حسن بن زیاد عطار

حسن بن زیاد عطار از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: حسن بن زیاد عطار در تراجم و رجال - پرسش مرتبط ندارد

آشنایی اجمالی

الحسن العطار، در دو سند تفسیر کنز الدقائق به گزارش از تهذیب الأحکام قرار گرفته است:

«اَلْحُسَيْنُ بْنُ عَلِيٍّ عَنِ اَلْحَسَنِ بْنِ عَلِيِّ بْنِ فَضَّالٍ عَنِ اِبْنِ بُكَيْرٍ عَنِ اَلْحَسَنِ اَلْعَطَّارِ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اَللَّهِ عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ عَنْ رَجُلٍ أَمَرَ مَمْلُوكَهُ أَنْ يَتَمَتَّعَ ﴿بِالْعُمْرَةِ إِلَى الْحَجِّ﴾ أَ عَلَيْهِ أَنْ يَذْبَحَ عَنْهُ؟ قَالَ: لاَ إِنَّ اَللَّهَ يَقُولُ: ﴿عَبْدًا مَمْلُوكًا لَا يَقْدِرُ عَلَى شَيْءٍ﴾».

شرح حال راوی

الحسن بن زیاد الضبی العطار از روایت‌گران اهل کوفه و از اصحاب امام صادق(ع) شمرده شده است.

احمد برقی نام راوی را با عنوان حسن بن زیاد العطار در اصحاب امام صادق(ع) یاد کرده است.

نجاشی در ترجمه و شرح حال راوی نوشته است: "الحسن بن زیاد العطار، مولی بنی ضبة، کوفی ثقة، روی عن أبی عبدالله(ع) و قیل الحسن بن زیاد الطائی له کتاب".

شیخ طوسی در الفهرست نوشته است: "الحسن العطار؛ له أصل"؛ نیز دو بار در اصحاب امام صادق(ع)، با عناوین "الحسن بن زیاد الضبی، مولاهم الکوفی و الحسن بن زیاد العطار ذکر کرده است.

جناب کشی در بخش پنجم کتاب رجال خود که به یادکرد اصحاب امام صادق(ع) اختصاص دارد، به شرح حال الحسن بن زیاد العطار پرداخته است.

اتحاد «الضبی» با «العطار»

دلیل اتحاد الضبی با العطار، افزون بر عنوان راوی در رجال النجاشی، شرح حال فرزند اوست. نجاشی در این باره نوشته است: "محمد بن الحسن بن زیاد العطار، كوفك...، روى أبوه عن أبي عبدالله"(ع).

شیخ طوسی نیز با یادکرد هر دو وصف از او نام برده و نوشته است: "محمد بن الحسن الضبي، مولاهم العطار الكوفي، أبوعبدالله.

ابن شهر آشوب با یادکرد دو عبارت جداگانه به راوی مورد گفت‌وگو چنین اشاره کرده است: "الحسن العطار، له أصل" و "الحسن بن زیاد، له كتاب".

الصیقل و العطار دو راوی مستقل

شیخ طوسی در اصحاب امام باقر و امام صادق(ع) از کسی به نام الحسن بن زیاد الصیقل یاد کرده است.

همسانی دو راوی، در سه چیز، پندار اتحاد را پدید آورده است: همنامی؛ نزدیکی در طبقه؛ صفت مولی.

دیدگاه بزرگان

شیخ موسی زنجانی در الجامع فی الرجال با تکیه به قرائن یادشده، به اتحاد الصیقل با العطار رأی داده؛ ولی مجلسی اول و فرزندزاده شهید ثانی و گروهی دیگر، آنها را دو راوی جدا از هم دانسته‌اند.

بررسی و تحقیق

بررسی منابع در دسترس و کاوش در آنها تغایر و جدایی دو عنوان یاد شده از یکدیگر را می‌رساند، به چند دلیل:

1. دوگانگی در شغل و حرفه: الصیقل لقب کسی است که شغلش ساخت و پرداخت و فروش شمشیر باشد و عطار یعنی عطر فروش.
2. نجاشی و شیخ طوسی در الفهرست الحسن بن زیاد العطار را صاحب اصل و کتاب معرفی کرده‌اند؛ ولی هیچ‌یک از آن دو حسن بن زیاد الصیقل را از صاحبان کتاب به شمار نیاورده است. شیخ طوسی در رجال الطوسی برای هر یک از العطار و الصیقل عنوان جداگانه قرار داده و صیقل را بی‌فاصله پس از عنوان الحسن بن زیاد العطار بدین گونه ثبت کرده است: "الحسن بن زیاد الصیقل، يكنى أبا الوليد، مولى كوفي". برقی نیز دو عنوان جداگانه یادکرده و همانند شیخ طوسی در رجال البرقی، پس از عبارت حسن بن العطار، کوفی در اصحاب امام صادق(ع) بی‌فاصله عنوان حسن بن رباط الصیقل را ثبت کرده و چنین افزوده: "وكنيته أبوالوليد مولى كوفي" که به قرینه رجال الطوسی فهمیده می‌شود این راوی، همان حسن بن زیاد الصیقل است و در کلمه رباط تصحیف رخ داده است.
3. نجاشی، عطار را مولی بنی ضبة معرفی کرده است و بر پایه گزارشی دیگر، او را «الطائی» . این روایتگر، در حدیث پسین با سرنام الحسن بن زیاد الطائی گزارش کرده و در آن از برده بودن خود در روزگار پیشین گفته است. «رَوَى أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسَى عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسَى عَنْ أَبَانٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ زِيَادٍ الطَّائِيِّ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ اللَّهِ(ع) إِنِّي كُنْتُ رَجُلًا مَمْلُوكاً فَتَزَوَّجْتُ بِغَيْرِ إِذْنِ مَوَالِيَّ ثُمَّ أَعْتَقَنِي اللَّهُ بَعْدُ فَأُجَدِّدُ النِّكَاحَ قَالَ فَقَالَ أَ عَلِمُوا أَنَّكَ تَزَوَّجْتَ قُلْتُ نَعَمْ قَدْ عَلِمُوا فَسَكَتُوا وَ لَمْ يَقُولُوا لِي شَيْئاً قَالَ ذَلِكَ إِقْرَارٌ مِنْهُمْ أَنْتَ عَلَى نِكَاحِكَ». گرچه ابو الولید الحسن بن زیاد الصیقل نیز مولی معرفی شده، گفته نشده که مولای کدام قبیله بوده، با آنکه نام قبیله‌ای که عطار مولایشان شمرده شده، شناخته شده است.
4. از الحسن العطار به عنوان راوی ثقة یاد شده؛ ولی درباره الصیقل توثیقی گزارش نشده است.
5. العطار تنها از اصحاب امام صادق(ع) شمرده شده، ولی الصیقل از اصحاب امام باقر(ع) نیز به شمار آمده است.
6. پیرو شیخ طوسی، ابن حجر نیز دو عنوان جداگانه برای هر یک قرار داده است و سمعانی در خوانش واژه الضبّی می‌نویسد: الضبي: بفتح الضاد المعجمة، و الباء المکسورة المشددة المنقوطة بواحدة هذه النسبة إلی ضبة و هم جماعة... و مامقانی نیز می‌نویسد: "والضبي: بفتح الضاد المعجمة، و تشدید الباء الموحدة، ثم الیاء المثناة من تحت، نسبة إلی ضبة، قریة بتهامة بساحل البحر مما یلی طریق الشام. أو إلی الضب: جبل بلحفة، أصله مسجد الخیف بمنی أو إلی ضبة: حی من العرب، ینتسبون إلی ضبة بن أد بن طابخة.

در منابع گوناگون، راوی با نام‌های الحسن بن زیاد العطار، و الحسن العطار در اسناد قرار گرفته است. در برخی اسناد، از نامبرده با عنوان الحسن بن زیاد یاد شده است. با اینکه این عنوان، مطلق است و با شماری از راویان دیگر سازگار و همخوان است، از بعضی قرائن و نشانه‌ها شناسایی راوی انجام پذیر است؛ مانند عبدالله بن بکیر که گزارشش از راوی، گاه با پسوند العطار و گاه بی‌پسوند انجام گرفته است؛ نیز حسن بن علی الوشاء که با یک واسطه از راوی -با پسوند و بی‌پسوند- گزارش کرده؛ همچنین محمد بن الحسن بن زیاد فرزند راوی که گاه با پسوند و گاه بی‌آن، از پدرش با عبارت أبیه یاد کرده است. هیچ یک از سه روایتگر نامبرده، از الحسن بن زیاد الصیقل روایت نکرده است.

طبقه راوی

تاریخ تولد و درگذشت راوی پیدا نیست و گذشت که شیخ طوسی و نجاشی او را از اصحاب امام صادق(ع) شمرده‌اند.

شیخ مفید بر پایه روایتی گزارش کرده که حسن عطار نزدیک سال ۱۰۰ هجری (دوران امامت امام باقر(ع)) متولد شده است:

«قَالَ أَخْبَرَنِي أَبُو غَالِبٍ أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدٍ الزُّرَارِيُّ قَالَ حَدَّثَنَا أَبُو الْقَاسِمِ حُمَيْدُ بْنُ زِيَادٍ قَالَ حَدَّثَنَا الْحَسَنُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ الْعَطَّارِ عَنْ أَبِيهِ الْحَسَنِ بْنِ زِيَادٍ قَالَ لَمَّا قَدِمَ زَيْدُ بْنُ عَلِيٍّ الْكُوفَةَ دَخَلَ قَلْبِي مِنْ ذَلِكَ بَعْضُ مَا يَدْخُلُ قَالَ فَخَرَجْتُ إِلَى مَكَّةَ وَ مَرَرْتُ بِالْمَدِينَةِ فَدَخَلْتُ عَلَى أَبِي عَبْدِ اللَّهِ(ع) وَ هُوَ مَرِيضٌ فَوَجَدْتُهُ عَلَى سَرِيرٍ مُسْتَلْقِياً عَلَيْهِ وَ مَا بَيْنَ جِلْدِهِ وَ عَظْمِهِ شَيْءٌ فَقُلْتُ إِنِّي أُحِبُّ أَنْ أَعْرِضَ عَلَيْكَ دِينِي فَانْقَلَبَ عَلَى جَنْبِهِ ثُمَّ نَظَرَ إِلَيَّ فَقَالَ يَا حَسَنُ مَا كُنْتُ أَحْسَبُكَ إِلَّا وَ قَدِ اسْتَغْنَيْتَ عَنْ هَذَا ثُمَّ قَالَ هَاتِ فَقُلْتُ أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ...».

جناب زید بن علی بن الحسین(ع) در سال ۱۲۱ به شهادت رسید و چون حسن عطار ورود زید بن علی به کوفه را نزدیکی نهضت زید گزارش کرده، می‌‌توان برآورد کرد تولدش حدود سال ۱۰۰ یا کمی پیش از آن رخ داده است.

حسن عطار در منابع حدیثی، روایات بسیاری از امام صادق(ع) گزارش کرده که نزدیک به همه آنها بی‌واسطه انجام پذیرفته است، نمونه‌ها:

1. «عَلِيُّ بْنُ أَسْبَاطٍ، عَنْ ثَعْلَبَةَ بْنِ مَيْمُونٍ، عَنِ الْحَسَنِ بْنِ زِيَادٍ الْعَطَّارِ، قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ(ع) عَنْ قَوْلِ اللَّهِ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى: ﴿أَلَمْ تَرَ إِلَى الَّذِينَ قِيلَ لَهُمْ كُفُّوا أَيْدِيَكُمْ وَأَقِيمُوا الصَّلَاةَ﴾ قَالَ: نَزَلَتْ فِي الْحَسَنِ بْنِ عَلِيٍّ(ع) أَمَرَهُ اللَّهُ بِالْكَفِّ، قَالَ: قُلْتُ: ﴿فَلَمَّا كُتِبَ عَلَيْهِمُ الْقِتَالُ﴾ قَالَ: نَزَلَتْ فِي الْحُسَيْنِ بْنِ عَلِيٍّ عَلَيْهِمَا السَّلَامُ كَتَبَ اللَّهُ عَلَيْهِ وَ عَلَى أَهْلِ الْأَرْضِ أَنْ يُقَاتِلُوا مَعَهُ».
2. «حَدَّثَنَا بَعْضُ أَصْحَابِنَا عَنِ الْوَشَّاءِ عَنْ أَبَانٍ الْأَحْمَرِ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ زِيَادٍ الْعَطَّارِ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ اللَّهِ(ع) مَا يَكُونُ الْأَرْضُ إِلَّا وَ فِيهَا عَالِمٌ قَالَ بَلَى».
3. «عَنْهُ عَنْ عَلِيِّ بْنِ إِبْرَاهِيمَ عَنْ أَبِيهِ عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ عَنِ الْحَسَنِ الْعَطَّارِ عَنْ أَبِي بَصِيرٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ(ع) قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ(ص) لَا يَنَالُ شَفَاعَتِي مَنِ اسْتَخَفَ بِصَلَاتِهِ لَا يَرِدُ عَلَيَّ الْحَوْضَ لَا وَ اللَّهِ لَا يَنَالُ شَفَاعَتِي مَنْ شَرِبَ الْمُسْكِرَ لَا يَرِدُ عَلَيَّ الْحَوْضَ لَا وَ اللَّهِ!».
4. «حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ الْوَلِيدِ رَحِمَهُ اللَّهُ قَالَ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ الصَّفَّارُ عَنِ الْعَبَّاسِ بْنِ مَعْرُوفٍ عَنْ أَبِي إِسْحَاقَ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ زِيَادٍ الْعَطَّارِ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ اللَّهِ(ع) قَوْلُ رَسُولِ اللَّهِ فَاطِمَةُ سَيِّدَةُ نِسَاءِ أَهْلِ الْجَنَّةِ أَ سَيِّدَةُ نِسَاءِ عَالَمِهَا قَالَ ذَاكَ مَرْيَمُ وَ فَاطِمَةُ سَيِّدَةُ نِسَاءِ أَهْلِ الْجَنَّةِ مِنَ الْأَوَّلِينَ وَ الْآخِرِينَ فَقُلْتُ فَقَوْلُ رَسُولِ اللَّهِ(ص) الْحَسَنُ وَ الْحُسَيْنُ سَيِّدَا شَبَابِ أَهْلِ الْجَنَّةِ قَالَ هُمَا وَ اللَّهِ سَيِّدَا شَبَابِ أَهْلِ الْجَنَّةِ مِنَ الْأَوَّلِينَ وَ الْآخِرِينَ».
5. «أَبِي رَحِمَهُ اللَّهُ قَالَ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيَى الْعَطَّارُ قَالَ حَدَّثَنَا أَبُو سَعِيدٍ الْآدَمِيُّ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ عَلِيِّ بْنِ رِئَابٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ زِيَادٍ الْعَطَّارِ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ اللَّهِ(ع) إِنَّهُمْ يَقُولُونَ لَنَا أَ مُؤْمِنُونَ أَنْتُمْ فَنَقُولُ نَعَمْ إِنْ شَاءَ اللَّهُ تَعَالَى فَيَقُولُونَ أَ لَيْسَ الْمُؤْمِنُونَ فِي الْجَنَّةِ فَنَقُولُ بَلَى فَيَقُولُونَ أَ فَأَنْتُمْ فِي الْجَنَّةِ فَإِذَا نَظَرْنَا إِلَى أَنْفُسِنَا ضَعُفْنَا وَ انْكَسَرْنَا عَنِ الْجَوَابِ قَالَ فَقَالَ إِذَا قَالُوا لَكُمْ أَ مُؤْمِنُونَ أَنْتُمْ فَقُولُوا نَعَمْ إِنْ شَاءَ اللَّهُ قَالَ قُلْتُ وَ إِنَّهُمْ يَقُولُونَ إِنَّمَا اسْتَثْنَيْتُمْ لِأَنَّكُمْ شُكَّاكٌ قَالَ فَقُولُوا وَ اللَّهِ مَا نَحْنُ بِشُكَّاكٍ وَ لَكِنَّا اسْتَثْنَيْنَا كَمَا قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ: ﴿لَتَدْخُلُنَّ الْمَسْجِدَ الْحَرَامَ إِنْ شَاءَ اللَّهُ آمِنِينَ﴾ وَ هُوَ يَعْلَمُ أَنَّهُمْ يَدْخُلُونَهُ أَوَّلًا وَ قَدْ سَمَّى اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ الْمُؤْمِنِينَ بِالْعَمَلِ الصَّالِحِ مُؤْمِنِينَ وَ لَمْ يُسَمِّ مَنْ رَكِبَ الْكَبَائِرَ وَ مَا وَعَدَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ عَلَيْهِ النَّارَ فِي قُرْآنٍ وَ لَا أَثَرٍ وَ لَا تُسَمِّهِمْ بِالْإِيمَانِ بَعْدَ ذَلِكَ الْفِعْلِ».
6. «وَ رَوَى ابْنُ مَحْبُوبٍ عَنْ أَبَانٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ زِيَادٍ الْعَطَّارِ قَالَ قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ اللَّهِ(ع) يَكُونُ عَلَيَّ الدَّيْنُ فَيَقَعُ فِي يَدِيَ الدَّرَاهِمُ فَإِنْ وَزَّعْتُهَا بَيْنَهُمْ لَمْ يَقَعْ شَيْئاً أَ فَأَحُجُّ أَوْ أُوَزِّعُهَا بَيْنَ الْغُرَمَاءِ قَالَ حُجَّ بِهَا وَ ادْعُ اللَّهَ أَنْ يَقْضِيَ عَنْكَ دَيْنَكَ إِنْ شَاءَ اللَّهُ تَعَالَى».
7. «حَدَّثَنَا الشَّيْخُ الْجَلِيلُ أَبُو جَعْفَرٍ مُحَمَّدُ بْنُ عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ بْنِ مُوسَى بْنِ بَابَوَيْهِ الْقُمِّيُّ رِضْوَانُ اللَّهِ عَلَيْهِ قَالَ حَدَّثَنَا أَبِي قَالَ حَدَّثَنَا سَعْدُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ قَالَ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ عِيسَى بْنِ عُبَيْدٍ الْيَقْطِينِيُّ قَالَ حَدَّثَنَا يُونُسُ بْنُ عَبْدِ الرَّحْمَنِ قَالَ حَدَّثَنَا الْحَسَنُ بْنُ زِيَادٍ الْعَطَّارُ قَالَ حَدَّثَنَا سَعْدُ بْنُ طَرِيفٍ عَنِ الْأَصْبَغِ بْنِ نُبَاتَةَ قَالَ قَالَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ عَلِيُّ بْنُ أَبِي طَالِبٍ(ع) تَعَلَّمُوا الْعِلْمَ فَإِنَّ تَعَلُّمَهُ حَسَنَةٌ وَ مُدَارَسَتَهُ تَسْبِيحٌ وَ الْبَحْثَ عَنْهُ جِهَادٌ وَ تَعْلِيمَهُ لِمَنْ لَا يَعْلَمُهُ صَدَقَةٌ وَ هُوَ عِنْدَ اللَّهِ لِأَهْلِهِ قُرْبَةٌ لِأَنَّهُ مَعَالِمُ الْحَلَالِ وَ الْحَرَامِ وَ سَالِكٌ بِطَالِبِهِ سَبِيلَ الْجَنَّةِ وَ هُوَ أَنِيسٌ فِي الْوَحْشَةِ وَ صَاحِبٌ فِي الْوَحْدَةِ وَ سِلَاحٌ عَلَى الْأَعْدَاءِ وَ زَيْنُ الْأَخِلَّاءِ يَرْفَعُ اللَّهُ بِهِ أَقْوَاماً يَجْعَلُهُمْ فِي الْخَيْرِ أَئِمَّةً يُقْتَدَى بِهِمْ تُرْمَقُ أَعْمَالُهُمْ وَ تُقْتَبَسُ آثَارُهُمْ وَ تَرْغَبُ الْمَلَائِكَةُ فِي خَلَّتِهِمْ يَمْسَحُونَهُمْ بِأَجْنِحَتِهِمْ فِي صَلَاتِهِمْ لِأَنَّ الْعِلْمَ حَيَاةُ الْقُلُوبِ وَ نُورُ الْأَبْصَارِ مِنَ الْعَمَى وَ قُوَّةُ الْأَبْدَانِ مِنَ الضَّعْفِ يَنْزِلُ اللَّهُ حَامِلَهُ مَنَازِلَ الْأَبْرَارِ وَ يَمْنَحُهُ مُجَالَسَةَ الْأَخْيَارِ فِي الدُّنْيَا وَ الْآخِرَةِ بِالْعِلْمِ يُطَاعُ اللَّهُ وَ يُعْبَدُ وَ بِالْعِلْمِ يُعْرَفُ اللَّهُ وَ يُوَحَّدُ بِالْعِلْمِ تُوصَلُ الْأَرْحَامُ وَ بِهِ يُعْرَفُ الْحَلَالُ وَ الْحَرَامُ وَ الْعِلْمُ إِمَامُ الْعَقْلِ وَ الْعَقْلُ تَابِعُهُ يُلْهِمُهُ اللَّهُ السُّعَدَاءَ وَ يَحْرِمُهُ الْأَشْقِيَاءَ».

راوی از اصحاب امام صادق(ع) شمرده شده و برخی از شاگردانحدیث وی چون یونس بن عبدالرحمن، الحسن بن یوسف (ابن بقاح)، و ابن ابی عمیر از طبقه ششم و برخی دیگر، مانند ابان بن عثمان، عبدالله بن بکیر و علی بن رئاب از طبقه پنجم راویان‌اند، پس العطار از طبقه پنجم به شمار می‌آید، از این رو آیت‌الله بروجردی نیز او را از طبقه پنجم راویان شمرده است.

استادان و شاگردان راوی

روایات راوی یادشده، همگی از امام صادق(ع) نقل شده، جز دو حدیث که پیش‌تر از ابی بصیر و سعد بن طریف گزارش گردید.

گروهی از راویان، شاگردان حدیثی حسن عطار هستند؛ مانند ثعلبة بن میمون، أبان بن عثمان، سعد بن أبی خلف، ابن أبی عمیر، یونس بن عبدالرحمن، الحسن بن یوسف، علی بن رئاب، محمد بن الحسن العطار (فرزند راوی) و عبدالله بن بکیر .

مذهب راوی

دو نکته گرایش و باور راوی به تشیع را آشکار می‌سازند:

1. نجاشی و شیخ طوسی راوی را از روایت‌گران شیعه صاحب کتاب به شمار آورده‌اند.
2. احادیث گوناگون راوی، نشان‌دهنده تشیع اویند؛ دو نمونه:
   1. «أَبِي رَحِمَهُ اللَّهُ قَالَ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيَى الْعَطَّارُ قَالَ حَدَّثَنَا أَبُو سَعِيدٍ الْآدَمِيُّ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ عَلِيِّ بْنِ رِئَابٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ زِيَادٍ الْعَطَّارِ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ اللَّهِ(ع) إِنَّهُمْ يَقُولُونَ لَنَا أَ مُؤْمِنُونَ أَنْتُمْ فَنَقُولُ نَعَمْ إِنْ شَاءَ اللَّهُ تَعَالَى فَيَقُولُونَ أَ لَيْسَ الْمُؤْمِنُونَ فِي الْجَنَّةِ فَنَقُولُ بَلَى فَيَقُولُونَ أَ فَأَنْتُمْ فِي الْجَنَّةِ فَإِذَا نَظَرْنَا إِلَى أَنْفُسِنَا ضَعُفْنَا وَ انْكَسَرْنَا عَنِ الْجَوَابِ قَالَ فَقَالَ إِذَا قَالُوا لَكُمْ أَ مُؤْمِنُونَ أَنْتُمْ فَقُولُوا نَعَمْ إِنْ شَاءَ اللَّهُ قَالَ قُلْتُ وَ إِنَّهُمْ يَقُولُونَ إِنَّمَا اسْتَثْنَيْتُمْ لِأَنَّكُمْ شُكَّاكٌ قَالَ فَقُولُوا وَ اللَّهِ مَا نَحْنُ بِشُكَّاكٍ وَ لَكِنَّا اسْتَثْنَيْنَا كَمَا قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ: ﴿لَتَدْخُلُنَّ الْمَسْجِدَ الْحَرَامَ إِنْ شَاءَ اللَّهُ آمِنِينَ﴾ وَ هُوَ يَعْلَمُ أَنَّهُمْ يَدْخُلُونَهُ أَوَّلًا وَ قَدْ سَمَّى اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ الْمُؤْمِنِينَ بِالْعَمَلِ الصَّالِحِ مُؤْمِنِينَ وَ لَمْ يُسَمِّ مَنْ رَكِبَ الْكَبَائِرَ وَ مَا وَعَدَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ عَلَيْهِ النَّارَ فِي قُرْآنٍ وَ لَا أَثَرٍ وَ لَا تُسَمِّهِمْ بِالْإِيمَانِ بَعْدَ ذَلِكَ الْفِعْلِ».
   2. «قَالَ أَخْبَرَنِي أَبُو غَالِبٍ أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدٍ الزُّرَارِيُّ قَالَ حَدَّثَنَا أَبُو الْقَاسِمِ حُمَيْدُ بْنُ زِيَادٍ قَالَ حَدَّثَنَا الْحَسَنُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ الْعَطَّارِ عَنْ أَبِيهِ الْحَسَنِ بْنِ زِيَادٍ قَالَ لَمَّا قَدِمَ زَيْدُ بْنُ عَلِيٍّ الْكُوفَةَ دَخَلَ قَلْبِي مِنْ ذَلِكَ بَعْضُ مَا يَدْخُلُ قَالَ فَخَرَجْتُ إِلَى مَكَّةَ وَ مَرَرْتُ بِالْمَدِينَةِ فَدَخَلْتُ عَلَى أَبِي عَبْدِ اللَّهِ(ع) وَ هُوَ مَرِيضٌ فَوَجَدْتُهُ عَلَى سَرِيرٍ مُسْتَلْقِياً عَلَيْهِ وَ مَا بَيْنَ جِلْدِهِ وَ عَظْمِهِ شَيْءٌ فَقُلْتُ إِنِّي أُحِبُّ أَنْ أَعْرِضَ عَلَيْكَ دِينِي فَانْقَلَبَ عَلَى جَنْبِهِ ثُمَّ نَظَرَ إِلَيَّ فَقَالَ يَا حَسَنُ مَا كُنْتُ أَحْسَبُكَ إِلَّا وَ قَدِ اسْتَغْنَيْتَ عَنْ هَذَا ثُمَّ قَالَ هَاتِ فَقُلْتُ أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ أَشْهَدُ أَنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اللَّهِ فَقَالَ(ع) مَعِي مِثْلُهَا فَقُلْتُ وَ أَنَا مُقِرٌّ بِجَمِيعِ مَا جَاءَ بِهِ مُحَمَّدُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ(ص) قَالَ فَسَكَتَ قُلْتُ وَ أَشْهَدُ أَنَّ عَلِيّاً إِمَامٌ بَعْدَ رَسُولِ اللَّهِ(ص) فُرِضَ طَاعَتُهُ مَنْ شَكَّ فِيهِ كَانَ ضَالًّا وَ مَنْ جَحَدَهُ كَانَ كَافِراً قَالَ فَسَكَتَ قُلْتُ وَ أَشْهَدُ أَنَّ الْحَسَنَ وَ الْحُسَيْنَ(ع) بِمَنْزِلَتِهِ حَتَّى انْتَهَيْتُ إِلَيْهِ(ع) فَقُلْتُ وَ أَشْهَدُ أَنَّكَ بِمَنْزِلَةِ الْحَسَنِ وَ الْحُسَيْنِ وَ مَنْ تَقَدَّمَ مِنَ الْأَئِمَّةِ- فَقَالَ كُفَّ قَدْ عَرَفْتُ الَّذِي تُرِيدُ مَا تُرِيدُ إِلَّا أَنْ أَتَوَلَّاكَ عَلَى هَذَا- قَالَ قُلْتُ فَإِذَا تَوَلَّيْتَنِي عَلَى هَذَا فَقَدْ بَلَغْتُ الَّذِي أَرَدْتُ قَالَ قَدْ تَوَلَّيْتُكَ عَلَيْهِ فَقُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاكَ إِنِّي قَدْ هَمَمْتُ بِالْمُقَامِ قَالَ وَ لِمَ قَالَ قُلْتُ إِنْ ظَفِرَ زَيْدٌ أَوْ أَصْحَابُهُ فَلَيْسَ أَحَدٌ أَسْوَأَ حَالًا عِنْدَهُمْ مِنَّا وَ إِنْ ظَفِرَ بَنُو أُمَيَّةَ فَنَحْنُ عِنْدَهُمْ بِتِلْكَ الْمَنْزِلَةِ قَالَ فَقَالَ لِي انْصَرِفْ لَيْسَ عَلَيْكَ بَأْسٌ مِنْ أُولَى وَ لَا مِنْ أُولَى».

جایگاه حدیثی راوی

حسن عطار، از راویان معتبر و موثق شیعه به شمار می‌آید و چند نکته نشانه این وثاقت و ارزندگی است:

1. نجاشی، حسن بن زیاد العطار را راوی ثقه شناسانده و نوشته است: "كوفي، ثقة، روی عن أبي عبدالله(ع).
2. نامبرده از راویان تفسیر علی بن ابراهیم قمی است که در مقدمه این کتاب از وثاقت روایتگران آن گزارش داده است.
3. چند تن از اصحاب اجماع از او روایت کرده‌اند؛ مانند عبدالله بن بکیر، أبان بن عثمان، یونس بن عبدالرحمن، و ابن أبی عمیر}}.

آنچه یاد شد، وثاقت و جلالت حسن عطار و پذیرفتگی روایات را می‌رساند.

جستارهای وابسته

• محمد بن حسن بن زیاد عطار (فرزند)

منابع

1. جوادی آملی، عبدالله، رجال تفسیری ج۷