حسن بن حسین انصاری

موضوع مرتبط ندارد - مدخل مرتبط ندارد - پرسش مرتبط ندارد

آشنایی اجمالی

الحسن بن الحسین الأنصاری، در سند دو روایت تفسیر کنز الدقائق و به گزارش از تفسیر فرات الکوفی واقع گردیده است:

"في تفسير فرات بن إبراهيم الكوفي، قال: حدثنا الحسن بن الحسين الأنصاري، قال: حدثنا حيان بن علي الغنوي، عن الكلبي، عن أبي صالح، عن ابن عباس {﴿وَبَشِّرِ الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ...﴾ نزلت في علي و جعفر و حمزة و عبيدة بن الحارث بن عبدالمطلب -رضي الله عنهم أجمعين-".

"في تفسيرات فرات بن إبراهیم الكوفي، قال: حدثنا الحسن بن الحسين الأنصاري قال: حدثنا حيان بن علي العنزي، عن الكلبي، عن أبي صالح، عن ابن عباس: أن قوله: ﴿وَارْكَعُوا مَعَ الرَّاكِعِينَ﴾ نزلت في رسول الله وعلي بن أبي طالب(ع) خاصة؛ وهما أول من صلّيا وركّعا.

شرح حال راوی

نام کامل راوی، ابوعلی حسن بن حسین الأنصاری العابد العرنی است؛ زیرا هر دو روایت مذکور، در شواهد التنزیل نقل، و در سند روایت یکم، نام راوی همین گونه ثبت شده است و مطابق با عنوان رجالی است؛ زیرا نجاشی با عنوان الحسن بن الحسین العرنی النجار، مدنی و رجالیان سنی با عنوان الحسن بن الحسین العرنی الکوفی از وی یاد کرده‌اند.

از رجالیان قدمای شیعه، تنها نجاشی از ایشان نام برده و ایشان را صاحب کتاب معرفی کرده است؛ ولی از رجالیان سنی، شماری شرح حال او را گزارش کردند.

راوی با عنوان حسن بن حسین، حسن بن الحسین الأنصاری و حسن بن حسین العرنی در طرق و اسناد قرار گرفته است.

اتحاد انصاری و عرنی

آیة الله خویی هر یک از «حسن بن حسین انصاری» و «حسن بن حسین عرنی» را به گونه‌ای مستقل عنوان کرده است که ظهور در تعدد این دو عنوان دارد؛ لیکن مقتضای تحقیق آن است که این دو عنوان از یک شخص حکایت دارند، به دلیل این قرائن:

1. اتحاد در مروی عنه (روایت هر دو از یحیی بن یعلی و علی بن القاسم.
2. اتحاد در راوی و مروی عنه.
3. اتحاد در طبقه؛ زیرا انصاری و عرنی هر دو در طبقه ششم قرار دارند.
4. تصریح در اسناد با وصف «الأنصاری» و «العرنی» برای نمونه: الحسن بن الحسین الأنصاری العرنی؛ "الحسن بن الحسين الأنصاري يُعرف بالعرني"؛ "حسن بن حسين الأنصاري العابد أبو علي العرني"؛ "الحسن الأنصاري وكان ثقة معروفاً يُعرف بالعرني"؛ "الحسن بن الحسين الأنصاري عرف بالعرني".

طبقه راوی

تاریخ ولادت و وفات راوی مشخص نیست؛ اما در اسناد روایات، با واسطه از امام باقر و امام صادق(ع) روایت کرده است، ازاین رو نجاشی نوشته است: عن الرجال، عن جعفر بن محمد(ع). از جمله استادان حسن بن حسین انصاری، رفاعة بن ایاس است که پس از سال ۱۸۰ هجری قمری وفات کرده است و از جمله شاگردانش حسین بن حکم حبری است که در سال ۲۸۱ هجری قمری درگذشته است و ابراهیم بن محمد بن سعید ثقفی است که در سال ۲۸۳ هجری قمری وفات کرده است.

آیة الله بروجردی، حسن بن حسین انصاری را از طبقه ششم راویان برشمرده است.

استادان و شاگردان راوی

حسن بن حسین انصاری عرنی از محدثان فراوانی روایت گزارش کرده است؛ مانند حبان بن علی عنزی، یحیی بن یعلی الربعی، یحیی بن خالد، عبیدالله بن مبارک، ابی یعلی اسلمی، کادح بن جعفر، علی بن هاشم، غیاث بن ابراهیم، خالد بن مختار، معاذ بن مسلم، محمد بن حسین، عمرو بن ثابت، ابراهیم بن یوسف، عبیدالله بن جریر قطان، الحسین بن زید، زافر بن سلیمان، حسین بن سلیمان انصاری، یحیی بن مساور، علی بن قاسم، محمد بن فرات، حفص بن راشد، یحیی بن عیسی رملی، سری بن عبدالله بن یعقوب سلمی، اجلح بن عبدالله، ابوالقاسم مؤذن بنی مازن، مندل بن علی، سعاد بن سلیمان، رفاعة بن ایاس الضبی، جریر بن حازم، صدقة بن میمون، سفیان بن ابراهیم.

گروهی از راویان از او حدیث گزارش کرده‌اند؛ نظیر حسین بن حکم حبری، جعفر بن محمد بن سعید احمسی، عبدالعظیم بن عبدالله حسنی، علی بن رجاء بن صالح، محمد بن ازداد دینوری، محمد بن یزید بن عبدالرحمن التیمی، محمد بن حسن بن عباس، ابو العباس فضل بن یوسف بن یعقوب جعفی، احمد بن یحیی الأزدی، حسن بن علی بن نعمان، ابو الحسن بکار بن احمد الأزدی، ابو اسحاق ابراهیم بن محمد ثقفی، عیسی بن عبدالرحمن، موسی بن عمر، ابو نصر محمد بن حسین خلال، حسن بن محمد بن عبدالواحد مزنی، ابو انس کثیر بن محمد حرامی، جعفر بن محمد بن حسین الرمانی، محمد بن نسیم الحضرمی، جعفر بن علی بن نجیح، محمد بن عمارة بن صبیح اسدی، حسین بن حرب بن حسین طحان، عیسی بن مهران، ابراهیم بن سلیمان بن حزازة.

مذهب راوی

حسن بن حسین انصاری عرنی از راویان امامی به شمار می‌آید، به استناد این قرائن و شواهد:

1. ذکر نام وی در رجال النجاشی که به یادکرد راویان امامی صاحب اثر اختصاص دارد.
2. به‌کارگیری عبارت "كان من رؤساء الشيعة" از سوی رجالیان سنی در ترجمه حسن بن حسین الأنصاری.
3. قرار گرفتن نام راوی در طریق نجاشی به کتاب ابو رافع. نجاشی درباره ابو رافع نوشته است: هاجر إلی المدينة و شهد مع النبي(ص) مشاهده و لزم أميرالمؤمنين(ع) من بعده، و كان من خيار الشيعة، و شهد معه حروبه، و كان صاحب بيت ماله بالكوفة. و ابناه عبيدالله و علي كاتبا أميرالمؤمنين(ع).
4. مضامین روایات راوی؛ برای نمونه:

«حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ عُمَرَ الْحَافِظُ الْبَغْدَادِيُّ قَالَ حَدَّثَنِي أَبُو عَبْدِ اللَّهِ مُحَمَّدُ بْنُ أَحْمَدَ بْنِ ثَابِتِ بْنِ كِنَانَةَ قَالَ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ بْنِ الْعَبَّاسِ أَبُو جَعْفَرٍ الْخُزَاعِيُّ قَالَ حَدَّثَنَا حَسَنُ بْنُ الْحُسَيْنِ الْعُرَنِيُّ قَالَ حَدَّثَنَا عَمْرُو بْنُ ثَابِتٍ عَنْ عَطَاءِ بْنِ السَّائِبِ عَنْ أَبِي يَحْيَى عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ قَالَ: صَعِدَ رَسُولُ اللَّهِ(ص) الْمِنْبَرَ فَخَطَبَ وَ اجْتَمَعَ النَّاسُ إِلَيْهِ فَقَالَ صيَا مَعْشَرَ الْمُؤْمِنِينَ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ أَوْحَى إِلَيَ أَنِّي مَقْبُوضٌ وَ أَنَ ابْنَ عَمِّي عَلِيّاً مَقْتُولٌ وَ أَنِّي أَيُّهَا النَّاسُ أُخْبِرُكُمْ خَبَراً إِنْ عَمِلْتُمْ بِهِ سَلِمْتُمْ وَ إِنْ تَرَكْتُمُوهُ هَلَكْتُمْ إِنَّ ابْنَ عَمِّي عَلِيّاً(ع) هُوَ أَخِي وَ هُوَ وَزِيرِي وَ هُوَ خَلِيفَتِي وَ هُوَ الْمُبَلِّغُ عَنِّي وَ هُوَ إِمَامُ الْمُتَّقِينَ وَ قَائِدُ الْغُرِّ الْمُحَجَّلِينَ إِنِ اسْتَرْشَدْتُمُوهُ أَرْشَدَكُمْ وَ إِنْ تَبِعْتُمُوهُ نَجَوْتُمْ وَ إِنْ خَالَفْتُمُوهُ ضَلَلْتُمْ وَ إِنْ أَطَعْتُمُوهُ فَاللَّهَ أَطَعْتُمْ وَ إِنْ عَصَيْتُمُوهُ فَاللَّهَ عَصَيْتُمْ وَ إِنْ بَايَعْتُمُوهُ فَاللَّهَ بَايَعْتُمْ وَ إِنْ نَكَثْتُمْ بَيْعَتَهُ فَبَيْعَةَ اللَّهِ نَكَثْتُمْ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ أَنْزَلَ عَلَيَّ الْقُرْآنَ وَ هُوَ الَّذِي مَنْ خَالَفَهُ ضَلَّ وَ مَنِ ابْتَغَى عِلْمَهُ عِنْدَ غَيْرِ عَلِيٍّ هَلَكَ أَيُّهَا النَّاسُ اسْمَعُوا قَوْلِي وَ اعْرِفُوا حَقَّ نَصِيحَتِي وَ لَا تَخْلُفُونِي فِي أَهْلِ بَيْتِي إِلَّا بِالَّذِي أُمِرْتُمْ بِهِ مِنْ حِفْظِهِمْ فَإِنَّهُمْ حَامَّتِي وَ قَرَابَتِي وَ إِخْوَتِي وَ أَوْلَادِي وَ إِنَّكُمْ مَجْمُوعُونَ وَ مُسَاءَلُونَ عَنِ الثَّقَلَيْنِ فَانْظُرُوا كَيْفَ تَخْلُفُونِّي فِيهِمَا إِنَّهُمْ أَهْلُ بَيْتِي فَمَنْ آذَاهُمْ آذَانِي وَ مَنْ ظَلَمَهُمْ ظَلَمَنِي وَ مَنْ أَذَلَّهُمْ أَذَلَّنِي وَ مَنْ أَعَزَّهُمْ أَعَزَّنِي وَ مَنْ أَكْرَمَهُمْ أَكْرَمَنِي وَ مَنْ نَصَرَهُمْ نَصَرَنِي وَ مَنْ خَذَلَهُمْ خَذَلَنِي وَ مَنْ طَلَبَ الْهُدَى فِي غَيْرِهِمْ فَقَدْ كَذَّبَنِي أَيُّهَا النَّاسُ اتَّقُوا اللَّهَ وَ انْظُرُوا مَا أَنْتُمْ قَائِلُونَ إِذَا لَقِيتُمُوهُ فَإِنِّي خَصْمٌ لِمَنْ آذَاهُمْ وَ مَنْ كُنْتُ خَصْمَهُ خَصَمْتُهُ أَقُولُ قَوْلِي هَذَا وَ أَسْتَغْفِرُ اللَّهَ لِي وَ لَكُمْ».

جایگاه حدیثی راوی

نجاشی به ذکر نام راوی و یادآوری اثر علمی وی بسنده کرده و هیچ به جایگاه حدیثی توثیق و تضعیف وی اشاره نکرده است، از این رو در توثیق و تضعیف راوی اختلاف شده است.

ابن داوود از راوی در بخش یکم از کتابش که به ذکر راویان ممدوح (شامل راویان ثقه و مهمل) اختصاص دارد، یاد کرده است؛ لیکن صاحب الحاوی فی علم الرجال نام راوی را در قسم ضعاف (راویان ضعیف) عنوان کرده است.

علامه مامقانی وی را از راویان ممدوح شمرده و نوشته است: يمكن عده من الحسان اعتمادا علی عد ابن داوود إياه في القسم الأول ولكن الحاوي عده علي أصله في الضعاف.

به باور بعضی از بزرگان، چون حسن بن حسین انصاری از راویان استثنا شده روایات محمد بن احمد بن یحیی صاحب نوادر الحکمه نیست، توثیق ابن ولید، شیخ صدوق و ابن نوح وی را شامل می‌شود ؛ زیرا محمد بن احمد بن یحیی باواسطه از ایشان روایت کرده است.

أبو إسحاق إبراهیم بن سعید الثقفی از بزرگان شیعه، از راوی با عبارت "وكان صالحاً" یاد کرده است و در یکی از اسناد روایت شواهد التنزیل، تعبیر "وكان ثقة معروفاً" درباره راوی به کار رفته است.

در برابر، رجالیان سنی به تضعیف وی پرداختند:

1. هیثمی: حسن بن حسین العرنی و هو ضعیف جدا.
2. رازی: حدثنا عبدالرحمن قال: سألت أبی عنه فقال: لم یکن بصدوق عندهم، کان من رؤساء الشیعة.
3. ابن عدی: للحسن بن الحسین أحادیث کثیرة و لا یشبه حدیثه حدیث الثقات.
4. ذهبی: الحسن بن الحسین الأنصاری عرف بالعرنی و لیس بعمدة.
5. ابن حبان: یأتی عن الاثبات بالملزقات، و یروی المقلوبات.

بی‌تردید، تضعیف راوی از سوی رجالیان سنی بر اثر نقل روایات فضائل امام علی(ع) از سوی ایشان است؛ از جمله حدیث نبوی «أَنَا الْمُنْذِرُ، وَ عَلِيٌّ الْهَادِي»: ...أنا أبو العباس الفضل بن يوسف بن يعقوب بن حمزة الجعفي، نا الحسن بن الحسين الأنصاري في هذا المسجد و هو مسجد حبة العرني، نا معاذ بن مسلم، عن عطاء بن السائب، عن سعيد بن جبير، عن ابن عباس قال لما نزلت ﴿إِنَّمَا أَنْتَ مُنْذِرٌ وَلِكُلِّ قَوْمٍ هَادٍ﴾ قال النبي(ص): أنا المنذر و علي الهادي؛ بك يا علي! يهتدي المهتدون.

الحسين بن الحكم الحبري، أخبرنا حسن بن الحسين، عن عيسي بن عبدالله، عن أبيه، عن جده، قال رجل لابن عباس: سبحان الله إني لأحسب مناقب علي ثلاثة آلاف. فقال: أو لا تقول أنها إلي ثلاثين ألفا أقرب.

«مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ الصَّفَّارُ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِيِّ بْنِ النُّعْمَانِ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ الْحُسَيْنِ الْأَنْصَارِيِّ عَنْ يَحْيَى بْنِ مُعَلًّى الْأَسْلَمِيِّ عَنْ هَاشِمِ بْنِ يَزِيدَ قَالَ سَمِعْتُ زَيْدَ بْنَ عَلِيٍّ(ع) يَقُولُ كَانَ عَلِيٌّ(ع) فِي حَرْبِهِ أَعْظَمَ أَجْراً مِنْ قِيَامِهِ مَعَ رَسُولِ اللَّهِ(ص) فِي حَرْبِهِ قَالَ قُلْتُ بِأَيِّ شَيْءٍ تَقُولُ أَصْلَحَكَ اللَّهُ قَالَ فَقَالَ لِي لِأَنَّهُ كَانَ مَعَ رَسُولِ اللَّهِ(ص) تَابِعاً وَ لَمْ يَكُنْ لَهُ إِلَّا أَجْرُ تَبَعِيَّتِهِ وَ كَانَ فِي هَذِهِ مَتْبُوعاً وَ كَانَ لَهُ أَجْرُ كُلِّ مَنْ تَبِعَهُ».

«الْحُسَيْنُ بْنُ عَلِيٍّ الْعَلَوِيُّ عَنْ سَهْلِ بْنِ جُمْهُورٍ عَنْ عَبْدِ الْعَظِيمِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الْحَسَنِيِّ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ الْحُسَيْنِ الْعُرَنِيِّ عَنْ عَلِيِّ بْنِ هَاشِمٍ عَنْ أَبِيهِ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ(ع) قَالَ: مَا ضَرَّ مَنْ مَاتَ مُنْتَظِراً لِأَمْرِنَا أَلَّا يَمُوتَ فِي وَسَطِ فُسْطَاطِ الْمَهْدِيِّ وَ عَسْكَرِهِ».

«رَوَى الْحَسَنُ بْنُ الْحُسَيْنِ الْعُرَنِيُّ، عَنْ أَبِي يَعْلَى الْأَسْلَمِيِّ، عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مُوسَى، عَنْ يَحْيَى بْنِ مُنْقِذٍ الشَّامِيِّ قَالَ: سَمِعْتُ ابْنَ عَبَّاسٍ يَقُولُ: أَمَرَ اللَّهُ تَعَالَى نَبِيَّهُ(ص) بِإِظْهَارِ وَلَايَةِ عَلِيٍّ(ع)، فَقَالَ: يَا رَبِّ، النَّاسُ حَدِيثُ عَهْدٍ بِالْجَاهِلِيَّةِ، وَ مَتَى أَفْعَلُ، قَالَ النَّاسُ: فَعَلَ بِابْنِ عَمِّهِ كَذَا وَ كَذَا!، فَلَمَّا قَضَى حَجَّهُ، رَجَعَ حَتَّى إِذَا كَانَ بِغَدِيرِ خُمٍّ، أَنْزَلَ اللَّهُ جَلَّ وَ عَزَّ:﴿يَا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ مَا أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ وَإِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَمَا بَلَّغْتَ رِسَالَتَهُ وَاللَّهُ يَعْصِمُكَ مِنَ النَّاسِ﴾ فَنَادَى: الصَّلاةَ جَامِعَةً، فَاجْتَمَعُوا، فَخَرَجَ رَسُولُ اللَّهِ، وَ مَعَهُ عَلِيٌّ، فَقَالَ: يَا أَيُّهَا النَّاسُ، أَ لَسْتُمْ تَزْعُمُونَ؟ أَنِّي مَوْلَىكُلِّ مُؤْمِنٍ وَ مُؤْمِنَةٍ؟ قَالُوا: بَلَى، قَالَ: مَنْ كُنْتُ مَوْلَاهُ فَعَلِيٌّ مَوْلَاهُ، اللَّهُمَّ وَالِ مَنْ وَالاهُ وَ عَادِ مَنْ عَادَاهُ، وَ انْصُرْ مَنْ نَصَرَهُ، وَ اخْذُلْ مَنْ خَذَلَهُ، وَ أَعِنْ مَنْ أَعَانَهُ، وَ أَبْغِضْ مَنْ أَبْغَضَهُ، وَ أَحِبَّ مَنْ أَحَبَّهُ».

«عَنْ عَبْدِ الْعَظِيمِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الْعَلَوِيِّ، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ الْحُسَيْنِ الْعُرَنِيِّ، عَنْ غِيَاثِ بْنِ إِبْرَاهِيمَ، عَنِ الصَّادِقِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ(ع)، قَالَ: أَصْبَحَتْ يَوْماً أُمُّ سَلَمَةَ (رَضِيَ اللَّهُ عَنْهَا) تَبْكِي، فَقِيلَ لَهَا: مِمَّ بُكَاؤُكَ فَقَالَتْ: لَقَدْ قُتِلَ ابْنِي الْحُسَيْنُ اللَّيْلَةَ، وَ ذَلِكَ أَنَّنِي مَا رَأَيْتُ رَسُولَ اللَّهِ(ص) مُنْذُ مَضَى إِلَّا اللَّيْلَةَ، فَرَأَيْتُهُ شَاحِباً كَئِيباً، فَقَالَتْ: قُلْتُ: مَا لِي أَرَاكَ يَا رَسُولَ اللَّهِ شَاحِباً كَئِيباً قَالَ: مَا زِلْتُ اللَّيْلَةَ أَحْفِرُ الْقُبُورَ لِلْحُسَيْنِ وَ أَصْحَابِهِ(ع)».

منابع

1. جوادی آملی، عبدالله، رجال تفسیری ج۶