دعای ابوحمزه ثمالی

این مدخل زیرشاخهٔ بحث آثار امام سجاد است. مدخل مرتبط ندارد - پرسش مرتبط ندارد

یکی دیگر از آثار امام سجاد (ع) دعای ابوحمزه ثمالی است که در سحرهای ماه رمضان خوانده می‌شود. از آنجا که این دعا توسط ابوحمزه ثمالی از اصحاب خاص امام سجاد (ع) روایت شده به نام او مشهور گشته است. مطالب بلندی در دعای ابوحمزه وجود دارد مانند: معرفت الهی؛ تبیین راه سعادت و نجات انسان؛ تذکر احوال برزخ و قیامت و ... .

مقدمه

از امام علی بن الحسین (ع)، غیر از صحیفه سجادیه، آثار ارزشمند دیگری در میراث مکتوب شیعه وجود دارد. این آثار در قالب دعا و مناجات، و همچنین روایات کوتاه و بلند، گنجینه‌ای گران‌بها و منبعی غنی در شناخت معارف دینی به شمار می‌رود. رساله حقوق، دعای ابوحمزه ثمالی، مناجات خمس عشر، زیارت امین‌الله و خطبه امام سجاد در شام از جمله این معارف ارجمند است.

دعای ابوحمزه ثمالی

این دعای شریف که در سحرهای ماه رمضان خوانده می‌شود، در مصباح المتهجد شیخ طوسی (م ۴۶۰ ه‍) نقل شده است. از آنجا که این دعا توسط ابوحمزه ثمالی از اصحاب خاص امام سجاد (ع) روایت شده به نام او مشهور گشته است. محدث خبیر شیخ عباس قمی (م ۱۳۵۹ ه‍) با آوردن این دعا در مفاتیح‌الجنان موجب شهرت و رواج آن در بین عموم گشته است. طبق نقل محدث قمی امام زین‌العابدین (ع) در ماه رمضان بیشتر شب را به نماز مشغول بود و چون سحر می‌شد این دعا را می‌خواند.

مضامین

مطالب بلندی در دعای ابوحمزه وجود دارد که می‌توان برخی از آنها را در بخش‌های زیر جای داد:

1. معرفت الهی: از مهم‌ترین نکات این دعا در باب معرفت الهی، این است که شناخت انسان نسبت به خدا به راهنمایی و دلالت خود او (خدا) صورت می‌گیرد. حضرت سجاد (ع) خطاب به خدای متعال می‌گوید: «بِكَ‏ عَرَفْتُكَ‏ وَ أَنْتَ‏ دَلَلْتَنِي‏ عَلَيْكَ‏ وَ دَعَوْتَنِي‏ إِلَيْكَ وَ لَوْ لَا أَنْتَ لَمْ أَدْرِ مَا أَنْتَ»؛ «من تو را به خودت شناختم و تو مرا بر خویشتن رهنمون گشتی، و اگر تو نبودی من تو را نمی‌شناختم». لطف و کرم بی‌پایان خدا و عفو و بخشش بیکران او در مقابل پستی و خطاکاری بنده، مطلبی است که در جای جای دعا به چشم می‌خورد. در بیان امام سجاد (ع) خدا کسی است که کمال دوستی را در حق بندگان خویش روا می‌دارد در حالی که از آنان بی‌نیاز است: «الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِي‏ تَحَبَّبَ‏ إِلَيَ‏ وَ هُوَ غَنِيٌ‏ عَنِّي»؛ «ستایش خدای را که با من اظهار کمال دوستی فرمود با آنکه از من بی‌نیاز بود. خداوند نسبت به خلق خویش در حجاب و پرده قرار ندارد اما این بنده است که با کارهای ناپسند و نافرمانی‌ها خود را از شهود جمال پروردگار محروم می‌سازد».
2. دعا و درخواست: امام سجاد (ع) پس از یادآوری آیه‌ای از قرآن کریم که در آن خداوند متعال از بندگانش خواسته است با استعانت از فضل و کرم وی حاجاتشان را بطلبند: ﴿وَاسْأَلُوا اللَّهَ مِنْ فَضْلِهِ﴾. به راز و نیاز و مناجات با پروردگار می‌پردازد. آمرزش‌خواهی نسبت به خطاها و گناهان و پوزش‌طلبیدن از خدا در بین کلمات مضمونی پر رنگ و پر تکرار است: «فَأَعْطِنِي مِنْ عَفْوِكَ بِمِقْدَارِ أَمَلِي‏ وَ لَا تُؤَاخِذْنِي‏ بِأَسْوَإِ عَمَلِي»؛ «تو به عفو و بخشش خود به قدر آرزویم به من عطا کن و به اعمال زشتم مؤاخذه مفرما».
3. تبیین راه سعادت و نجات انسان: امام سجاد (ع) در قالب دعا و مطالبی که از خداوند می‌طلبد راه و رسم سعادت و طریقه نجات را به ما می‌آموزد؛ اینکه چه چیزی به سود ماست و چه کارهایی ما را به خیر و فلاح رهنمون می‌شود. با تأمل در این مسائل می‌توان راه درست را در کمال‌یابی و نیل به نیک‌بختی پیدا کرد: اشتغال به ذکر خدا، پناه دادن از سخط و عذاب خدا، توفیق حجّ خانه خدا و زیارت مرقد مطهر پیامبر (ص)، اطاعت فرامین الهی و مردن بر طریقه و سنت نبوی از جمله اموری است که ما را به سعادت دنیا و آخرت می‌رساند: «اللَّهُمَّ اشْغَلْنَا بِذِكْرِكَ‏... وَ ارْزُقْنَا عَمَلًا بِطَاعَتِكَ»؛ «خدایا ما را به یاد خود مشغول ساز... و عمل به طاعت خویش را روزی ما گردان». برخلاف زهدگرایی صوفیانه و افراطی، در دعای ابوحمزه امر دنیا نیز در کنار آخرت مورد توجه قرار دارد: «وَ اكْفِنِي مَا أَهَمَّنِي‏ مِنْ‏ أَمْرِ دُنْيَايَ‏ وَ آخِرَتِي»؛ «مهمات امور دنیا و آخرتم را کفایت فرما».
4. تذکر احوال برزخ و قیامت: در ضمن این مناجات‌ها امام با سوز و گدازی وصف‌ناپذیر از تاریکی قبر، تنگی لحد، سؤال نکیر و منکر، خروج از قبر، شگفتی صحنه محشر و نگرانی از عقوبت الهی سخن می‌گوید و به خدا پناه می‌برد: «أَبْكِي لِظُلْمَةِ قَبْرِي‏ أَبْكِي لِضِيقِ لَحْدِي...» ؛ «برای تاریکی قبرم می‌گریم، برای تنگی لحدم می‌گریم.»...

منابع

1. خالقیان، فضل‌الله، مقاله «دیگر آثار امام سجاد»، دانشنامه صحیفه سجادیه