عهد در فقه سیاسی
مقدمه
- پیمان[۱]، تعهد و التزام مَوثق[۲]، اصل آن به معنای حفظ کردن چیزی (احتفاظ)[۳] یا التزام خاص به امری در مقابل شخصی. عهد به عقد، وصیت و قسم و... حاصل میشود و بر عهده شخص متعهد استقرار مییابد و وظیفه او حفظ عهد است[۴].
﴿وَأَوْفُوا بِالْعَهْدِ إِنَّ الْعَهْدَ كَانَ مَسْئُولًا﴾[۵].
عهد اصطلاح جامع برای همه پیمانها و تعهدات انسانی و الهی است و انواع پیمانها مانند الّ، ذمّه و عقود مانند نکاح، بیع و... را شامل میشود.
انواع پیمانها در قرآن کریم واجبالوفاء و لازمالرعایه هستند. قرآن کریم بر وفای به عهد به طور کلی، ﴿وَأَوْفُوا بِالْعَهْدِ إِنَّ الْعَهْدَ كَانَ مَسْئُولًا﴾[۶]. یا به طور خاص ﴿إِلَّا الَّذِينَ عَاهَدْتُمْ مِنَ الْمُشْرِكِينَ ثُمَّ لَمْ يَنْقُصُوكُمْ شَيْئًا﴾[۷] سفارش و تأکید کرده است.
در صحنه سیاست داخلی و سیاست خارجی و روابط بینالمللی، مسئلهای مهمتر از پایبندی به پیمانها و قراردادها و عهدنامهها نیست؛ زیرا در صورت عدم پایبندی گروهها، اشخاص حقیقی یا حقوقی و دولتها به قراردادهای فیمابین، همه مراودات و ارتباطات اجتماعی، اقتصادی و سیاسی مختل و نظام تعاملات اجتماعات بشری گسسته خواهد شد.[۸]
﴿فَعَلَيْكُمُ النَّصْرُ إِلَّا عَلَى قَوْمٍ بَيْنَكُمْ وَبَيْنَهُمْ مِيثَاقٌ﴾[۱۲].
میثاق با عهد و عقد مترادف است و به پیمانهایی که میان قبایل، افراد، اقوام و گروهها با یکدیگر منقعد میکردند، اطلاق میشود. در قرآن کریم به رعایت و وفای به عهد و میثاق بسیار سفارش شده است: ﴿وَإِنِ اسْتَنْصَرُوكُمْ فِي الدِّينِ فَعَلَيْكُمُ النَّصْرُ إِلَّا عَلَى قَوْمٍ بَيْنَكُمْ وَبَيْنَهُمْ مِيثَاقٌ﴾[۱۳].[۱۴]
انعقاد پیمان
«پیمان»، عهدنامهای است بین دو یا چند دولت که موضوع عهدنامه با موجودیت و اعتبار و حیثیت و تمامیت ارضی اعضای پیمان، بستگی دارد و انواع گوناگونی را شامل میشود. نظیر: پیمان اتحاد، پیمان بیطرفی، پیمان سیاسی، پیمان صلح، پیمان مودّت، پیمان مساعدت و.... در زمان پیامبر اکرم(ص) صلاحیت انعقاد قراردادهای «ذمه» و همچنین پیمانهایی که به طور موقت برای متارکه جنگ با مشرکان (مهادنه) به امضا میرسید، تنها مربوط به شخص پیامبر اسلام بود و در مواردی مسئولیت این امر از طرف آن حضرت به سرداران و فرمانداران مسلمان موکول میشد. پس از رحلت پیشوای بزرگ اسلام این صلاحیت مانند سایر شؤون زمامداری به جانشینان و اوصیای آن حضرت که به طور صریح نامشان برده شده بود، میرسید و به عقیده شیعه این مقام پیشوایی دینی از آن ائمه اهل بیت(ع) بوده و در زمان غیبت آخرین پیشوا و امام به حق - حضرت ولی عصر(ع) - موکول به نظر فقهای پرهیزکار است. نوع دیگر از پیمانهای بینالمللی که در اصطلاح فقه اسلامی (استیمان) نامیده میشود جنبه همگانی داشته و با اجازه هر فرد مسلمان رسمیت پیدا کرده و برای عموم الزامآور است. اما پیمانهایی که از طرف دولتهای حاکم بر سرزمینهای اسلامی - بدون آنکه صلاحیت فوقالذکر را احراز کرده باشند- با دولتها و یا گروههای غیر مسلمان منعقد میشود، بیشک در مواردی که به مصلحت مسلمانان نباشد، برای آنان الزامآور نبوده و فاقد ارزش از نظر حقوق اسلامی خواهد بود[۱۵]. و اما در زمینه قراردادهای بینالمللی که مصلحت فوری مسلمانان آن را ایجاب میکند و یا حاوی مصلحتی برای جامعه مسلمانان است، میتوان اقدامات افراد با ایمان و عادل را در شرایط فقدان مقام صلاحیتدار (فقیه جامعالشرایط) چنانکه مقتضای قانون امور حسبیه است نافذ شمرد. ولی فقها در خصوص قرار داد ذمه، پیمانهای حکام و زمامداران جائر را نیز معتبر و برای عموم مسلمانان الزامآور تلقی نمودهاند[۱۶]و[۱۷].[۱۸]
منابع
پانویس
- ↑ بهاءالدین خرمشاهی، قرآن کریم، ترجمه، توضیحات و واژهنامه، ص۷۷۹.
- ↑ حسین راغب اصفهانی، مفردات الفاظ القرآن، ص۵۹۱.
- ↑ حامد ناجی، «عهد»، دانشنامه قرآن و قرآنپژوهی، ج۲، ص۱۴۹۹.
- ↑ خلیل بن احمد فراهیدی، کتاب العین، ج۱، ص۱۰۲.
- ↑ «به پیمان وفا کنید که از پیمان خواهند پرسید» سوره اسراء، آیه ۳۴.
- ↑ «به پیمان وفا کنید که از پیمان خواهند پرسید» سوره اسراء، آیه ۳۴.
- ↑ «مگر کسانی از مشرکان که با آنان پیمان بستهاید سپس چیزی از (پیمان) شما نکاستهاند» سوره توبه، آیه ۴.
- ↑ نظرزاده، عبدالله، فرهنگ اصطلاحات و مفاهیم سیاسی قرآن کریم، ص: ۴۳۰-۴۳۱.
- ↑ ابنفارس، معجم مقاییس اللغه، ج۶، ص۸۵.
- ↑ حسین راغب اصفهانی، مفردات الفاظ القرآن، ص۸۵۳.
- ↑ بهاءالدین خرمشاهی، قرآن کریم، ترجمه، توضیحات و واژهنامه، ص۸۲۱.
- ↑ «یاری رساندهاند دوستان یکدیگرند و کسانی که ایمان آورده و هجرت نکردهاند» سوره انفال، آیه ۷۲.
- ↑ «کسانی که ایمان آورده و هجرت گزیدهاند و در راه خداوند با مال و جانشان جهاد کردهاند و کسانی که (به آنان) پناه داده و یاری رساندهاند دوستان یکدیگرند و کسانی که ایمان آورده و هجرت نکردهاند شما را با آنان هیچ پیوندی نیست تا آنکه هجرت گزینند و اگر از شما» سوره انفال، آیه ۷۲.
- ↑ نظرزاده، عبدالله، فرهنگ اصطلاحات و مفاهیم سیاسی قرآن کریم، ص: ۴۹۵-۴۹۶.
- ↑ تحریر الوسیله، ج۱، ص۴۶۶.
- ↑ جواهر الکلام، ج۲۱، ص۲۷۶.
- ↑ فقه سیاسی، ج۳، ص۴۹۰ – ۴۹۱.
- ↑ عمید زنجانی، عباس علی، دانشنامه فقه سیاسی، ص ۳۸۹.