سلسبیل
مقدمه
سلسبیل واژه‌ای عربی و به معنای آب روان، لذیذ، گوارا و پیوسته است که به سرعت در کام می‌رود.[۱] «سَلْسَل» و «سَلْسال» و «سلاسل» را نیز به معنای آب گوارا و روان در حلق و به گفته‌ای خنک دانسته‌اند.[۲] برخی زیادی باء در سلسبیل را برای مبالغه و بیان‌گر نهایت سلاست و روانی می‌دانند.[۳] برخی به آبی که در محلش حرکت کند تا صاف شود «ماء سلسل» گفته‌اند.[۴] برخی دیگر این واژه را مرکب از «سَلْ» و «سبیلاً » به معنای «طلب کن راهی را» دانسته‌اند که بی‌ارتباط با معانی فوق نیست.[۵] برخی صاحب نظران، سلسبیل را اسمی اعجمی (غیر عربی)[۶] و به احتمالی فارسی الاصل دانسته و تنوین آن را با توجه به غیر منصرف بودن آن، به جهت هماهنگی با دیگر آیات سوره انسان می‌دانند و در تأیید فارسی بودن آن همراه بودن آن را با کلمه زنجبیل و وجود الفاظ غیر عربی بسیار در این سوره ذکر کرده‌اند که واژگان کافور، زنجبیل، ارائک، زَمْهَریر، سُنْدُس و اِسْتَبْرق از جمله آنهایند.[۷] از ابن اعرابی نقل شده که این اسم را در جایی جز قرآن ندیده است[۸] و به گفته‌ای جز در بهشت مصداقی ندارد.[۹]
سلسبیل نام چشمه‌ای است در بهشت با طعم زنجبیل[۱۰] که در قرآن تنها در یک آیه به صراحت آمده است: 
وَيُسْقَوْنَ فِيهَا كَأْسًا كَانَ مِزَاجُهَا زَنْجَبِيلًا
[۱۱]، عَيْنًا فِيهَا تُسَمَّى سَلْسَبِيلًا[۱۲] به گفته‌ای نام هر چشمه‌ای است که جریانش سریع باشد[۱۳] و به گفته برخی دیگر، نشانه سرعت و سهولت فیض الهی است.[۱۴] البته بسیاری آن را صفت و به معنای هر چیزی می‌دانند که در نهایت سهولت و نرمی و صفا باشد. اینان مقصود از کلمه تُسَمَّى را در آیه عَيْنًا فِيهَا تُسَمَّى سَلْسَبِيلًا[۱۵] نیز «تُوصَفُ» می‌دانند.[۱۶] مفسران، ذیل برخی آیات بیان‌گر اوصاف بهشت نیز از این چشمه سخن به میان آورده و درباره آن گفته‌اند: سلسبیل از چشمه‌های پرهیزگاران إِنَّ الْمُتَّقِينَ فِي جَنَّاتٍ وَعُيُونٍ[۱۷].[۱۸] و یکی از دو چشمه ویژه خداترسان است فِيهِمَا عَيْنَانِ تَجْرِيَانِ[۱۹].[۲۰] و جام‌های لبریز و پیاپی از شراب‌های بهشتی، به دست آمده از سلسبیل و دیگر چشمه‌های بهشتی‌اند وَكَأْسًا دِهَاقًا[۲۱].[۲۲] همچنین در تفسیر برخی آیاتی که به گونه‌ای درباره چشمه‌ها و نهرهای بهشتی‌اند از سلسبیل نام برده شده است[۲۳].[۲۴] قرآن کریم در تبیین نعمت‌های بهشتی از چشمه‌ها و نوشیدنی‌های گوناگونی یاد کرده است؛ از جمله آمیزه‌ای از زنجبیل بهشتی که از چشمه‌ای همیشه جاری[۲۵] و از دست ساقیان خوش‌سیما[۲۶] به بهشتیان نوشانیده می‌شود و سلسبیل نامیده می‌شود و طعم، بو و خاصیت زنجبیل دارد؛ ولی آزار مزه آن را ندارد[۲۷] و با طبیعت گرم و آتشین خود تعلقات طبیعی را از بهشتیان می‌زداید[۲۸] نیز محرک و نشاط‌آور است: وَيُسْقَوْنَ فِيهَا كَأْسًا كَانَ مِزَاجُهَا زَنْجَبِيلًا[۲۹]، عَيْنًا فِيهَا تُسَمَّى سَلْسَبِيلًا[۳۰].[۳۱] به نظر برخی، سلسبیل چشمه‌ای بهشتی و برتر از زنجبیل و دیگر چشمه‌هایی است که متوسطان از آن می‌نوشند[۳۲] و آن، بهره مقرّبان و آمیزه‌ای از آن نصیب دیگر بهشتیان است [۳۳] که بهره‌ای از سلسبیل دارد.[۳۴] به گفته‌ای ساقی بزم اولیا از شراب محبت و صفا در مجلس شهود، خداست: وَسَقَاهُمْ رَبُّهُمْ شَرَابًا طَهُورًا[۳۵] و از این رو در آیه وَيُسْقَوْنَ فِيهَا كَأْسًا كَانَ مِزَاجُهَا زَنْجَبِيلًا[۳۶] کلمه وَيُسْقَوْنَ به صورت فعل مجهول به کار رفته است[۳۷].
بر اساس آیات، برخورداری ابرار از چشمه سلسبیل، نتیجه پذیرش اعمال ایشان از سوی خدای متعالی و پاداش آن است: إِنَّ هَذَا كَانَ لَكُمْ جَزَاءً وَكَانَ سَعْيُكُمْ مَشْكُورًا[۳۸]، إِنَّ الْأَبْرَارَ يَشْرَبُونَ مِنْ كَأْسٍ كَانَ مِزَاجُهَا كَافُورًا[۳۹]؛ اعمالی مانند: اطعام نیازمندان وَيُطْعِمُونَ الطَّعَامَ عَلَى حُبِّهِ مِسْكِينًا وَيَتِيمًا وَأَسِيرًا[۴۰]، خوف از خدا و قیامت يُوفُونَ بِالنَّذْرِ وَيَخَافُونَ يَوْمًا كَانَ شَرُّهُ مُسْتَطِيرًا[۴۱]، إِنَّا نَخَافُ مِنْ رَبِّنَا يَوْمًا عَبُوسًا قَمْطَرِيرًا[۴۲]، صبر وَجَزَاهُمْ بِمَا صَبَرُوا جَنَّةً وَحَرِيرًا[۴۳] و وفا به نذر. يُوفُونَ بِالنَّذْرِ وَيَخَافُونَ يَوْمًا كَانَ شَرُّهُ مُسْتَطِيرًا[۴۴] به اتفاق مفسران شیعه[۴۵] و بنا بر نظر مشهور اهل‌سنت[۴۶] به نقل از ابن عباس و دیگران، سوره هل أتی درباره علی(ع)، فاطمه(ع)، حسن(ع) و حسین(ع) در برابر اطعام نیازمندان نازل شده و طبق نقلی دیگر، آیات إِنَّ الأَبْرَارَ يَشْرَبُونَ مِن كَأْسٍ كَانَ مِزَاجُهَا كَافُورًا عَيْنًا يَشْرَبُ بِهَا عِبَادُ اللَّهِ يُفَجِّرُونَهَا تَفْجِيرًا يُوفُونَ بِالنَّذْرِ وَيَخَافُونَ يَوْمًا كَانَ شَرُّهُ مُسْتَطِيرًا وَيُطْعِمُونَ الطَّعَامَ عَلَى حُبِّهِ مِسْكِينًا وَيَتِيمًا وَأَسِيرًا إِنَّمَا نُطْعِمُكُمْ لِوَجْهِ اللَّهِ لا نُرِيدُ مِنكُمْ جَزَاء وَلا شُكُورًا إِنَّا نَخَافُ مِن رَّبِّنَا يَوْمًا عَبُوسًا قَمْطَرِيرًا فَوَقَاهُمُ اللَّهُ شَرَّ ذَلِكَ الْيَوْمِ وَلَقَّاهُمْ نَضْرَةً وَسُرُورًا وَجَزَاهُم بِمَا صَبَرُوا جَنَّةً وَحَرِيرًا مُتَّكِئِينَ فِيهَا عَلَى الأَرَائِكِ لا يَرَوْنَ فِيهَا شَمْسًا وَلا زَمْهَرِيرًا وَدَانِيَةً عَلَيْهِمْ ظِلالُهَا وَذُلِّلَتْ قُطُوفُهَا تَذْلِيلا وَيُطَافُ عَلَيْهِم بِآنِيَةٍ مِّن فِضَّةٍ وَأَكْوَابٍ كَانَتْ قَوَارِيرَا قَوَارِيرَ مِن فِضَّةٍ قَدَّرُوهَا تَقْدِيرًا وَيُسْقَوْنَ فِيهَا كَأْسًا كَانَ مِزَاجُهَا زَنجَبِيلا عَيْنًا فِيهَا تُسَمَّى سَلْسَبِيلا وَيَطُوفُ عَلَيْهِمْ وِلْدَانٌ مُّخَلَّدُونَ إِذَا رَأَيْتَهُمْ حَسِبْتَهُمْ لُؤْلُؤًا مَّنثُورًا وَإِذَا رَأَيْتَ ثَمَّ رَأَيْتَ نَعِيمًا وَمُلْكًا كَبِيرًا عَالِيَهُمْ ثِيَابُ سُندُسٍ خُضْرٌ وَإِسْتَبْرَقٌ وَحُلُّوا أَسَاوِرَ مِن فِضَّةٍ وَسَقَاهُمْ رَبُّهُمْ شَرَابًا طَهُورًا إِنَّ هَذَا كَانَ لَكُمْ جَزَاء وَكَانَ سَعْيُكُم مَّشْكُورًا [۴۷] درباره اهل‌بیت(ع) - که با صرف‌نظر از مقامات برترشان - از برترین مصادیق ابرار‌ند نازل شده است[۴۸] و آن را می‌توان از افتخارات و فضایل مهم اهل‌بیت(ع) به شمار آورد.[۴۹] مفسران در تفسیر آیه سُبْحَانَ الَّذِي أَسْرَى بِعَبْدِهِ لَيْلًا مِنَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ إِلَى الْمَسْجِدِ الْأَقْصَى الَّذِي بَارَكْنَا حَوْلَهُ لِنُرِيَهُ مِنْ آيَاتِنَا إِنَّهُ هُوَ السَّمِيعُ الْبَصِيرُ[۵۰] چشمه سلسبیل را از جمله مشاهدات رسول خدا(ص) در معراج نقل کرده‌اند؛[۵۱] نیز در تفسیر آیه طُوبَى لَهُمْ وَحُسْنُ مَآبٍ[۵۲] گفته‌اند: طوبا درختی در بهشت عدن است که اصلش در خانه رسول خدا(ص) است و چشمه سلسبیل از زیر آن جاری می‌شود؛[۵۳] همچنین ذیل آیه عِنْدَ سِدْرَةِ الْمُنْتَهَى[۵۴] از چشمه سلسبیل یاد کرده‌اند که از سدره‌المنتهی می‌جوشد.[۵۵] بر پایه روایات، یکی از ۵ چیزی که خدای متعالی به علی(ع) عطا فرموده چشمه سلسبیل است؛[۵۶] نیز نخستین کسی که از سلسبیل بهره‌مند است علی(ع) است و برای وی و شیعیانش از جانب خدا منزلتی است که اولین و آخرین بدان غبطه می‌خورند.[۵۷] در برخی تفاسیر نیز چشمه سلسبیل را از آنِ اهل‌بیت(ع) دانسته‌اند.[۵۸] بنابر نقلی، از چشمه سلسبیل دو نهر رحمت وکوثر جدا می‌شوند.[۵۹] از دیگر ویژگی‌های چشمه سلسبیل آبی است روان در راه‌ها و منازل بهشتیان که اصل آن از زیر عرش می‌جوشد و از آنجا به بهشت عَدْن و سپس به بهشت‌های دیگر سرازیر می‌شود.[۶۰] به گفته قتاده آب این چشمه مطیع بهشتیان است تا آنجا برند که خواهند[۶۱] و به فرموده امام باقر(ع) به راحتی از گلو عبور می‌کند.[۶۲] در تأویلی عرفانی، واژه سلسبیل اشاره به افاضات و جذبه‌های لطیف و گوارایی است که موجب تسکین آتش محبت و فراق و زیادی نور و صفا می‌شود[۶۳] و هر که را امروز شراب محبت در بهشت عرفان نباشد، فردا او را شراب طهور در بهشت رضوان نخواهد بود[۶۴]. به گفته برخی، هر نفْسی را در دنیا آتش شهوت و در عقبا آتش عقوبت است و هرکه امروز به آتش شهوت بسوزد، فردا به آتش عقوبت می‌رسد و هرکه امروز با آب ریاضت و مجاهدت آتش شهوت خود را فرو نشاند، فردا از آب سلسبیل سیراب می‌شود.[۶۵] برپایه نقلی از رسول خدا(ص) نخستین شرابی که به اهل بهشت هنگام ورودشان نوشانیده می‌شود سلسبیل است.[۶۶] در برخی روایات از جمله پاداش‌های قرائت سوره انعام یا برخی آیات آن، شست و شو با چشمه سلسبیل ذکر شده است.[۶۷]
- ↑ مفردات، ص۴۱۸، «سل»؛ لسان العرب، ج۶، ص۳۲۵ - ۳۲۶، «سلسل»؛ تحفة الفتی، ص۱۴۶.
- ↑ الکشاف، ج۴، ص۶۷۲؛ لسان العرب، ج۶، ص۳۲۵-۳۲۶.
- ↑ الکشاف، ج۴، ص۶۷۲؛ روح البیان، ج۱۰، ص۲۷۳؛ منهج‌الصادقین، ج۱۰، ص۱۰۸.
- ↑ مفردات، ص۴۱۸.
- ↑ مفردات، ص۴۱۸؛ پیام قرآن، ج۶، ص۲۴۶.
- ↑ المعرب، ص۱۸۹؛ المتوکلی، ص۸۱.
- ↑ زاد المسیر، ج۲، ص۳۷۹-۳۸۰؛ لسان العرب، ج۶، ص۳۲۶؛ اعلام قرآن، ص۳۸۵.
- ↑ مجمع البیان، ج۱۰، ص۶۲۲؛ لسان العرب، ج۶، ص۳۲۶.
- ↑ الفرقان، ج۲۹، ص۳۲۱.
- ↑ مفردات، ص۴۱۸؛ مجمع البیان، ج۱۰، ص۶۲۲؛ روض الجنان، ج۲۰، ص۸۵-۸۶.
- ↑ «و در آنجا به آنان پیاله‌ای می‌نوشانند که آمیخته آن زنجبیل است» سوره انسان، آیه 17.
- ↑ «از چشمه‌ای که آنجاست به نام سلسبیل» سوره انسان، آیه 18.
- ↑ جامع البیان، ج۲۹، ص۲۷۱؛ مفردات، ص۴۱۹؛ روض الجنان، ج۲۰، ص۸۵.
- ↑ بوارق القهر، ص۱۹۸.
- ↑ «از چشمه‌ای که آنجاست به نام سلسبیل» سوره انسان، آیه 18.
- ↑ تفسیر ثعلبی، ج۱۰، ص۱۰۴؛ الکشاف، ج۴، ص۶۷۲؛ مجمع البیان، ج۱۰، ص۶۲۲؛ اعلام قرآن، ص۳۸۳.
- ↑ «اما پرهیزگاران در بوستان‌ها و (کنار) چشمه‌سارانند» سوره حجر، آیه ۴۵.
- ↑ تفسیر سورآبادی، ج۲، ص۱۲۶۲؛ زادالمسیر، ج۲، ص۵۳۵.
- ↑ «در آن دو (بهشت) دو چشمه روان است» سوره الرحمن، آیه ۵۰.
- ↑ مجمع البیان، ج۹، ص۳۱۴؛ البحرالمحیط، ج۸، ص۱۹۵؛ تفسیر لاهیجی، ج۴، ص۳۴۴.
- ↑ «و پیاله‌ای لبریز (از شراب بهشتی)،» سوره نبأ، آیه ۳۴.
- ↑ تفسیر سورآبادی، ج۴، ص۲۷۵۷؛ اطیب البیان، ج۱۳، ص۳۶۳.
- ↑ برای نمونه: نحل:۳۱ ؛ طه: ۷۶؛ دخان: ۵۲؛ بروج: ۱۱.
- ↑ اطیب البیان، ج۸، ص۱۱۴؛ ج۹، ص۶۷؛ ج۱۲، ص۹۹؛ ج۱۴، ص۶۷.
- ↑ تفسیر سمعانی، ج۶، ص۱۱۹؛ البحر المحیط، ج۱۰، ص۳۶۵.
- ↑ حجة التفاسیر، ج۶، ص۱۴۱؛ بحارالانوار، ج۸، ص۱۱۲.
- ↑ مجمع البیان، ج۱۰، ص۶۲۲؛ تفسیر لاهیجی، ج۴، ص۶۶۷؛ تفسیر عاملی، ج۸، ص۴۳۶.
- ↑ تحفة الفتی، ص۱۴۶.
- ↑ «و در آنجا به آنان پیاله‌ای می‌نوشانند که آمیخته آن زنجبیل است» سوره انسان، آیه ۱۷.
- ↑ «از چشمه‌ای که آنجاست به نام سلسبیل» سوره انسان، آیه ۱۸.
- ↑ حاشیة شیخ زاده، ج۸، ص۴۴۲؛ پیام قرآن، ج۶، ص۲۴۶.
- ↑ تسنیم، ج۱، ص۵۳۶.
- ↑ تفسیر ثعلبی، ج۱۰، ص۱۰۳؛ روض الجنان، ج۲۰، ص۸۵.
- ↑ تسنیم، ج۱، ص۵۳۶.
- ↑ « پروردگارشان به آنان شرابی پاک می‌نوشاند» سوره انسان، آیه ۲۱.
- ↑ «و در آنجا به آنان پیاله‌ای می‌نوشانند که آمیخته آن زنجبیل است» سوره انسان، آیه ۱۷.
- ↑ بوارق القهر، ص۱۹۱.
- ↑ «بی‌گمان این پاداش شماست و تلاشتان را سپاس می‌نهند» سوره انسان، آیه ۲۲.
- ↑ «نیکان از پیاله‌ای می‌نوشند که آمیخته به بوی خوش است» سوره انسان، آیه ۵.
- ↑ «و خوراک را با دوست داشتنش به بینوا و یتیم و اسیر می‌دهند» سوره انسان، آیه ۸.
- ↑ «به پیمان خود وفا می‌کنند و از روزی می‌هراسند که شرّ آن همه‌گیر است» سوره انسان، آیه ۷.
- ↑ «بی‌گمان ما از پروردگارمان، روزی که تیره و بسیار سخت است می‌هراسیم» سوره انسان، آیه ۱۰.
- ↑ «و به آنان برای شکیبی که ورزیده‌اند بهشت و (پوشاک) پرنیان پاداش می‌دهد» سوره انسان، آیه ۱۲.
- ↑ «به پیمان خود وفا می‌کنند و از روزی می‌هراسند که شرّ آن همه‌گیر است» سوره انسان، آیه ۷.
- ↑ مجمع‌البیان، ج۱۰، ص۶۱۱-۶۱۲؛ نورالثقلین، ج۵، ص۴۶۹-۴۷۵؛ الغدیر، ج۳، ص۱۰۷-۱۱۱.
- ↑ الکشاف، ج۴، ص۶۷۰؛ الدرالمنثور، ج۸، ص۳۷۱؛ روح المعانی، ج۲۹، ص۲۶۹-۲۷۰.
- ↑ «نیکان از پیاله‌ای می‌نوشند که آمیخته به بوی خوش است. از چشمه‌ای که بندگان خداوند از آن می‌آشامند آن را به خواست خود روان می‌سازند. به پیمان خود وفا می‌کنند و از روزی می‌هراسند که شرّ آن همه‌گیر است. و خوراک را با دوست داشتنش به بینوا و یتیم و اسیر می‌دهند. (با خود می‌گویند:) شما را تنها برای خشنودی خداوند خوراک می‌دهیم، نه پاداشی از شما خواهانیم و نه سپاسی. بی‌گمان ما از پروردگارمان، روزی که تیره و بسیار سخت است می‌هراسیم. پس خدا آنان را از شرّ آن روز نگاه می‌دارد و به آنان شادابی و شادمانی می‌نمایاند. و به آنان برای شکیبی که ورزیده‌اند بهشت و (پوشاک) پرنیان پاداش می‌دهد. در آن، بر تخت‌ها پشت می‌دهند، در آن نه (گرمای) خورشیدی می‌بینند و نه سرمایی. و سایه‌سارهای آن، نزدیک آنها و میوه‌های آن بسیار در دسترس است. و گرد آنان آوندهایی سیمین و جام‌هایی بلورین می‌چرخانند. بلورهایی سیمگون که آنها را (ساقیان) به اندازه پیموده‌اند. و در آنجا به آنان پیاله‌ای می‌نوشانند که آمیخته آن زنجبیل است. از چشمه‌ای که آنجاست به نام سلسبیل. و خدمتگزارانی هماره جوان گرد آنان می‌گردند که چون بنگریشان، می‌پنداری که مرواریدهایی پراکنده‌اند. و چون بدان جا بنگری نعمت و پادشاهی بیکرانی می‌بینی. بر تن آنان جامه‌هایی سبز از دیبای نازک و دیبای ستبر است و به دستبندهایی سیمین آراسته‌اند و پروردگارشان به آنان شرابی پاک می‌نوشاند. بی‌گمان این پاداش شماست و تلاشتان را سپاس می‌نهند» سوره انسان، آیه ۵-۲۲.
- ↑ مجمع البیان، ج۱۰، ص۶۱۱؛ روح المعانی، ج۲۹، ص۲۷۰.
- ↑ الغدیر، ج۳، ص۱۰۷-۱۱۱.
- ↑ «پاکا آن (خداوند) که شبی بنده خویش را از مسجد الحرام تا مسجد الاقصی - که پیرامون آن را خجسته گردانده‌ایم- برد تا از نشانه‌هایمان بدو نشان دهیم، بی‌گمان اوست که شنوای بیناست» سوره اسراء، آیه ۱.
- ↑ تفسیر سورآبادی، ج۲، ص۱۳۴۲؛ تفسیر ابن کثیر، ج۳، ص۱۴؛ الدرالمنثور، ج۵، ص۱۹۷.
- ↑ «کسانی که ایمان آورده‌اند و کارهای شایسته کرده‌اند خوشا بر آنان و آنان را فرجام نیکوست» سوره رعد، آیه ۲۹.
- ↑ روض الجنان، ج۱۱، ص۲۲۰؛ تفسیر گازر، ج۵، ص۷۸؛ منهج الصادقین، ج۵، ص۱۰۸-۱۰۹.
- ↑ «کنار درخت سدری که در واپسین جای است» سوره نجم، آیه 14.
- ↑ تفسیر مقاتل، ج۳، ص۲۹۰؛ صحیح مسلم، ج۲، ص۲۲۳.
- ↑ الخصال، ص۲۹۳؛ الصافی، ج۵، ص۲۶۴؛ نورالثقلین، ج۵، ص۴۸۱.
- ↑ الامالی، ص۷۵۶؛ مناقب، ج۳، ص۳۰.
- ↑ روح‌البیان، ج۱۰، ص۲۷۶؛ منهج الصادقین، ج۱۰، ص۱۱۰؛ اطیب البیان، ج۱۳، ص۳۲۵.
- ↑ تفسیر ابن زمنین، ج۳، ص۱۰؛ تفسیر ابن کثیر، ج۳، ص۱۴؛ الدرالمنثور، ج۵، ص۱۹۷.
- ↑ تفسیر ثعلبی، ج۱۰، ص۱۰۴؛ کشف الاسرار، ج۱۰، ص۳۲۴؛ روض الجنان، ج۲۰، ص۸۶.
- ↑ مجمع البیان، ج۱۰، ص۶۲۲؛ روض الجنان، ج۲۰، ص۸۵.
- ↑ لسان العرب، ج۶، ص۳۲۶، «سلسل»؛ تاج العروس، ج۱۴، ص۳۵۶، «سلسبیل».
- ↑ التحقیق، ج۵، ص۱۷۴، «سلسبیل».
- ↑ کشف الاسرار، ج۱۰، ص۳۳۰.
- ↑ تفسیر خسروی، ج۸، ص۴۸۰.
- ↑ علل الشرایع، ج۱، ص۹۶؛ تفسیر ابن کثیر، ج۴، ص۴۲۸؛ نورالثقلین، ج۵، ص۴۸۱.
- ↑ روض‌الجنان، ج۷، ص۲۲۴؛ تفسیر قرطبی، ج۶، ص۳۸۳؛ منهج الصادقین، ج۳، ص۳۴۴.