الف باب
- این مدخل از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:
- در این باره، تعداد بسیاری از پرسش‌های عمومی و مصداقی مرتبط، وجود دارند که در مدخل الف باب (پرسش) قابل دسترسی خواهند بود.
"الف باب" عنوان روایات پرتعدادی است که بیان‌گر یکی از منابع علوم ائمه(ع) است. در این روایات با اشاره به دعوت پیامبر اکرم(ص) از امیرالمؤمنین(ع)، به انتقال دانشی از پیامبر به امیرالمؤمنین(ع) در ساعات پایانی عمر حضرت اشاره شده و از تعلیم هزار باب علم که از هر یک، هزار باب دانش باز می‌شود بحث شده است. این علم پس از امام علی(ع) به امامان بعدی منتقل گردید[۱]
مقدمه
روایات مشهور به الف باب از روایات پرتعدادی است که بیان‌گر یکی از منابع و مجاری علوم ائمه(ع) است. برخلاف سایر مجاری علوم اهل بیت(ع) که طرح و تبیین آن بیشتر در زمان امام باقر(ع) و به صورت گسترده‌تر در زمان امام صادق(ع) رخ نمایانده است، روایات الف باب در موارد متعددی از زبان امیرالمؤمنین(ع) و برخی از صحابه پیامبر و تعدادی از همسران ایشان بیان و یا نقل شده است، هر چند تبیین حقایق و جزییاتی از آن در دوره امام صادق(ع) پدیدار شده است[۲].
در این روایات با اشاره به دعوت پیامبر اکرم(ص) از امیرالمؤمنین(ع)، به انتقال دانشی از پیامبر به امیرالمؤمنین(ع) در ساعات پایانی عمر حضرت اشاره شده و از تعلیم هزار باب علم که از هر یک هزار باب دانش باز می‌شود بحث شده است. امام صادق(ع) می‌‌فرماید: «قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صفِی مَرَضِهِ الَّذِی تُوُفِّیَ فِیهِ ادْعُوا لِی خَلِیلِی- فَأَرْسَلَتَا إِلَی أَبَوَیْهِمَا فَلَمَّا نَظَرَ إِلَیْهِمَا رَسُولُ اللَّهِ صأَعْرَضَ عَنْهُمَا ثُمَّ قَالَ ادْعُوا لِی خَلِیلِی فَأُرْسِلَ إِلَی عَلِیٍّ فَلَمَّا نَظَرَ إِلَیْهِ أَکَبَّ عَلَیْهِ یُحَدِّثُهُ فَلَمَّا خَرَجَ لَقِیَاهُ فَقَالا لَهُ مَا حَدَّثَکَ خَلِیلُکَ فَقَالَ حَدَّثَنِی أَلْفَ بَابٍ یَفْتَحُ کُلُّ بَابٍ أَلْفَ بَابٍ»[۳].[۴]
"الف باب" از منابع علم معصوم
علم امامان اهل بیت(ع) در شناخت کامل دین الهی، احکام و معارف قرآن و سنت نبوی مرهون میراث علمی است که پیامبر(ص) به شکل معجزه‌آسایی در قالب هزار باب علم در لحظات پایانی عمر شریفشان در وجود علی(ع) نهادند و این، علاوه بر علومی بود که در طی سال‌ها به صورت خصوصی در اختیار وی قرار داده بودند و با دعای خویش ایشان را معصوم از نسیان آن علوم نموده بودند. این علوم از آن رو که منحصر در علی(ع) می‌شد و راهی جز انتقال وحی گونه آنها وجود نداشت شایسته نام علم غیب است. این علم پس از امام علی(ع) به امامان بعدی منتقل گردید. بنابراین اگر ائمه(ع) هیچ اشتباه عمدی و سهوی و فراموشی ندارند، مرهون علم غیب به کتاب خدا و مجموعه دین است. به عبارتی دیگر یکی از منابع علمی امامان(ع) وراثت از پیامبر(ص) است، به این معنی که پیامبر تمام معارف و شرایع را به امیرالمؤمنین(ع) آموخت و این معارف و آگاهی از ایشان، نسل اندر نسل به فرزندانشان رسیده است. در این زمینه روایاتی وجود دارد با عنوان روایات الف باب که به طرق متعدد نقل شده[۵] و یکی از مجاری و راه‌های وراثت علوم امامان(ع) را تبیین میکند[۶].
"الف باب" در حدیث
روایات "الف باب" از چنان گستردگی برخوردار می‌باشد که برخی از علما[۷] ادعای متواتر بودن آن را کرده‌اند و برخی دیگر[۸] اشاره به فراوانی این روایات دارند[۹]. برخی از این احادیث عبارت‌اند از:
- در حدیثی ابوبصیر می‌گوید: خدمت امام صادق(ع) رسیدم و عرض کردم: قربانت گردم، از شما پرسشی دارم، آیا در اینجا کسی (نامحرم) هست که سخن مرا بشنود؟ امام صادق پردهای را که در میان آنجا و اطاق دیگر بود، بالا زد و آنجا سر کشید، سپس فرمود: ای ابا محمد هر چه خواهی بپرس، عرض کردم: قربانت گردم. شیعیان حدیث می‌کنند که پیغمبر(ص) به علی بابی از علم آموخت که از آن هزار باب علم گشوده گشت، فرمود: ای محمد پیغمبر(ص) به علی هزار باب از علم آموخت که از هر باب آن هزار باب گشوده می‌شد (مانند جزئیات و مصادیقی که بر قواعد کلی منطبق می‌شود) عرض کردم: بخدا که علم کامل و حقیقی اینست[۱۰].[۱۱]
- امیرالمؤمنین(ع) هم فرمودند: «اِنَّ رَسُولَ اللهِ(ص) عَلَّمَنى اَلْفَ بَاب مِنَ الْحَلاَلِ وَ الْحَرَامِ وَ مِمَّا کَانَ وَ مِمَّا یَکُونُ اِلَى یَوْمِ الْقِیَامَةِ، کُلُّ بَاب مِنْهَا یَفْتَحُ اَلْفَ باب فَذلِکَ اَلْفَ اَلْفَ باب حتّی عَلِمْتُ ما کانَ وَ ما یکونُ اِلی یَوْمِ الْقِیامَةِ وَ عَلِمْتُ عِلْمَ الْمَنایا وَ الْبَلایا وَ فَصْلَ الْخِطابِ»[۱۲].[۱۳]
روایات الف باب مشتمل بر نکات متعددی است مانند:
- از این روایات روشن می‌شود، تعلیم به صورت دفعی بوده و پیامبر(ص) همۀ علوم را به علی(ع) به خاطر وراثت آموزش داده است. ایشان در بیماری پایان عمرشان، علی(ع) را فراخواند و در مدت کوتاه هزار حدیث و یا هزار باب و در از دانش را به آن بزرگوار آموخت که هر کدام از آنها خود هزار در را می‌گشاید: «يَفْتَحُ كُلُّ حَدِيثٍ أَلْفَ بَاب»[۱۴].[۱۵]
- عدد هزار در این احادیث خواه عدد تعداد باشد یا تکثیر، دلیل بر گسترش فوق‌العاده ابواب علمی است که پیامبر(ص) به آن حضرت آموخت، و نیز اشاره به آن است که این ابواب مشتمل بر یک سلسله اصول کلی بود که از آنها صدها یا هزاران باب دیگر گشوده می‌شد. این منبع دانش در کنار کتاب جامعه دو منبع اصلی آگاهی کامل امام از حلال و حرام الهی است. هرچند باید ادعا نمود طبق روایات، تعلیمات پیامبر(ص) به امام علی(ع) منحصر به این امور نبوده بلکه علومی گسترده را شامل می‌شود[۱۶].
نتیجه
"الف باب"، موضوع روایات فراوانی است که ماهیت، گستره و منشأ بخشی از علم امام را بیان میکند. کثرت این روایات به گونه‌ای است که از محتوای آنها برداشت تواتر معنوی در زمینۀ دریافت دانش بسیار برداشت می‌شود. تحقق این تحدیث در مدت زمان کوتاه و قراین دیگر می‌فهماند که هر باب از هزار باب اول، اصل یا مطلب جامع و کاملی را در برمی‌گیرد؛ به گونه‌ای که از آن هزار باب دیگر از علم می‌جوشد. روایات الف باب بیان می‌کنند، یکی از پایه‌های معرفتی دانش الف باب، آگاهی یافتن امام به احکام و حلال و حرام الهی با دانش انتقال یافته از پیامبر به امام علی(ع) است[۱۷].
پرسش‌های وابسته
جستارهای وابسته
منبع‌شناسی جامع الف باب
منابع
مصباح یزدی، محمد تقی، آموزش عقاید
محدثی، جواد، فرهنگ غدیر
شاکر، محمد تقی، پژوهشی در روایات الف باب
شاکر، محمد تقی، منابع علم امام در قرآن
شاکر، محمد تقی، بهرامی، علی رضا، واکاوی نگاه فریقین به احادیث هزار درب دانش
جزائری، سید محمود، کارکردهای علم غیب امامان معصوم در شئون ایشان
عرفانی، محمد نظیر، بررسی علم غیب معصومان در تفاسیر فریقین- مطهری، منصف علی، علم ائمه از نظر عقل و نقل
نجارزادگان، فتح‌الله، شاکر، محمد تقی، محمدی احمدآبادی، حسن، ظاهر و باطن قرآن و مبادی آگاهی امام از آن
پانویس
- ↑ ر.ک: شاکر، محمد تقی، بهرامی، علی رضا، واکاوی نگاه فریقین به احادیث هزار درب دانش، مجلۀ تحقیقات علوم قرآن و حدیث، ش ۱۲، ص۱۳۵؛ شاکر، محمد تقی، پژوهشی در روایات الف باب، مجلۀ علوم حدیث، ش ۶۶، ص۱۵۸.
- ↑ ر.ک: شاکر، محمد تقی، پژوهشی در روایات الف باب، مجلۀ علوم حدیث، ش ۶۶، ص۱۵۸.
- ↑ کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج ۱، ص۲۹۶.
- ↑ ر.ک: شاکر، محمد تقی، بهرامی، علی رضا، واکاوی نگاه فریقین به احادیث هزار درب دانش، مجلۀ تحقیقات علوم قرآن و حدیث، ش ۱۲، ص۱۳۵؛ محدثی، جواد، فرهنگ غدیر، ص۶۰۵.
- ↑ مناقب، ج ۲، ص۳۶.
- ↑ ر.ک: شاکر، محمد تقی، منابع علم امام در قرآن، فصلنامه امامت پژوهی، ش ۶، ص۱۷۵ ـ ۱۷۷؛ جزائری، سید محمود، کارکردهای علم غیب امامان معصوم در شئون ایشان، ص۶۸-۷۱؛ عرفانی، محمد نظیر، بررسی علم غیب معصومان در تفاسیر فریقین، ص۱۵۱؛ مطهری، مطهری، منصف علی، علم ائمه از نظر عقل و نقل، ص۶۴؛ شاکر، محمد تقی، بهرامی، علی رضا، واکاوی نگاه فریقین به احادیث هزار درب دانش، تحقیقات علوم قرآن و حدیث، ش ۲۶، ص۱۴۲؛ نجارزادگان، فتح‌الله، شاکر، محمد تقی، محمدی احمدآبادی، حسن، ظاهر و باطن قرآن و مبادی آگاهی امام از آن، فصلنامه معارف قرآنی، ش ۱۴، ص۴۸.
- ↑ مجلسی، محمد تقی، روضة المتقین، ج ۱، ص ۱۸۶.
- ↑ حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعه، ج ۱، ص ۵۷۲.
- ↑ ر.ک: شاکر، محمد تقی، بهرامی، علی رضا، واکاوی نگاه فریقین به احادیث هزار درب دانش، مجلۀ تحقیقات علوم قرآن و حدیث، ش ۱۲، ص ۱۳۹
- ↑ «دَخَلْتُ عَلَى أَبِي عَبْدِ اللَّهِ(ع) فَقُلْتُ لَهُ: جُعِلْتُ فِدَاكَ إِنِّي أَسْأَلُكَ عَنْ مَسْأَلَةٍ هَاهُنَا أَحَدٌ يَسْمَعُ كَلَامِي قَالَ: فَرَفَعَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ(ع) سِتْراً بَيْنَهُ وَ بَيْنَ بَيْتٍ آخَرَ فَاطَّلَعَ فِيهِ ثُمَّ قَالَ: يَا أَبَا مُحَمَّدٍ سَلْ عَمَّا بَدَا لَكَ قَالَ: قُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاكَ إِنَّ شِيعَتَكَ يَتَحَدَّثُونَ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ(ص) عَلَّمَ عَلِيّاً(ع) بَاباً يُفْتَحُ لَهُ مِنْهُ أَلْفُ بَابٍ قَالَ: فَقَالَ: يَا أَبَا مُحَمَّدٍ عَلَّمَ رَسُولُ اللَّهِ(ص) عَلِيّاً(ع) أَلْفَ بَابٍ يُفْتَحُ مِنْ كُلِّ بَابٍ أَلْفُ بَابٍ قَالَ: قُلْتُ هَذَا وَ اللَّهِ الْعِلْم...»؛ کلینی، محمد بن یعقوب، کافی، ج ۱، ص ۲۳۹.
- ↑ ر.ک: عرفانی، محمد نظیر، بررسی علم غیب معصومان در تفاسیر فریقین، ص ۱۸۱؛ غلامی، اصغر، آفاق علم امام در الکافی، وبگاه بیان معرفت.
- ↑ کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج ۱، ص ۲۹۶؛ بحارالانوار، ج ۴۰، ص ۱۳۰.
- ↑ ر.ک: مصباح یزدی، محمد تقی، آموزش عقاید، ص ۳۲۲؛ مطهری، منصف علی، علم ائمه از نظر عقل و نقل، ص ۶۴.
- ↑ صفار، محمد بن حسن، بصائرالدرجات، ج ۱، ص ۳۱۳
- ↑ ر.ک: نجارزادگان، فتح‌الله، شاکر، محمد تقی، محمدی احمدآبادی، حسن، ظاهر و باطن قرآن و مبادی آگاهی امام از آن، فصلنامه معارف قرآنی، ش ۱۴، ص ۴۸
- ↑ ر.ک: نجارزادگان، فتح‌الله، شاکر، محمد تقی، محمدی احمدآبادی، حسن، ظاهر و باطن قرآن و مبادی آگاهی امام از آن، فصلنامه معارف قرآنی، ش ۱۴، ص ۴۸؛ شاکر، محمد تقی، منابع علم امام در قرآن، فصلنامه امامت پژوهی، ش ۶، ص ۱۷۵ ۱۷۷.
- ↑ ر.ک: شاکر، محمد تقی، پژوهشی در روایات الف باب، مجلۀ علوم حدیث، ش ۶۶، ص۱۷۹