خویشان در نهج البلاغه

مقدمه

خویشان به‌معنای، نزدیکان، اقارب، اقوام، منسوبان، عشیره و آل در فرهنگ دینی مورد توجه قرار گرفته است. در سنّت دین از روابط خویشاوندی با تعبیر "صله رحم" یاد شده است. پیوند با خویشان از فضایل اخلاقی و دستورهای اسلامی است. خداوند سبحان به همگان فرمان داده است که آن را گرامی بدارند و عامل به آن را مشمول لطف و مرحمت خود می‌گرداند. قطع کننده پیوند خویشاوندی نیز مستحق کیفر و عذاب است. قرآن کریم نیز در فرازهایی چند بر موضوع صله رحم تأکید ورزیده است: ای مردم، بترسید از پروردگارتان، آن‌ که شما را از یک تن بیافرید و از آن یک تن همسر او را و از آن دو، مردان و زنان بسیار پدید آورد؛ و بترسید از آن خدایی که با سوگند به نام او از یکدیگر چیزی می‌خواهید و زنهار از خویشاوندان مبرید، هر آینه خدا مراقب شماست^[۱]^[۲].
امام (ع) با اشاره به آیه فوق بر پیوند خویشاوندی ولو با یک سلام تأکید می‌ورزد. و نیز در آیه‌ای دیگر می‌فرماید: آنان که آنچه را خدا به پیوستن آن فرمان فرمان داده است پیوند می‌دهند و از پروردگارشان می‌ترسند و از سختیِ بازخواست خداوند بیمناک‌اند^[۳]. آیه فوق دلالت می‌کند بر هر صله و پیوندی که خدا به آن امر فرموده که از معروف‌ترین مصادیق آن، صله رحم است. در نتیجه ترک صله رحم مخالف امر خداست، پس مردم باید از خدا بترسند و آن را ترک نکنند که ترک آن عملی زشت و ناپسند است. این موضوع از نظر امام (ع) چنان اهمیت دارد که ایشان در فرازی از سخنان خویش در معرفی خود به مردمان در کنار دیگر فضیلت‌های فراوانش می‌فرماید: هیچ‌کس پیش از من دعوت حق را پاسخ نگفته و با خویشان نپیوسته و دست کرَم نگشاده^[۴]^[۵].
امام علی (ع) روابط خویشاوندی را لازمه زندگی اجتماعی دانسته و بر آن تأکید داشته‌اند، چنان‌که در سفارش به فرزند خویش صله رحم را در کنار اعمالی چون نماز، زکات، فروخوردن خشم و دوری از گناه مورد سفارش قرار می‌دهد^[۶] و آن را موجب حسابرسی آسان در روز قیامت برمی‌شمرد^[۷]. بدیهی است در سایه پیوندهای صحیح خانوادگی و خویشاوندی، زندگی اجتماعی انسان قوام می‌یابد و فضیلت‌های اجتماعی از قبیل برادری، برابری، مواسات، تعاون و... با شکل‌گیری در محیط کوچک خانواده و خویشاوندی به محیط‌های بزرگ اجتماعی نیز سرایت می‌کند. امام علی (ع) می‌فرماید: ای مردم، هیچ‌کس هر چند توانگر باشد، از خویشان خویش و حمایت و دفاع آنان با دست و یا زبان بی‌نیاز نیست و آنان بیش از هر کس هوای او را دارند و پشتیبان و غم خوار و یاور اویند و آن‌گاه که مشکلی برای او پیش آید مهربان‌ترین‌اند. آری، نام نیک و ذکر خیر آدمی در بین مردم که خدا برای او قرار می‌دهد، از مالی که به ارث می‌گذارد، بهتر است... به هوش باشید هرگز نباید هیچ‌یک از شما خویشان نیازمند را از یاد ببرد تا هنگامی که مشکل او را حل کند با سرمایه‌ای که اگر نگه دارد و امساک کند، برکت نیابد و اگر ببخشد، کاستی نبیند؛ و آن کس که دست مساعدت از خویشان خود ببُرَد، آنان تنها یک نفر را از دست داده‌اند، در حالی که او افراد زیادی را از خود رانده است؛ و کسی که درِ خانه‌اش به روی خویشان باز باشد، مشمول مودّت دائمی آنان خواهد بود^[۸]. این فراز از کلام امام دلیل است بر وجوب حمایت‌های مالی در پیوندهای خویشاوندی و رسیدگی به وضعیت نابسامان درون خانواده. مطابق با این فراز، وظیفه خویشاوندان ثروتمند در مورد خویشان گرفتار و تنگ‌دست بیشتر می‌شود. آنچه از مطالعه نهج البلاغه به‌دست می‌آید، وظیفه ثروتمندان در پیوندهای خویشاوندی عبارت است از: استحکام پیوند با دیگر خویشاوندان، انجام مهمانی نیکو و به‌دور از تکلّف، کمک به گرفتاران و خویشاوندان تنگ‌دست، صبر در ادای حقوق و دِینی که نسبت به دیگران دارند^[۹]^[۱۰].
امام (ع) در فرازی از نهج البلاغه با عنوان بال‌های آدمی یاد می‌کند و می‌فرماید: خویشانت را گرامی‌دار که بال‌های تواند و به نیروی آنان پرواز توانی کرد، و هم ریشه‌ات که بدان بازمی‌گردی، و همدستت که با ان یورش به دشمن را می‌توانی^[۱۱]. پیوند خویشاوندی در فرهنگ دینی آن‌چنان جدی و عمیق است که حتی اگر میان افراد اختلاف‌های عقیدتی و مسلکی شدید حاکم باشد، اجازه قطع‌رحم صادر نشده است. امام علی (ع) در فرازهای گوناگونی بر موضوع صله رحم اشاره داشته و بر آن تأکید کرده‌اند. برخی از مصادیق عمل به صله رحم عبارت‌اند از: نشانه بزرگواری آدمی^[۱۲]؛ برترین خصلت^[۱۳]؛ موجب پایداری نعمت‌ها^[۱۴]؛ موجب سلامتی آدمی^[۱۵]؛ موجب حفظ نعمت‌ها^[۱۶]؛ برترین روش‌های مردان نیک^[۱۷]؛ ثمره ایمان^[۱۸]؛ موجب بخشش گناهان^[۱۹]^[۲۰].
امام علی (ع) در فرازی می‌فرماید: بر شما باد به نیکوکاری‌ها و خوش‌رفتاری با خویشان و همسایگان، زیرا که این دو کار عمرها را می‌افزاید و خانه‌ها را آباد می‌دارند^[۲۱]. هم‌چنین امام در فرازهایی، ترک رحم را مورد نکوهش قرار می‌دهد و برخی آثار سوء آن را برمی‌شمرد، با این تعبیرها: بدترین گناهان^[۲۲]، موجب نزول گرفتاری‌ها و بلایا^[۲۳]، موجب نزول گرفتاری‌ها و خشم خداوند^[۲۴]، ستم بر خویشان و نکوهیده‌ترین ستم‌ها^[۲۵]^[۲۶].

منابع

دین‌پرور، سید حسین، دانشنامه نهج البلاغه ج۱

پانویس

↑ ﴿يَا أَيُّهَا النَّاسُ اتَّقُواْ رَبَّكُمُ الَّذِي خَلَقَكُم مِّن نَّفْسٍ وَاحِدَةٍ وَخَلَقَ مِنْهَا زَوْجَهَا وَبَثَّ مِنْهُمَا رِجَالاً كَثِيرًا وَنِسَاء وَاتَّقُواْ اللَّهَ الَّذِي تَسَاءَلُونَ بِهِ وَالأَرْحَامَ إِنَّ اللَّهَ كَانَ عَلَيْكُمْ رَقِيبًا ﴾؛ سوره نساء، آیه ۱
↑ دین‌پرور، سید حسین، دانشنامه نهج البلاغه، ج۱، ص 383.
↑ ﴿وَالَّذِينَ يَصِلُونَ مَا أَمَرَ اللَّهُ بِهِ أَن يُوصَلَ وَيَخْشَوْنَ رَبَّهُمْ وَيَخَافُونَ سُوءَ الْحِسَابِ﴾؛ سوره رعد، آیه ۲۱
↑ نهج البلاغه، خطبه ۱۴۹
↑ دین‌پرور، سید حسین، دانشنامه نهج البلاغه، ج۱، ص 383- 384.
↑ نهج البلاغه، نامه ۳۱
↑ غررالحکم
↑ نهج البلاغه، خطبه ۲۳: «"أَيُّهَا النَّاسُ إِنَّهُ لَا يَسْتَغْنِي الرَّجُلُ وَ إِنْ كَانَ ذَا مَالٍ عَنْ [عَشِيرَتِهِ] عِتْرَتِهِ وَ دِفَاعِهِمْ عَنْهُ بِأَيْدِيهِمْ وَ أَلْسِنَتِهِمْ وَ هُمْ أَعْظَمُ النَّاسِ حَيْطَةً مِنْ وَرَائِهِ وَ أَلَمُّهُمْ لِشَعَثِهِ وَ أَعْطَفُهُمْ عَلَيْهِ عِنْدَ نَازِلَةٍ إِذَا نَزَلَتْ بِهِ وَ لِسَانُ الصِّدْقِ يَجْعَلُهُ اللَّهُ لِلْمَرْءِ فِي النَّاسِ خَيْرٌ لَهُ مِنَ الْمَالِ [يُوَرِّثُهُ غَيْرَهُ] يَرِثُهُ غَيْرُهُ لَا يَعْدِلَنَّ أَحَدُكُمْ عَنِ الْقَرَابَةِ يَرَى بِهَا الْخَصَاصَةَ أَنْ يَسُدَّهَا بِالَّذِي لَا يَزِيدُهُ إِنْ أَمْسَكَهُ وَ لَا يَنْقُصُهُ إِنْ أَهْلَكَهُ وَ مَنْ يَقْبِضْ يَدَهُ عَنْ عَشِيرَتِهِ فَإِنَّمَا تُقْبَضُ مِنْهُ عَنْهُمْ يَدٌ وَاحِدَةٌ وَ تُقْبَضُ مِنْهُمْ عَنْهُ أَيْدٍ كَثِيرَةٌ وَ مَنْ تَلِنْ حَاشِيَتُهُ يَسْتَدِمْ مِنْ قَوْمِهِ الْمَوَدَّةَ"»
↑ نهج البلاغه، خطبه ۱۴۲: «"فَمَنْ آتَاهُ اللَّهُ مَالًا، فَلْيَصِلْ بِهِ الْقَرَابَةَ، وَ لْيُحْسِنْ مِنْهُ الضِّيَافَةَ، وَ لْيَفُكَّ بِهِ الْأَسِيرَ وَ الْعَانِيَ، وَ لْيُعْطِ مِنْهُ الْفَقِيرَ وَ الْغَارِمَ، وَ لْيَصْبِرْ نَفْسَهُ عَلَى الْحُقُوقِ وَ النَّوَائِبِ ابْتِغَاءَ الثَّوَابِ، فَإِنَّ فَوْزاً بِهَذِهِ الْخِصَالِ شَرَفُ مَكَارِمِ الدُّنْيَا وَ دَرْكُ فَضَائِلِ الْآخِرَةِ، إِنْ شَاءَ اللَّه"»
↑ دین‌پرور، سید حسین، دانشنامه نهج البلاغه، ج۱، ص 383- 384.
↑ نهج البلاغه، نامه ۳۱: «"وَ أَكْرِمْ عَشِيرَتَكَ فَإِنَّهُمْ جَنَاحُكَ الَّذِي بِهِ تَطِيرُ وَ أَصْلُكَ الَّذِي إِلَيْهِ تَصِيرُ وَ يَدُكَ الَّتِي بِهَا تَصُولُ"»
↑ غررالحکم، ۱/۳۳
↑ غررالحکم، ۲۰۷
↑ غررالحکم، ۳۸۴
↑ غررالحکم، ۴۲۵
↑ غررالحکم، ۲/۵۱۳
↑ غررالحکم، ۴۵۹
↑ غررالحکم، ۵۰۵
↑ غررالحکم، ۵۱۳
↑ دین‌پرور، سید حسین، دانشنامه نهج البلاغه، ج۱، ص 384- 385.
↑ غررالحکم، ۴۸۶
↑ غررالحکم، ۲۰۱
↑ غررالحکم، ۳۸۴
↑ غررالحکم، ۲ / ۵۱۳
↑ غررالحکم، ۱۸۳
↑ دین‌پرور، سید حسین، دانشنامه نهج البلاغه، ج۱، ص 385.

[1] ﴿يَا أَيُّهَا النَّاسُ اتَّقُواْ رَبَّكُمُ الَّذِي خَلَقَكُم مِّن نَّفْسٍ وَاحِدَةٍ وَخَلَقَ مِنْهَا زَوْجَهَا وَبَثَّ مِنْهُمَا رِجَالاً كَثِيرًا وَنِسَاء وَاتَّقُواْ اللَّهَ الَّذِي تَسَاءَلُونَ بِهِ وَالأَرْحَامَ إِنَّ اللَّهَ كَانَ عَلَيْكُمْ رَقِيبًا ﴾؛ سوره نساء، آیه ۱

[2] دین‌پرور، سید حسین، دانشنامه نهج البلاغه، ج۱، ص 383.

[3] ﴿وَالَّذِينَ يَصِلُونَ مَا أَمَرَ اللَّهُ بِهِ أَن يُوصَلَ وَيَخْشَوْنَ رَبَّهُمْ وَيَخَافُونَ سُوءَ الْحِسَابِ﴾؛ سوره رعد، آیه ۲۱

[4] نهج البلاغه، خطبه ۱۴۹

[5] دین‌پرور، سید حسین، دانشنامه نهج البلاغه، ج۱، ص 383- 384.

[6] نهج البلاغه، نامه ۳۱

[7] غررالحکم

[8] نهج البلاغه، خطبه ۲۳: «"أَيُّهَا النَّاسُ إِنَّهُ لَا يَسْتَغْنِي الرَّجُلُ وَ إِنْ كَانَ ذَا مَالٍ عَنْ [عَشِيرَتِهِ] عِتْرَتِهِ وَ دِفَاعِهِمْ عَنْهُ بِأَيْدِيهِمْ وَ أَلْسِنَتِهِمْ وَ هُمْ أَعْظَمُ النَّاسِ حَيْطَةً مِنْ وَرَائِهِ وَ أَلَمُّهُمْ لِشَعَثِهِ وَ أَعْطَفُهُمْ عَلَيْهِ عِنْدَ نَازِلَةٍ إِذَا نَزَلَتْ بِهِ وَ لِسَانُ الصِّدْقِ يَجْعَلُهُ اللَّهُ لِلْمَرْءِ فِي النَّاسِ خَيْرٌ لَهُ مِنَ الْمَالِ [يُوَرِّثُهُ غَيْرَهُ] يَرِثُهُ غَيْرُهُ لَا يَعْدِلَنَّ أَحَدُكُمْ عَنِ الْقَرَابَةِ يَرَى بِهَا الْخَصَاصَةَ أَنْ يَسُدَّهَا بِالَّذِي لَا يَزِيدُهُ إِنْ أَمْسَكَهُ وَ لَا يَنْقُصُهُ إِنْ أَهْلَكَهُ وَ مَنْ يَقْبِضْ يَدَهُ عَنْ عَشِيرَتِهِ فَإِنَّمَا تُقْبَضُ مِنْهُ عَنْهُمْ يَدٌ وَاحِدَةٌ وَ تُقْبَضُ مِنْهُمْ عَنْهُ أَيْدٍ كَثِيرَةٌ وَ مَنْ تَلِنْ حَاشِيَتُهُ يَسْتَدِمْ مِنْ قَوْمِهِ الْمَوَدَّةَ"»

[9] نهج البلاغه، خطبه ۱۴۲: «"فَمَنْ آتَاهُ اللَّهُ مَالًا، فَلْيَصِلْ بِهِ الْقَرَابَةَ، وَ لْيُحْسِنْ مِنْهُ الضِّيَافَةَ، وَ لْيَفُكَّ بِهِ الْأَسِيرَ وَ الْعَانِيَ، وَ لْيُعْطِ مِنْهُ الْفَقِيرَ وَ الْغَارِمَ، وَ لْيَصْبِرْ نَفْسَهُ عَلَى الْحُقُوقِ وَ النَّوَائِبِ ابْتِغَاءَ الثَّوَابِ، فَإِنَّ فَوْزاً بِهَذِهِ الْخِصَالِ شَرَفُ مَكَارِمِ الدُّنْيَا وَ دَرْكُ فَضَائِلِ الْآخِرَةِ، إِنْ شَاءَ اللَّه"»

[10] دین‌پرور، سید حسین، دانشنامه نهج البلاغه، ج۱، ص 383- 384.

[11] نهج البلاغه، نامه ۳۱: «"وَ أَكْرِمْ عَشِيرَتَكَ فَإِنَّهُمْ جَنَاحُكَ الَّذِي بِهِ تَطِيرُ وَ أَصْلُكَ الَّذِي إِلَيْهِ تَصِيرُ وَ يَدُكَ الَّتِي بِهَا تَصُولُ"»

[12] غررالحکم، ۱/۳۳

[13] غررالحکم، ۲۰۷

[14] غررالحکم، ۳۸۴

[15] غررالحکم، ۴۲۵

[16] غررالحکم، ۲/۵۱۳

[17] غررالحکم، ۴۵۹

[18] غررالحکم، ۵۰۵

[19] غررالحکم، ۵۱۳

[20] دین‌پرور، سید حسین، دانشنامه نهج البلاغه، ج۱، ص 384- 385.

[21] غررالحکم، ۴۸۶

[22] غررالحکم، ۲۰۱

[23] غررالحکم، ۳۸۴

[24] غررالحکم، ۲ / ۵۱۳

[25] غررالحکم، ۱۸۳

[26] دین‌پرور، سید حسین، دانشنامه نهج البلاغه، ج۱، ص 385.

[۱]

[۲]

[۳]

[۴]

[۵]

[۶]

[۷]

[۸]

[۹]

[۱۰]

[۱۱]

[۱۲]

[۱۳]

[۱۴]

[۱۵]

[۱۶]

[۱۷]

[۱۸]

[۱۹]

[۲۰]

[۲۱]

[۲۲]

[۲۳]

[۲۴]

[۲۵]

[۲۶]