ویژگی علم معصوم در کلام اسلامی

اين مدخل از زیرشاخه‌های بحث علم معصوم است. "ویژگی علم معصوم" از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:

ویژگی علم معصوم در قرآن | ویژگی علم معصوم در حدیث | ویژگی علم معصوم در فلسفه اسلامی | ویژگی علم معصوم در عرفان اسلامی

در این باره، تعداد بسیاری از پرسش‌های عمومی و مصداقی مرتبط، وجود دارند که در مدخل علم معصوم (پرسش) قابل دسترسی خواهند بود.

مقدمه

• انبیاء، اولیاء و مؤمنین به گواهی قرآن کریم دارای علم غیب هستند، ولی بهره انبیاء و اولیاء بیش از سایر مؤمنین است و در عین حال علم غیب آنان دارای ویژگی هایی است

ویژگی های علم معصوم

• مهم ترین ویژگی‌های دانش اهل بیت(ع) که ویژۀ آنان است و دیگران، از آن محروم‌اند، عبارت است از:

1. خزانه‌دار دانش خداوند: امامان(ع) نگهبان دانش خداوند هستند و آن را به سان گنجی پر بها، پاس می‌دارند. در حدیث قدسی، آمده است خداوند، اهل بیت(ع) را برای پیامبر چنین توصیف فرموده است: «ایشان، پس از تو، خزانه‌دار دانش من هستند». امام باقر(ع) فرمودند: «به خدا سوگند، ما خزانه داران خدا در آسمان و زمینش هستیم، نه بر زر و سیم، که خزانه داران دانش اوییم». ماهیت دانش الهی نیز برای ما مجهول است و ائمه(ع) در توضیح دانش خداوند، فرموده‌اند: «خداوند، دانشی خاص دارد و دانشی عام؛ دانش خاص او، همان دانشی است که فرشتگان مقرب و پیامبران فرستاده شده او هم بر آن، آگاهی ندارند؛ و دانش عام او، همان دانشی است که فرشتگان مقرب و پیامبران فرستاده شده او بر آن، آگاهی دارند و همانا آن، از پیامبر خدا(ص) به ما رسیده است». در روایت دیگری امام صادق(ع) فرمودند: «نَحْنُ‏ وُلَاةُ أَمْرِ اللَّهِ‏ وَ خَزَنَةُ عِلْمِ‏ اللَّهِ‏ وَ عَیْبَةُ وَحْیِ‏ اللَّهِ» همچنین امام باقر(ع) فرمودند: «نَحْنُ‏ خُزَّانُ‏ عِلْمِ‏ اللَّهِ‏، وَ نَحْنُ‏ تَرَاجِمَةُ وَحْیِ‏ اللَّهِ»
2. ظرف دانش خداوند: هر کسی نمی‌تواند دانش الهی را تحمل کند؛ بلکه دانش الهی به سبب گستردگی، نیازمند انسان‌های باظرفیتی است که دانش الهی را می‌پذیرند و از هم، فرو نمی‌ریزند. یکی از ویژگی‌های دانش اهل بیت(ع) توانایی پذیرش دانش خداوند است، آنان، برگزیده خداوند و ظرف دانش او هستند. امام سجاد(ع) در توصیف اهل بیت(ع) فرمودند: «ما، درهای خدا هستیم و ما، راه راست اوییم و ما، ظرف دانش او هستیم». امام صادق(ع) فرمودند: «إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی انْتَجَبَنَا لِنَفْسِهِ‏ فَجَعَلَنَا صَفْوَتَهُ‏ مِنْ‏ خَلْقِهِ‏ وَ أُمَنَاءَهُ عَلَی وَحْیِهِ وَ خُزَّانَهُ فِی أَرْضِهِ وَ مَوْضِعَ سِرِّهِ وَ عَیْبَةَ عِلْمِهِ» این از عنایات خداوند به اهل بیت(ع) است و چنین ظرفیتی را خداوند، تنها برای ایشان، فراهم آورده است. پیامبر(ص) و امام(ع) برای‌ راهنمایی‌ تمام‌ افراد بشر با وجود اختلاف‌ زبان‌، طبیعت‌، رنگ‌، گسترش‌ زمین‌، پراکنده‌ بودن‌ مردم‌ از یکدیگر و بسیاری‌ از جهت‌های‌ مختلف‌ که‌ مردم را از هم‌ دور می‌کند، باید سخن‌ تمامی‌ آنان‌ را بشنود و با آنان‌ سخن‌ بگوید، آن‌گاه‌ تمامی افراد را در اجرای‌ عدالت‌ و احکام‌ خدا برابر بداند و از حال‌ آنان‌ باخبر باشد؛ این‌ گونه‌ اطلاع‌ و خبر داشتن‌ از مردم‌ را، انسان‌ عادی‌ نمی‌تواند و فقط‌ انسانی‌ این‌ ویژگی‌ را دارست‌ که‌ از دانش‌ گسترده خدادادی‌ بهره‌ می‌برد. امام باید از دورترین‌ جاهای‌ زمین‌ که‌ مردم‌ در آن‌ زندگانی‌ می‌کنند با خبر باشد تا درد و رنج‌ آنان‌ را دریابد و اگر نماینده‌ای‌ را به‌ آن‌ جاها گسیل‌ کرد، در هر زمان‌ از او با خبر باشد تا مبادا او در مقام‌ خود بر مردم‌ ستم‌ کند. اگر امام مانند دیگر افراد عادی‌ در زمان‌ قدیم‌، پس‌ از گذشت‌ ماه‌ها و سال‌ها از اخبار دور دست‌ خبرگیری‌ کند و یا با وسایل‌ متعارف‌ آن‌ زمان‌ با فاصله‌های‌ زمانی‌ بسیار از حال‌ دیگران‌ با خبر گردد، ستم‌ زمین‌ را فرا می‌گیرد و فساد بر جامعه‌ استیلا می‌یابد و هدف‌ و غرضی‌ که‌ در فرستادن پیامبر و انتخاب امام از راهنمایی‌ و هدایت‌ مردم‌ است‌، به دست‌ نخواهد آمد و نیک بختی‌ دنیا و آخرت‌ مردم‌ بر رغم‌ وجود امام تأمین‌ نخواهد شد.
3. علم اهل بیت(ع) الهی و لدنی بوده و در اثر اتصال به عالم غیب و هم‌نشینی با فرشتگان الهی به دست آمده است. امام صادق(ع) فرمودند: «خدای ـ تبارک و تعالی ـ را دو گونه علم است: یک، آن علمی که فرشتگانِ مقرب و پیامبران و رسولان را از آن آگاه ساخته است، این علم را ما نیز می‌دانیم. دو، آن علمی که ویژه ذات مقدس اوست و کسی جز او، آن را نمی‌داند "علم مستأثر". لکن چون خدا اراده کند که چیزی از همین علم را نیز آشکار گرداند به ما بیاموزد. و امامان پیشین را نیز از آن آگاه کرده بود».
4. وارثان دانش پیامبران: دانش تمام پیامبران پیشین، به پیامبر(ص) واگذار شد و پیامبر(ص) آن را به اهل بیت(ع) سپرد. امام باقر(ع) در روایتی از رسول اکرم(صلی الله علیه وآله) نقل کرده که ایشان فرمودند: «نخستین جانشینی که بر زمین بود، هبة الله، پسر آدم بود و پیامبری رحلت نکرده، مگر آنکه جانشینی داشته است (...) و علی بن ابیطالب(ع)، هدیه خداوند به محمد[[[:الگو:ص]]] است که دانش اوصیا و دانش کسانی را که پیش از او بوده‌اند، به ارث برده است..».. امیرمؤمنان(ع) مردم را از بی‌راهه و کژراهه، باز می‌داشت و به مردم می‌فرمود: «دانشی که آدم و آن را فرود آورد و هر آنچه پیامبران تا خاتم الأنبیاء، بدان برتری داده شده‌اند، در خاندان محمد[[[:الگو:ص]]] است. پس به کدام کژراهه می‌روید؟ و به کدام سو روانید؟» عبدالرحمان بن ابی نجران می‌‌گوید: «کَتَبَ أَبُو الْحَسَنِ الرِّضَا(ع)) رِسَالَةً وَ أَقْرَأَنِیهَا قَالَ قَالَ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ((ع)) إِنَّ مُحَمَّداً(ص) کَانَ أَمِینَ اللَّهِ فِی أَرْضِهِ فَلَمَّا قُبِضَ مُحَمَّدٌ(ص) کُنَّا أَهْلَ الْبَیْتِ وَرَثَتَهُ وَ نَحْنُ أُمَنَاءُ اللَّهِ فِی أَرْضِهِ... نَحْنُ وَرَثَةُ الْأَنْبِیَاءِ وَ نَحْنُ وَرَثَةُ أُولِی الْعَزْمِ مِنَ الرُّسُلِ» در روایتی دیگر امام صادق(ع) فرمودند: «نَحْنُ وَرَثَةُ کِتَابِ‏ اللَّهِ‏ وَ نَحْنُ‏ صَفْوَتُهُ‏‏‏» در زیارت جامعه کبیره نیز می‌‌خوانیم: «السلام علی ائمة الهدی و مصابیح الدجی و أعلام التقی... کهف الوری و ورثة الأنبیاء..»..
5. همسانی سخن آنان با حدیث پیامبر(ص): در باور پیروان اهل بیت(ع)، حدیث اهل بیت(ع)، همان حدیث پیامبر(ص) است و در میان گفتار پیشوایان دینی، هیچ گونه تفاوتی دیده نمی‌شود. سخن خاندان رسالت، تفصیل و تبیین احادیث پیامبر(ص) است و میراث ماندگار حدیثی شیعه، ۲۷۳ سال، همراه معصومان ما بوده است. امام صادق(ع) در این زمینه فرمودند: «سخن من، سخن پدرم است و سخن پدرم، سخن جدم است و سخن جدم، سخن حسین(ع) است و سخن حسین(ع)، سخن حسن(ع) است و سخن حسن(ع)، سخن امیرمؤمنان(ع) است و سخن امیرمؤمنان(ع)، سخن پیامبر خدا(ص) است و سخن پیامبر خدا(ص) کلام خداوندی است». آنچه سخن پیامبر(ص) و خاندان ایشان را همسان کرده، اتصال آن به منبع وحی است و از آنجا که سرچشمه همه احادیث اهل بیت(ع)، سخن خداوند است، در واقع، هیچ تعارضی در میان احادیث آنان، وجود ندارد.
6. آگاه ترین مردم: اهل بیت(ع)، آگاه ترین مردم هستند؛ زیرا دانش الهی نزد آنان است و گنج‌وران دانش خداوندند و بر همۀ نادانستنی‌ها، آگاه‌اند. امام باقر(ع) یک بار از جابر بن عبدالله انصاری سؤالی کرد، جابر در پاسخ گفت: "به خدا سوگند، من بر خلاف نهی پیامبر خدا(ص) رفتار نمی‌کنم! او به من، چنین فرموده است: شما امامان هدایت‌گر از خاندانش پس از او هستید که در کودکی، خردمندترین مردم و در بزرگی، داناترین مردمید". پیامبر مظهر صفات‌ خداست و‌ باید در دانش‌ و آگاهی‌ وسیع‌ نیز مظهر خدا باشد. روشن‌ است‌ که‌ مقصود از مظهر صفات‌ بودن‌، همانندی پیامر(ص) با خدا در تمام‌ صفات‌ از جهت‌ چگونگی‌ و مقدار نیست‌؛ زیرا این‌ باور شرک‌ است‌، بلکه‌ مقصود این‌ است‌ که‌ خداوند بهرۀ سرشاری‌ از علم‌ و دانش‌ خود را به‌ پیامبران‌ داده‌، که‌ دیگر مردم‌ از آن‌ بی‌بهره‌ هستند و علمی‌ را که‌ خداوند به‌ پیامبران‌ داده‌، افراد عادی‌ بشر به‌ آن‌ دسترس‌ ندارند. پس‌ از ثبوت‌ این‌ دانش‌ خدایی‌ برای‌ پیامبران‌، همین‌ علم‌ برای امام نیز ثابت‌ می‌شود.
7. علم معصوم چون از راه غیب و روح القدس و... حاصل می‌‌شود نه حس و تعقل و... لذا از خطاهای راه‌های حسی و عقلی و... نیز مصون است.
8. معدن علم و سرچشمه آن: در روایات مختلفی اهل بیت(ع) به عنوان معدن علم معرفی شده‌اند مانند: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ(ص): «إِنَّا أَهْلَ الْبَیْتِ أَهْلُ‏ بَیْتِ‏ الرَّحْمَةِ وَ شَجَرَةُ النُّبُوَّةِ وَ مَوْضِعُ‏ الرِّسَالَةِ وَ مُخْتَلَفُ‏ الْمَلَائِکَةِ وَ مَعْدِنُ الْعِلْمِ» و روایات دیگری نیز با این مضمون وجود دارد که بر اساس آنها اولاً علم نزد اهل بیت(ع) است و آنان کان دانش هستند و ثانیاً تنها، علمی که نزد آنان است علم صحیح و غیرقابل خدشه است، علمی که امکان خطا و اشتباه در آن راه ندارد، علمی که کنه حقیقت را نشان می‌دهد؛ چرا که صاحبان این علم آن را از منبع فیض الهی گرفته‌اند.
9. امامان(ع) راسخان در علم هستند: امام صادق(ع) فرمودند: «نَحْنُ‏ الرَّاسِخُونَ‏ فِی‏ الْعِلْمِ.».. امام باقر(ع) ذیل آیۀ: «وَمَا یَعْلَمُ تَأْوِیلَهُ إِلاَّ اللَّهُ وَالرَّاسِخُونَ فِی الْعِلْمِ» فرمودند: «رَسُولُ اللَّهِ(ص) أَفْضَلُ الرَّاسِخِینَ قَدْ عَلَّمَهُ‏ اللَّهُ‏ جَمِیعَ‏ مَا أَنْزَلَ‏ اللَّهُ‏ إِلَیْهِ‏ مِنَ‏ التَّنْزِیلِ‏ وَ التَّأْوِیلِ‏ وَ مَا کَانَ اللَّهُ لِیُنْزِلَ عَلَیْهِ شَیْئاً لَمْ یُعَلِّمْهُ تَأْوِیلَهُ»
10. اهل بیت(ع) علم را از از یکدیگر به ارث می‌برند و علومشان زائل نمی‌شود: امام صادق(ع) فرمودند: «إِنَ‏ الْعِلْمَ‏ الَّذِی‏ هَبَطَ مَعَ‏ آدَمَ‏ لَمْ‏ یُرْفَعْ‏ وَ إِنَ‏ الْعِلْمَ‏ یُتَوَارَثُ وَ مَا یَمُوتُ مِنَّا عَالِمٌ حَتَّی یُخْلِفَهُ مِنْ أَهْلِهِ مَنْ یَعْلَمُ عِلْمَهُ أَوْ مَا شَاءَ اللَّهُ» امام باقر(ع) نیز فرمودند: «إِنَّ عَلِیّاً(ع) عَالِمُ‏ هَذِهِ‏ الْأُمَّةِ وَ الْعِلْمُ‏ یُتَوَارَثُ‏ وَ لَا یَهْلِکُ‏ أَحَدٌ مِنَّا إِلَّا تَرَکَ مِنْ أَهْلِهِ مَنْ یَعْلَمُ مِثْلَ عِلْمِهِ أَوْ مَا شَاءَ اللَّهُ»
11. علم امام همیشگی و مستمر است: دانش ائمه، پایدار و همیشگی است. این دانش پیوسته با سرچشمه غیبی خود در ارتباط بوده، مدام قوت پذیرفته و افزایش می‌یابد. امام باقر(ع) می‌‌فرمایند: «لَوْ لَا أَنَّا نَزْدَادُ لَأَنْفَدْنَا» افزایش دانش و معرفت امامان لازمۀ اتصال وجودی آنان به جهان غیب و ربوبیّت است.
12. به هر اندازه‏‌ای که باشد باز هم به لحاظ کمی و کیفی محدود به حدود خاصی است.
13. نشأت‌ گرفته از فیض الهی و مطابق واقع و حقیقت است. امام رضا(ع) فرمودند: «إِنَّ الْأَنْبِیَاءَ وَ الْأَئِمَّةَ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِمْ یُوَفِّقُهُمُ اللَّهُ، وَ یُؤْتِیهِمْ مِنْ مَخْزُونِ عِلْمِهِ وَ حِکَمِهِ مَا لَایُؤْتِیهِ غَیْرَهُمْ؛ فَیَکُونُ عِلْمُهُمْ فَوْقَ عِلْمِ أَهْلِ الزَّمَانِ، فِی قَوْلِهِ تَعَالَی: «أَفَمَنْ یَهْدِی إِلَی الْحَقِّ أَحَقُّ أَنْ یُتَّبَعَ أَمَّنْ لا یَهِدِّی إِلَّا أَنْ یُهْدی‏ فَما لَکُمْ کَیْفَ تَحْکُمُونَ» وَ قَوْلِهِ تَبَارَکَ وَ تَعَالی‏: «وَ مَنْ یُؤْتَ الْحِکْمَةَ فَقَدْ أُوتِیَ خَیْراً کَثِیراً» وَ قَوْلِهِ فِی طَالُوتَ: «إِنَّ اللَّهَ اصْطَفاهُ عَلَیْکُمْ وَ زادَهُ بَسْطَةً فِی الْعِلْمِ وَ الْجِسْمِ وَ اللَّهُ یُؤْتِی مُلْکَهُ مَنْ یَشاءُ وَ اللَّهُ واسِعٌ عَلِیمٌ» امام زین العابدین(ع) فرمودند: «چرا مردم فضیلت ما را انکار می‌‌کنند؟ به خدا قسم ما از درخت نبوتیم، خانه رحمت و جایگاه رسالتیم و محل آمد و رفت فرشتگانیم و کانون علم».

• و ویژگی‌های دیگری مانند اینکه علم ایشان قابل ازدیاد است، علم امام حادث و بعد از معلوماتش بوده و عین ذاتش نیست.

پرسش‌های وابسته

• ویژگی‌های علم معصوم چیست؟ (پرسش)
• ویژگی‌های علم غیب معصوم چیست؟ (پرسش)

جستارهای وابسته

• ویژگی علم امام؛
• ویژگی علم پیامبر؛
• ویژگی علم پیامبر خاتم؛
• ویژگی علم ولی؛
• ویژگی علم وصی؛
• ویژگی علم اهل بیت(ع)؛
• ویژگی علم فاطمه زهرا(س).

منبع‌شناسی جامع علم معصوم

• کتاب‌شناسی علم معصوم؛
• مقاله‌شناسی علم معصوم؛
• پایان‌نامه‌شناسی علم معصوم.

منابع

• محمدی ری‌شهری، محمد، شرح زیارت جامعه کبیره؛

پانویس

 با کلیک بر فلش ↑ به محل متن مرتبط با این پانویس منتقل می‌شوید: