عهد در فقه سیاسی

از امامت‌پدیا، دانشنامهٔ امامت و ولایت

نسخه‌ای که می‌بینید نسخه‌ای قدیمی از صفحه‌است که توسط Jaafari (بحث | مشارکت‌ها) در تاریخ ‏۲۴ ژانویهٔ ۲۰۲۳، ساعت ۱۲:۴۳ ویرایش شده است. این نسخه ممکن است تفاوت‌های عمده‌ای با نسخهٔ فعلی بدارد.

مقدمه

﴿وَأَوْفُوا بِالْعَهْدِ إِنَّ الْعَهْدَ كَانَ مَسْئُولًا[۵].

عهد اصطلاح جامع برای همه پیمان‌ها و تعهدات انسانی و الهی است و انواع پیمان‌ها مانند الّ، ذمّه و عقود مانند نکاح، بیع و... را شامل می‌شود.

انواع پیمان‌ها در قرآن کریم واجب‌الوفاء و لازم‌الرعایه هستند. قرآن کریم بر وفای به عهد به ‌طور کلی، ﴿وَأَوْفُوا بِالْعَهْدِ إِنَّ الْعَهْدَ كَانَ مَسْئُولًا[۶]. یا به ‌طور خاص ﴿إِلَّا الَّذِينَ عَاهَدْتُمْ مِنَ الْمُشْرِكِينَ ثُمَّ لَمْ يَنْقُصُوكُمْ شَيْئًا[۷] سفارش و تأکید کرده است.

در صحنه سیاست داخلی و سیاست خارجی و روابط بین‌المللی، مسئله‌ای مهم‌تر از پایبندی به پیمان‌ها و قراردادها و عهدنامه‌ها نیست؛ زیرا در صورت عدم پایبندی گروه‌ها، اشخاص حقیقی یا حقوقی و دولت‌ها به قراردادهای فیمابین، همه مراودات و ارتباطات اجتماعی، اقتصادی و سیاسی مختل و نظام تعاملات اجتماعات بشری گسسته خواهد شد.[۸]

﴿فَعَلَيْكُمُ النَّصْرُ إِلَّا عَلَى قَوْمٍ بَيْنَكُمْ وَبَيْنَهُمْ مِيثَاقٌ[۱۲].

میثاق با عهد و عقد مترادف است و به پیمان‌هایی که میان قبایل، افراد، اقوام و گروه‌ها با یکدیگر منقعد می‌‌کردند، اطلاق می‌شود. در قرآن کریم به رعایت و وفای به عهد و میثاق بسیار سفارش شده است: ﴿وَإِنِ اسْتَنْصَرُوكُمْ فِي الدِّينِ فَعَلَيْكُمُ النَّصْرُ إِلَّا عَلَى قَوْمٍ بَيْنَكُمْ وَبَيْنَهُمْ مِيثَاقٌ[۱۳].[۱۴]

انعقاد پیمان

«پیمان»، عهدنامه‌ای است بین دو یا چند دولت که موضوع عهدنامه با موجودیت و اعتبار و حیثیت و تمامیت ارضی اعضای پیمان، بستگی دارد و انواع گوناگونی را شامل می‌شود. نظیر: پیمان اتحاد، پیمان بی‌طرفی، پیمان سیاسی، پیمان صلح، پیمان مودّت، پیمان مساعدت و.... در زمان پیامبر اکرم(ص) صلاحیت انعقاد قراردادهای «ذمه» و همچنین پیمان‌هایی که به طور موقت برای متارکه جنگ با مشرکان (مهادنه) به امضا می‌رسید، تنها مربوط به شخص پیامبر اسلام بود و در مواردی مسئولیت این امر از طرف آن حضرت به سرداران و فرمانداران مسلمان موکول می‌شد. پس از رحلت پیشوای بزرگ اسلام این صلاحیت مانند سایر شؤون زمامداری به جانشینان و اوصیای آن حضرت که به طور صریح نامشان برده شده بود، می‌رسید و به عقیده شیعه این مقام پیشوایی دینی از آن ائمه اهل بیت(ع) بوده و در زمان غیبت آخرین پیشوا و امام به حق - حضرت ولی عصر(ع) - موکول به نظر فقهای پرهیزکار است. نوع دیگر از پیمان‌های بین‌المللی که در اصطلاح فقه اسلامی (استیمان) نامیده می‌شود جنبه همگانی داشته و با اجازه هر فرد مسلمان رسمیت پیدا کرده و برای عموم الزام‌آور است. اما پیمان‌هایی که از طرف دولت‌های حاکم بر سرزمین‌های اسلامی - بدون آنکه صلاحیت فوق‌الذکر را احراز کرده باشند- با دولت‌ها و یا گروه‌های غیر مسلمان منعقد می‌شود، بی‌شک در مواردی که به مصلحت مسلمانان نباشد، برای آنان الزام‌آور نبوده و فاقد ارزش از نظر حقوق اسلامی خواهد بود[۱۵]. و اما در زمینه قراردادهای بین‌المللی که مصلحت فوری مسلمانان آن را ایجاب می‌کند و یا حاوی مصلحتی برای جامعه مسلمانان است، می‌توان اقدامات افراد با ایمان و عادل را در شرایط فقدان مقام صلاحیت‌دار (فقیه جامع‌الشرایط) چنان‌که مقتضای قانون امور حسبیه است نافذ شمرد. ولی فقها در خصوص قرار داد ذمه، پیمان‌های حکام و زمامداران جائر را نیز معتبر و برای عموم مسلمانان الزام‌آور تلقی نموده‌اند[۱۶]و[۱۷].[۱۸]

منابع

پانویس

  1. بهاءالدین خرمشاهی، قرآن کریم، ترجمه، توضیحات و واژه‌نامه، ص۷۷۹.
  2. حسین راغب اصفهانی، مفردات الفاظ القرآن، ص۵۹۱.
  3. حامد ناجی، «عهد»، دانشنامه قرآن و قرآن‌پژوهی، ج۲، ص۱۴۹۹.
  4. خلیل بن احمد فراهیدی، کتاب العین، ج۱، ص۱۰۲.
  5. «به پیمان وفا کنید که از پیمان خواهند پرسید» سوره اسراء، آیه ۳۴.
  6. «به پیمان وفا کنید که از پیمان خواهند پرسید» سوره اسراء، آیه ۳۴.
  7. «مگر کسانی از مشرکان که با آنان پیمان بسته‌اید سپس چیزی از (پیمان) شما نکاسته‌اند» سوره توبه، آیه ۴.
  8. نظرزاده، عبدالله، فرهنگ اصطلاحات و مفاهیم سیاسی قرآن کریم، ص: ۴۳۰-۴۳۱.
  9. ابن‌فارس، معجم مقاییس اللغه، ج۶، ص۸۵.
  10. حسین راغب اصفهانی، مفردات الفاظ القرآن، ص۸۵۳.
  11. بهاءالدین خرمشاهی، قرآن کریم، ترجمه، توضیحات و واژه‌نامه، ص۸۲۱.
  12. «یاری رسانده‌اند دوستان یکدیگرند و کسانی که ایمان آورده و هجرت نکرده‌اند» سوره انفال، آیه ۷۲.
  13. «کسانی که ایمان آورده و هجرت گزیده‌اند و در راه خداوند با مال و جانشان جهاد کرده‌اند و کسانی که (به آنان) پناه داده و یاری رسانده‌اند دوستان یکدیگرند و کسانی که ایمان آورده و هجرت نکرده‌اند شما را با آنان هیچ پیوندی نیست تا آنکه هجرت گزینند و اگر از شما» سوره انفال، آیه ۷۲.
  14. نظرزاده، عبدالله، فرهنگ اصطلاحات و مفاهیم سیاسی قرآن کریم، ص: ۴۹۵-۴۹۶.
  15. تحریر الوسیله، ج۱، ص۴۶۶.
  16. جواهر الکلام، ج۲۱، ص۲۷۶.
  17. فقه سیاسی، ج۳، ص۴۹۰ – ۴۹۱.
  18. عمید زنجانی، عباس علی، دانشنامه فقه سیاسی، ص ۳۸۹.