مقام شهادت

از جمله مقامات امامان معصوم(ع) مقام شهادت که در زیارت جامعه کبیره با عبارت «وَ شُهَدَاءُ دَارِ الْفَنَاءِ»^[۱] و «شُهَدَاءَ عَلَى‏ خَلْقِهِ‏»^[۲] آمده است.

امامان معصوم(ع)؛ گواهان سرای‌ناپایدار

این جمله فراز دیگری از زیارت بلند زیارت جامعه کبیره در معرّفی سیمای نورانی امامان(ع) است. در این فراز، امامان معصوم(ع) را شاهد بر اعمال بندگان، در دنیا می‌خوانیم. قبلاً در ذیل جمله: «شُهَدَاءَ عَلَى‏ خَلْقِهِ‏ ‏» از گواهی امامان معصوم(ع) بر "اعمال"سخن گفتیم، اینجا هم مطالبی را به اجمال می‌آوریم.

گواهان نُه‌گانه بر اعمال بندگان

خداوند برای سازندگی انسان و برای اینکه انسان‌ها مراقب رفتار خود باشند، نُه شاهد بر اعمال آنان قرار داده است: ۱. خداوند؛ ۲. انبیا(ع)؛ ٣. فرشتگان؛ ۴. زمین؛ ۵. وجدان؛ ۶. اعضای بدن؛ ۷. زمان؛ ۸. خود اعمال؛ ۹. امامان معصوم(ع)^[۳].^[۴]

گواهی امامان معصوم(ع)

در این فراز از زیارت جامعه کبیره سخن از "شهادت و گواهی دادن امامان معصوم(ع)» است. در قرآن می‌خوانیم: ﴿ وَكَذَلِكَ جَعَلْنَاكُمْ أُمَّةً وَسَطًا لِّتَكُونُواْ شُهَدَاء عَلَى النَّاسِ وَيَكُونَ الرَّسُولُ عَلَيْكُمْ شَهِيدًا﴾^[۵].

بی‌تردید مقصود از "امّت"، برخی از آنان هستند که شرایط "شهادت بر اعمال" را دارند و آنان کسانی‌اند که:

میان مردم و با مردم و از کار آنان آگاه هستند.
معصومند و ذرّه‌ای لغزش و خطا در شهادتشان نیست.
اهمّیّت و لیاقت آن افراد، با عظمتِ روز قیامت، تناسب دارد.

این ویژگی‌ها تنها در امامان معصوم(ع) است. در حدیثی که ذیل آیه ۴۱ از سوره نساء آمده است: "این آیه درباره امّت محمد(ص) نازل شده که در هر قرنی برای آنان امامی از ما خواهد بود تا گواهی بر آنان باشد و محمد(ص) بر همه ما گواه است"^[۶]. در روایات فراوانی آمده است که: "ما امامان، امّت وسط هستیم"^[۷].

بنابر این، با پذیرش این باور حق، باید رفتاری داشته باشیم و به گونه‌ای عمل کنیم که در محشر، در محضر خداوند، پیامبر اکرم(ص) و امامان معصوم(ع) شرمنده نباشیم ان شاء الله^[۸].

امامان معصوم(ع)؛ شاهدان بر خلق خدا

"شهادت"، به معنای "حضور" است و شاهد، موظّف است به آنچه دیده شهادت دهد. ریشه "شهادت" این است که "شاهد"، نزد "عمل مشهود علیه" حاضر است؛ یعنی می‌بیند کاری را که به آن شهادت می‌دهد. ما بر این باوریم که پیامبر(ص) و معصومین(ع) شاهد بر ما هستند و فردای قیامت، این شهادت را ادا می‌کنند.

در مورد شهادت پیامبر اکرم(ص) در قرآن می‌خوانیم: ﴿ فَكَيْفَ إِذَا جِئْنَا مِن كُلِّ أُمَّةٍ بِشَهِيدٍ وَجِئْنَا بِكَ عَلَى هَؤُلاء شَهِيدًا﴾ ^[۹].

﴿هَؤُلاء﴾ در آیه شریفه فوق به معنای "آنان" است، این "آنان" چه کسانی هستند؟ یک احتمال این است "آنان"؛ یعنی "مسلمانان"، بر این اساس، معنای آیه چنین است: "پیامبر(ص) هر قومی، شاهد و ناظر اعمال آنان است و پیامبر(ص) ما شاهد و ناظر اعمال امّت خویش است".

این معنا اطلاق دارد؛ یعنی هم در زمانی که زنده است شاهد اعمال امّت خویش می‌باشد و هم زمانی که به رحمت خدا رفته است.

احتمال دوم اینکه: پیامبر(ص) را شاهد بر همه امم بگیریم؛ یعنی بگوییم: مشارالیه ﴿هَؤُلاء﴾ همه امّت‌ها هستند؛ بنابراین، معنای آیه چنین می‌شود: "هر پیامبری در حال حیات و ممات از طریق مشاهده باطنی و روحانی، ناظر احوال تمام امّت خویش خواهد بود و روح پاک پیامبر اکرم(ص) نیز از همین راه، ناظر همه امم پیشین و امّت خویش می‌باشد". در پاره‌ای از روایات، به این تعبیر اشاره شده است^[۱۰].

به هر حال، قدر متیقّن آیه این است که: پیامبر اکرم(ص) شاهد بر امّت خویش است؛ چراکه ما معتقدیم پیامبر، بعد از ارتحال از این دنیا هم زنده است، وقتی شهیدان راه خدا زنده‌اند، پس پیامبر به طریق اولی زنده است، بر این اساس پیامبر در حیات و ممات، شاهد اعمال امّت خویش است.

امامان معصوم(ع) نیز شاهد اعمال امّت‌اند و می‌بینند که امّتشان چگونه عمل می‌کنند. دلیل این امر هم قرآن کریم است: ﴿ وَقُلِ اعْمَلُواْ فَسَيَرَى اللَّهُ عَمَلَكُمْ وَرَسُولُهُ وَالْمُؤْمِنُونَ وَسَتُرَدُّونَ إِلَى عَالِمِ الْغَيْبِ وَالشَّهَادَةِ فَيُنَبِّئُكُم بِمَا كُنتُمْ تَعْمَلُونَ﴾^[۱۱].

بی‌تردید، مقصود از "مؤمنان" در آیه، همه مؤمنان نیستند؛ چراکه همه آنان این شأنیّت را ندارند که در کنار خدا و رسول قرار گیرند، مراد از "مؤمنون"، «امامان معصوم(ع)» هستند که در کنار خدا و رسول(ص) قرار می‌گیرند. یعقوب بن شعیب می‌گوید: "از امام صادق(ع) از تفسیر این آیه "یعنی مراد از مؤمنون" پرسیدم، حضرت فرمود: مراد، امامان(ع) هستند^[۱۲].

در روایت نقل شده است که: "شخصی خدمت امام رضا(ع) عرض کرد: برای من و خانواده‌ام دعایی بفرما، فرمود: مگر من دعا نمی‌کنم؟! به خدا سوگند! اعمال شما هر شب و روز بر من عرضه می‌شود^[۱۳]. راوی این حدیث می‌گوید: "این سخن امام(ع) قدری بر من گران آمد، امام(ع) متوجّه شد و به من فرمود: آیا کتاب خداوند عزّوجلّ را نمی‌خوانی که می‌گوید: ﴿ وَ قُلِ اعْمَلُوا فَسَيَرَى اللَّهُ عَمَلَكُمْ وَ رَسُولُهُ وَ الْمُؤْمِنُونَ﴾؟! به خدا سوگند! منظور از مؤمنان، علی ابن ابی‌ طالب(ع) و امامان دیگر از فرزندان او می‌باشند"^[۱۴].

این عرض اعمال، زمینه‌ساز "شهادت" است، براین اساس، امامان معصوم(ع) شاهد بر اعمال امّت‌اند آن چنان که حضرت امام صادق(ع) فرمود: "ما شاهدان خدا بر خلق او هستیم... ما گواهان بر مردم هستیم"^[۱۵].

"عرض اعمال"، هم بر پیامبر(ص) است، هم بر امامان معصوم(ع) آن چنان که شهادت، نسبت به همه آنان است. از حضرت امام صادق(ع) نقل شده که فرمود: "تمام اعمال مردم هر روز صبح بر پیامبر عرضه می‌شود؛ اعمال نیکان و بدان؛ بنابراین، مراقب باشید و این مفهوم گفتار خداوند است که می‌فرماید: ﴿اعْمَلُوا فَسَيَرَى اللَّهُ عَمَلَكُمْ وَ رَسُولُهُ﴾ این را فرمود و ساکت شد" ^[۱۶]. در روایت دیگری از امام باقر(ع) می‌خوانیم: "تمامی اعمال شما بر پیامبرتان هر عصر پنجشنبه عرضه می‌شود؛ بنابراین، از اینکه عمل زشتی از شما بر پیامبر عرضه شود، شرم کنید"^[۱۷]. امام صادق(ع) فرمود: "شما را چه شده است که با رسول خدا بد می‌کنید؟! مردی گفت: چطور با او بد می‌کنیم؟ حضرت فرمود: کردار شما بر او عرضه می‌شود و چون گناهی در آن بیند، بدش می‌آید، پس به رسول خدا بدی نکنید و او را شاد کنید"«مَا لَكُمْ تَسُوؤُونَ رَسُولَ اللَّهِ(ص)؟فَقِيلَ‏: كَيْفَ نَسُوؤُهُ؟ فَقَالَ: أَمَا تَعْلَمُونَ‏ أَنَ‏ أَعْمَالَكُمْ‏ تُعْرَضُ‏ عَلَيْهِ‏؟ فَإِذَا رَأَى فِيهَا مَعْصِيَةً سَاءَهُ ذَلِكَ، فَلَا تَسُوؤُوا رَسُولَ اللَّهِ(ص)َ سُرُّوهُ»^[۱۸].

فلسفه شهودهای متفاوت

اینک سؤال این است که با آن همه شهودی که خداوند دارد، چه نیازی به شهادت پیامبر(ص) و امامان معصوم(ع) است؟ خداوند^[۱۹]؛ فرشتگان^[۲۰]؛ زمین^[۲۱]؛ زمان^[۲۲]؛ اعضای بدن^[۲۳] همه شاهد هستند، آیا این شهود در روز قیامت کفایت نمی‌کنند؟

پاسخ این است که تکثّر شهود، اثر تربیتی مؤثّرتری دارد؛ زیرا انسان به گونه‌ای است که هرچه بیشتر حضور شاهدان را حس کند، برای تربیت و تقوایش مؤثرتر است، کسی که در تلویزیون برای میلیون‌ها نفر صحبت می‌کند؛ چون همه او را می‌بینند، وقتی عطسه‌ای، یا اشتباهی می‌کند، بیشتر خجالت می‌کشد، درست مثل این‌ کارکنان مؤسّسه‌ای بدانند هر روزه، یا هر هفته، گزارش تمام جزئیّات اعمال آنان به مقامات بالاتر داده می‌شود و آنان همه از تمام جزئیات اعمال آنان باخبر می‌گردند.

منابع

خاتمی، سید احمد، در آستان امامان معصوم ج۲

پانویس

↑ و گواهان سرای ناپایدار.
↑ سلام بر شما ای شاهدان بر خلق خدا!.
↑ از آنجا که در همین جلد، از صفحه ۲۵۶ - ۲۴۷ به تفصیل در این باره سخن گفتیم، اینجا فقط از گواهی معصومان(ع) سخن می‌گوییم.
↑ خاتمی، سید احمد، در آستان امامان معصوم، ج۲، ص۵۲۳.
↑ بدین‌گونه ما شما را یک امّت معتدل و میانه قرار دادیم تا شاهد مردم باشید و رسول خدا هم بر شما شاهد باشد؛ سوره بقره، آیه ۱۴۳.
↑ «نَزَلَتْ فِي أُمَّةِ مُحَمَّدٍ(ص) خَاصَّةً فِي‏ كُلِ‏ قَرْنٍ‏ مِنْهُمْ‏ إِمَامٌ‏ مِنَّا شَاهِدٌ عَلَيْهِمْ وَ مُحَمَّدٌ(ص) شَاهِدٌ عَلَيْنَا‏»؛ اصول کافی، ج۱، ص۱۹۰، ح۱.
↑ تفسیر صافی، ج۱، ص۱۹۷ (ذیل آیه ۱۴۳ از سوره بقره).
↑ خاتمی، سید احمد، در آستان امامان معصوم، ج۲، ص۵۲۴ ـ ۵۲۵.
↑ حال آنان چگونه است آن روزی که از هر امّتی شاهد و گواهی بر اعمالشان می‌آوریم و تو را نیز بر آنان گواه خواهیم آورد؛ سوره نساء، آیه ۴۱.
↑ تفسیر نورالثقلین، ج۱، ص۴۸۲ – ۴۸۱؛ البرهان فی تفسیر القرآن، ج۱، ص۳۶۹.
↑ بگو: عمل کنید که خداوند و رسولش و مؤمنان به زودی اعمالتان را می‌بینند و به زودی به سوی کسی باز می‌گردید که پنهان و آشکار را می‌داند و شما را به آنچه عمل می‌کردید، خبر می‌دهد؛ سوره توبه، آیه ۱۰۵.
↑ «هُمُ‏ الْأَئِمَّةُ ‏»؛ اصول کافی، ج۱، ص۲۱۹، ح۲.
↑ «وَ اللَّهِ‏ إِنَ‏ أَعْمَالَكُمْ‏ لَتُعْرَضُ‏ عَلَيَ‏ فِي‏ كُلِ‏ يَوْمٍ‏ وَ لَيْلَةٍ‏».
↑ «أما تقرأ كتاب اللّه عزّ و جلّ: ﴿ وَ قُلِ اعْمَلُوا فَسَيَرَى اللَّهُ عَمَلَكُمْ وَ رَسُولُهُ وَ الْمُؤْمِنُونَ﴾؟ قال: هو و اللّه‏ عليّ‏ ابن‏ أبي‏ طالب(ع)‏"»؛ اصول کافی، ج1، ص۲۱۹، ح۴.
↑ «نَحْنُ شُهَدَاءُ اللَّهِ عَلَى خَلْقِهِ... وَ نَحْنُ الشُّهَدَاءُ عَلَى النَّاسِ»؛ اصول کافی، ج۱، ص۱۹۰و ۱۹۱، ح۲ و ح۴.
↑ «تُعْرَضُ‏ الْأَعْمَالُ‏ عَلَى‏ رَسُولِ‏ اللَّهِ‏(ص) أَعْمَالُ الْعِبَادِ كُلَّ صَبَاحٍ أَبْرَارُهَا وَ فُجَّارُهَا فَاحْذَرُوهَا وَ هُوَ قَوْلُ اللَّهِ تَعَالَى‏ ﴿ اعْمَلُوا فَسَيَرَى اللَّهُ عَمَلَكُمْ وَ رَسُولُهُ‏﴾ وَ سَكَت‏‏»؛ اصول کافی، ج۱، ص۲۱۹، ح۱.
↑ «أن‏ الأعمال‏ تعرض‏ على‏ نبيكم‏ كل عشية خميس، فليستحي أحدكم أن يعرض على نبيه العمل القبيح»؛ البرهان فی تفسیر القرآن، ج۲، ص۱۵۸.
↑ اصول کافی، ج۱، ص۲۱۹، ح ۳.
↑ ﴿إِنَّ اللَّهَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ شَهِيدٌ﴾؛ سوره حج، آیه ۱۷.
↑ ﴿وَجَاءَتْ كُلُّ نَفْسٍ مَّعَهَا سَائِقٌ وَشَهِيدٌ﴾؛ سوره ق، آیه۲۱.
↑ ﴿يَوْمَئِذٍ تُحَدِّثُ أَخْبارَها﴾؛ سوره زلزال، آیه۴.
↑ در حدیث نقل شده است که: هر روزِ جدید، به انسان خطاب می‌کند: «أَنَا يَوْمٌ‏ جَدِيدٌ وَ أَنَا عَلَيْكَ‏ شَهِيدٌ... أَشْهَدْ لَكَ بِهِ يَوْمَ الْقِيَامَة»؛ تفسیر نورالثقلین، ج۵، ص۱۱۲.
↑ ﴿تَشْهَدُ عَلَيْهِمْ أَلْسِنَتُهُمْ وَأَيْدِيهِمْ وَأَرْجُلُهُم﴾؛ سوره نور، آیه۲۴.

[1] و گواهان سرای ناپایدار.

[2] سلام بر شما ای شاهدان بر خلق خدا!.

[3] از آنجا که در همین جلد، از صفحه ۲۵۶ - ۲۴۷ به تفصیل در این باره سخن گفتیم، اینجا فقط از گواهی معصومان(ع) سخن می‌گوییم.

[4] خاتمی، سید احمد، در آستان امامان معصوم، ج۲، ص۵۲۳.

[5] بدین‌گونه ما شما را یک امّت معتدل و میانه قرار دادیم تا شاهد مردم باشید و رسول خدا هم بر شما شاهد باشد؛ سوره بقره، آیه ۱۴۳.

[6] «نَزَلَتْ فِي أُمَّةِ مُحَمَّدٍ(ص) خَاصَّةً فِي‏ كُلِ‏ قَرْنٍ‏ مِنْهُمْ‏ إِمَامٌ‏ مِنَّا شَاهِدٌ عَلَيْهِمْ وَ مُحَمَّدٌ(ص) شَاهِدٌ عَلَيْنَا‏»؛ اصول کافی، ج۱، ص۱۹۰، ح۱.

[7] تفسیر صافی، ج۱، ص۱۹۷ (ذیل آیه ۱۴۳ از سوره بقره).

[8] خاتمی، سید احمد، در آستان امامان معصوم، ج۲، ص۵۲۴ ـ ۵۲۵.

[9] حال آنان چگونه است آن روزی که از هر امّتی شاهد و گواهی بر اعمالشان می‌آوریم و تو را نیز بر آنان گواه خواهیم آورد؛ سوره نساء، آیه ۴۱.

[10] تفسیر نورالثقلین، ج۱، ص۴۸۲ – ۴۸۱؛ البرهان فی تفسیر القرآن، ج۱، ص۳۶۹.

[11] بگو: عمل کنید که خداوند و رسولش و مؤمنان به زودی اعمالتان را می‌بینند و به زودی به سوی کسی باز می‌گردید که پنهان و آشکار را می‌داند و شما را به آنچه عمل می‌کردید، خبر می‌دهد؛ سوره توبه، آیه ۱۰۵.

[12] «هُمُ‏ الْأَئِمَّةُ ‏»؛ اصول کافی، ج۱، ص۲۱۹، ح۲.

[13] «وَ اللَّهِ‏ إِنَ‏ أَعْمَالَكُمْ‏ لَتُعْرَضُ‏ عَلَيَ‏ فِي‏ كُلِ‏ يَوْمٍ‏ وَ لَيْلَةٍ‏».

[14] «أما تقرأ كتاب اللّه عزّ و جلّ: ﴿ وَ قُلِ اعْمَلُوا فَسَيَرَى اللَّهُ عَمَلَكُمْ وَ رَسُولُهُ وَ الْمُؤْمِنُونَ﴾؟ قال: هو و اللّه‏ عليّ‏ ابن‏ أبي‏ طالب(ع)‏"»؛ اصول کافی، ج1، ص۲۱۹، ح۴.

[15] «نَحْنُ شُهَدَاءُ اللَّهِ عَلَى خَلْقِهِ... وَ نَحْنُ الشُّهَدَاءُ عَلَى النَّاسِ»؛ اصول کافی، ج۱، ص۱۹۰و ۱۹۱، ح۲ و ح۴.

[16] «تُعْرَضُ‏ الْأَعْمَالُ‏ عَلَى‏ رَسُولِ‏ اللَّهِ‏(ص) أَعْمَالُ الْعِبَادِ كُلَّ صَبَاحٍ أَبْرَارُهَا وَ فُجَّارُهَا فَاحْذَرُوهَا وَ هُوَ قَوْلُ اللَّهِ تَعَالَى‏ ﴿ اعْمَلُوا فَسَيَرَى اللَّهُ عَمَلَكُمْ وَ رَسُولُهُ‏﴾ وَ سَكَت‏‏»؛ اصول کافی، ج۱، ص۲۱۹، ح۱.

[17] «أن‏ الأعمال‏ تعرض‏ على‏ نبيكم‏ كل عشية خميس، فليستحي أحدكم أن يعرض على نبيه العمل القبيح»؛ البرهان فی تفسیر القرآن، ج۲، ص۱۵۸.

[18] اصول کافی، ج۱، ص۲۱۹، ح ۳.

[19] ﴿إِنَّ اللَّهَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ شَهِيدٌ﴾؛ سوره حج، آیه ۱۷.

[20] ﴿وَجَاءَتْ كُلُّ نَفْسٍ مَّعَهَا سَائِقٌ وَشَهِيدٌ﴾؛ سوره ق، آیه۲۱.

[21] ﴿يَوْمَئِذٍ تُحَدِّثُ أَخْبارَها﴾؛ سوره زلزال، آیه۴.

[22] در حدیث نقل شده است که: هر روزِ جدید، به انسان خطاب می‌کند: «أَنَا يَوْمٌ‏ جَدِيدٌ وَ أَنَا عَلَيْكَ‏ شَهِيدٌ... أَشْهَدْ لَكَ بِهِ يَوْمَ الْقِيَامَة»؛ تفسیر نورالثقلین، ج۵، ص۱۱۲.

[23] ﴿تَشْهَدُ عَلَيْهِمْ أَلْسِنَتُهُمْ وَأَيْدِيهِمْ وَأَرْجُلُهُم﴾؛ سوره نور، آیه۲۴.

[۱]

[۲]

[۳]

[۴]

[۵]

[۶]

[۷]

[۸]

[۹]

[۱۰]

[۱۱]

[۱۲]

[۱۳]

[۱۴]

[۱۵]

[۱۶]

[۱۷]

[۱۸]

[۱۹]

[۲۰]

[۲۱]

[۲۲]

[۲۳]