به خاطر ما از پروردگارت بخواه تا برای ما از آنچه زمین می‌رویاند، از سبزی و خیار و سیر و عدس و پیاز، بر آورد.».. سوره بقره، آیه ۶۱.

[7] «خداوند کلاغی را برانگیخت که زمین را می‌کاوید تا بدو نشان دهد چگونه کالبد برادرش را در خاک کند» سوره مائده، آیه ۳۱.

[8] «ای قوم من! به سرزمین مقدّسی که خداوند برای شما مقرّر فرموده است وارد شوید» سوره مائده، آیه ۲۱.

[9] «(خداوند) فرمود: که (آمدن به) این سرزمین چهل سال بر آنان حرام است؛ روی زمین سرگردان می‌شوند» سوره مائده، آیه ۲۶.

[10] «و به یاد آورید هنگامی را که شما در این (سر) زمین گروه اندکی بودید ناتوان به شمار آمده، که می‌هراسیدید مردم (مشرک) شما را بربایند» سوره انفال، آیه ۲۶.

[11] «ای مؤمنان! چگونه‌اید که چون به شما گفته شود در راه خداوند رهسپار (جنگ) گردید، گرانخیزی می‌ورزید؟ آیا به جای جهان واپسین به زندگانی این جهان خرسند شده‌اید؟ در حالی که کالای زندگی این جهان در برابر جهان واپسین جز اندکی نیست» سوره توبه، آیه ۳۸.

[12] بهاءالدین خرمشاهی، قرآن کریم، ترجمه، توضیحات و واژه‌نامه، ص۷۰۵.

[13] محمد رشیدرضا، تفسیر المنار، ج۹، ص۱۱۰.

[14] نظرزاده، عبدالله، فرهنگ اصطلاحات و مفاهیم سیاسی قرآن کریم، ص:۶۸-۶۹.

[15] الاحکام السلطانیه، ابویعلی، ص۱۴۸-۱۴۶؛ النهایة فی مجرد الفقه و الفتاوی، ص۴۱۹-۴۱۸؛ المبسوط، ج۱، ص۲۳۶-۲۳۴؛ تهذیب، ج۴، ص۱۴۶-۱۴۴؛ شرایع الاسلام، ج۱، ص۱۵۵؛ قاطعة اللجاج، ص۱۷-۱۶؛ مفتاح الکرامه، ج۴، ص۲۳۹؛ قواعد الاحکام، ج۱، ص۴۹۳.

[16] برای آگاهی بیشتر ر.ک: فقه سیاسی اسلام، ج۳، ص۲۴۹.

[17] فروتن، اباصلت، مرادی، علی اصغر، واژه‌نامه فقه سیاسی، ص ۲۴.

[۱]

[۲]

[۳]

[۴]

[۵]

[۶]

[۷]

[۸]

[۹]

[۱۰]

[۱۱]

[۱۲]

[۱۳]

[۱۴]

[۱۵]

[۱۶]

[۱۷]