ابن سبیل در قرآن

اين مدخل از زیرشاخه‌های بحث ابن سبیل است. "ابن سبیل" از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:

ابن سبیل در قرآن - ابن سبیل در حدیث - ابن سبیل در کلام اسلامی - ابن سبیل در فقه سیاسی - ابن سبیل در معارف و سیره رضوی

مقدمه

ابن‌سبیل در لغت به کسی گفته می‌شود که فراوان سفر می‌کند؛ چون با راه ملازم و همراه است. برخی گفته‌اند: چون مسافر را کسی نمی‌شناسد، به راه نسبتش می‌دهند. در اصطلاح قرآنی و فقهی به مسافری گفته می‌شود که در راه مانده و مالی ندارد تا به وطن خود برگردد؛ اگرچه در وطن خود بی‌نیاز باشد. برخی، کسی را که عزم سفر کرده، ولی قدرت بر آن ندارد نیز داخل در گستره ابن‌سبیل دانسته‌اند و بعضی، مسافر نیازمند را گرچه مهمان باشد نیز از مصادیق آن برشمرده‌اند.

فقیهان، شرایطی از جمله اسلام، ایمان، عدالت، مباح بودن سفر و عدم امکان استقراض را در ادای حقوق به ابن سبیل مورد بررسی قرار داده‌اند. برخی ابن سبیل را "ابن‌ سبیل‌ الله " و مورد آن‌را هرکسی که در راه خدا کوشش کند دانسته‌اند؛ اگرچه در وطن بوده، و فقیر هم نباشد. واژه‌ابن‌سبیل‌ هشت‌ بار در آیات ﴿وَآتِ ذَا الْقُرْبَى حَقَّهُ وَالْمِسْكِينَ وَابْنَ السَّبِيلِ وَلَا تُبَذِّرْ تَبْذِيرًا﴾، ﴿فَآتِ ذَا الْقُرْبَى حَقَّهُ وَالْمِسْكِينَ وَابْنَ السَّبِيلِ ذَلِكَ خَيْرٌ لِلَّذِينَ يُرِيدُونَ وَجْهَ اللَّهِ وَأُولَئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ﴾، ﴿لَيْسَ الْبِرَّ أَنْ تُوَلُّوا وُجُوهَكُمْ قِبَلَ الْمَشْرِقِ وَالْمَغْرِبِ وَلَكِنَّ الْبِرَّ مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ وَالْمَلَائِكَةِ وَالْكِتَابِ وَالنَّبِيِّينَ وَآتَى الْمَالَ عَلَى حُبِّهِ ذَوِي الْقُرْبَى وَالْيَتَامَى وَالْمَسَاكِينَ وَابْنَ السَّبِيلِ وَالسَّائِلِينَ وَفِي الرِّقَابِ وَأَقَامَ الصَّلَاةَ وَآتَى الزَّكَاةَ وَالْمُوفُونَ بِعَهْدِهِمْ إِذَا عَاهَدُوا وَالصَّابِرِينَ فِي الْبَأْسَاءِ وَالضَّرَّاءِ وَحِينَ الْبَأْسِ أُولَئِكَ الَّذِينَ صَدَقُوا وَأُولَئِكَ هُمُ الْمُتَّقُونَ﴾، ﴿يَسْأَلُونَكَ مَاذَا يُنْفِقُونَ قُلْ مَا أَنْفَقْتُمْ مِنْ خَيْرٍ فَلِلْوَالِدَيْنِ وَالْأَقْرَبِينَ وَالْيَتَامَى وَالْمَسَاكِينِ وَابْنِ السَّبِيلِ وَمَا تَفْعَلُوا مِنْ خَيْرٍ فَإِنَّ اللَّهَ بِهِ عَلِيمٌ﴾،﴿وَاعْبُدُوا اللَّهَ وَلَا تُشْرِكُوا بِهِ شَيْئًا وَبِالْوَالِدَيْنِ إِحْسَانًا وَبِذِي الْقُرْبَى وَالْيَتَامَى وَالْمَسَاكِينِ وَالْجَارِ ذِي الْقُرْبَى وَالْجَارِ الْجُنُبِ وَالصَّاحِبِ بِالْجَنْبِ وَابْنِ السَّبِيلِ وَمَا مَلَكَتْ أَيْمَانُكُمْ إِنَّ اللَّهَ لَا يُحِبُّ مَنْ كَانَ مُخْتَالًا فَخُورًا﴾، ﴿وَاعْلَمُوا أَنَّمَا غَنِمْتُمْ مِنْ شَيْءٍ فَأَنَّ لِلَّهِ خُمُسَهُ وَلِلرَّسُولِ وَلِذِي الْقُرْبَى وَالْيَتَامَى وَالْمَسَاكِينِ وَابْنِ السَّبِيلِ إِنْ كُنْتُمْ آمَنْتُمْ بِاللَّهِ وَمَا أَنْزَلْنَا عَلَى عَبْدِنَا يَوْمَ الْفُرْقَانِ يَوْمَ الْتَقَى الْجَمْعَانِ وَاللَّهُ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ﴾، ﴿إِنَّمَا الصَّدَقَاتُ لِلْفُقَرَاءِ وَالْمَسَاكِينِ وَالْعَامِلِينَ عَلَيْهَا وَالْمُؤَلَّفَةِ قُلُوبُهُمْ وَفِي الرِّقَابِ وَالْغَارِمِينَ وَفِي سَبِيلِ اللَّهِ وَابْنِ السَّبِيلِ فَرِيضَةً مِنَ اللَّهِ وَاللَّهُ عَلِيمٌ حَكِيمٌ﴾، ﴿مَا أَفَاءَ اللَّهُ عَلَى رَسُولِهِ مِنْ أَهْلِ الْقُرَى فَلِلَّهِ وَلِلرَّسُولِ وَلِذِي الْقُرْبَى وَالْيَتَامَى وَالْمَسَاكِينِ وَابْنِ السَّبِيلِ كَيْ لَا يَكُونَ دُولَةً بَيْنَ الْأَغْنِيَاءِ مِنْكُمْ وَمَا آتَاكُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَمَا نَهَاكُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا وَاتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ شَدِيدُ الْعِقَابِ﴾ آمده است.

احسان و انفاق به ابن سبیل

از برخی متون برمی‌آید که دست‌گیری از ابن‌سبیل، پیش از اسلام نیز رایج بوده است و اسلام، افزون بر امضای آن، کمک به ابن‌سبیل را در نظام اقتصادی خویش قرار داد. قرآن کریم، نیکی به ابن‌سبیل را در کنار عبادت خداوند، پرهیز از شرک و نیکی به پدر و مادر و خویشاوندان سفارش کرده است: ﴿وَاعْبُدُوا اللَّهَ وَلَا تُشْرِكُوا بِهِ شَيْئًا وَبِالْوَالِدَيْنِ إِحْسَانًا وَبِذِي الْقُرْبَى وَالْيَتَامَى وَالْمَسَاكِينِ وَالْجَارِ ذِي الْقُرْبَى وَالْجَارِ الْجُنُبِ وَالصَّاحِبِ بِالْجَنْبِ وَابْنِ السَّبِيلِ وَمَا مَلَكَتْ أَيْمَانُكُمْ إِنَّ اللَّهَ لَا يُحِبُّ مَنْ كَانَ مُخْتَالًا فَخُورًا﴾ همچنین پرداخت مال به ابن‌سبیل را در کنار ایمان به خدا و روز قیامت و کمک به ذوی‌القربی از مصادیق نیکی برشمرده است. ﴿لَيْسَ الْبِرَّ أَنْ تُوَلُّوا وُجُوهَكُمْ قِبَلَ الْمَشْرِقِ وَالْمَغْرِبِ وَلَكِنَّ الْبِرَّ مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ وَالْمَلَائِكَةِ وَالْكِتَابِ وَالنَّبِيِّينَ وَآتَى الْمَالَ عَلَى حُبِّهِ ذَوِي الْقُرْبَى وَالْيَتَامَى وَالْمَسَاكِينَ وَابْنَ السَّبِيلِ وَالسَّائِلِينَ وَفِي الرِّقَابِ وَأَقَامَ الصَّلَاةَ وَآتَى الزَّكَاةَ وَالْمُوفُونَ بِعَهْدِهِمْ إِذَا عَاهَدُوا وَالصَّابِرِينَ فِي الْبَأْسَاءِ وَالضَّرَّاءِ وَحِينَ الْبَأْسِ أُولَئِكَ الَّذِينَ صَدَقُوا وَأُولَئِكَ هُمُ الْمُتَّقُونَ﴾

آیه ﴿يَسْأَلُونَكَ مَاذَا يُنْفِقُونَ قُلْ مَا أَنْفَقْتُمْ مِنْ خَيْرٍ فَلِلْوَالِدَيْنِ وَالْأَقْرَبِينَ وَالْيَتَامَى وَالْمَسَاكِينِ وَابْنِ السَّبِيلِ وَمَا تَفْعَلُوا مِنْ خَيْرٍ فَإِنَّ اللَّهَ بِهِ عَلِيمٌ﴾ بر انفاق به پدر و مادر و خویشان و در راه ماندگان تأکید کرده است.

در آیه ﴿وَآتِ ذَا الْقُرْبَى حَقَّهُ وَالْمِسْكِينَ وَابْنَ السَّبِيلِ وَلَا تُبَذِّرْ تَبْذِيرًا﴾ و آیه ﴿فَآتِ ذَا الْقُرْبَى حَقَّهُ وَالْمِسْكِينَ وَابْنَ السَّبِيلِ ذَلِكَ خَيْرٌ لِلَّذِينَ يُرِيدُونَ وَجْهَ اللَّهِ وَأُولَئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ﴾ به ادای حقّ ابن‌سبیل سفارش شده است. علامه طباطبایی می‌گوید: از آنجا که آیه ﴿وَآتِ ذَا الْقُرْبَى حَقَّهُ وَالْمِسْكِينَ وَابْنَ السَّبِيلِ وَلَا تُبَذِّرْ تَبْذِيرًا﴾ از سوره‌های مکّی است، دادن حقوق خویشان، مسکینان و در راه ماندگان از احکامی است که پیش از هجرت در مکّه تشریع شده است؛ البتّه عدّه‌ای با استناد به بعضی روایات که بخشیدن فدک به حضرت فاطمه را پس از نزول این آیه دانسته‌اند، آن را از آیات مدنی می‌دانند.

ابن سبیل از مستحقان زکات

ابن سبیل در آیه ﴿إِنَّمَا الصَّدَقَاتُ لِلْفُقَرَاءِ وَالْمَسَاكِينِ وَالْعَامِلِينَ عَلَيْهَا وَالْمُؤَلَّفَةِ قُلُوبُهُمْ وَفِي الرِّقَابِ وَالْغَارِمِينَ وَفِي سَبِيلِ اللَّهِ وَابْنِ السَّبِيلِ فَرِيضَةً مِنَ اللَّهِ وَاللَّهُ عَلِيمٌ حَكِيمٌ﴾ از مستحقّان زکات شمرده شده است. با توجّه به ذیل آیه ﴿فَرِيضَةً مِنَ اللَّهِ ﴾ می‌توان گفت: آیه مربوط به زکات واجب است و امّا زکات مستحب را از آیات احسان و انفاق و ادای مال به ابن‌سبیل می‌توان استفاده کرد. در آیه دیگری می‌فرماید: ﴿لَيْسَ الْبِرَّ أَنْ تُوَلُّوا وُجُوهَكُمْ قِبَلَ الْمَشْرِقِ وَالْمَغْرِبِ وَلَكِنَّ الْبِرَّ مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ وَالْمَلَائِكَةِ وَالْكِتَابِ وَالنَّبِيِّينَ وَآتَى الْمَالَ عَلَى حُبِّهِ ذَوِي الْقُرْبَى وَالْيَتَامَى وَالْمَسَاكِينَ وَابْنَ السَّبِيلِ وَالسَّائِلِينَ وَفِي الرِّقَابِ وَأَقَامَ الصَّلَاةَ وَآتَى الزَّكَاةَ وَالْمُوفُونَ بِعَهْدِهِمْ إِذَا عَاهَدُوا وَالصَّابِرِينَ فِي الْبَأْسَاءِ وَالضَّرَّاءِ وَحِينَ الْبَأْسِ أُولَئِكَ الَّذِينَ صَدَقُوا وَأُولَئِكَ هُمُ الْمُتَّقُونَ﴾ برخی گفته‌اند: این آیه را نمی‌توان بر زکات حمل کرد؛ زیرا در ادامه آیه، زکات به طور مستقل مطرح شده است.

ابن سبیل از مستحقان خمس

در آیه ﴿وَاعْلَمُوا أَنَّمَا غَنِمْتُمْ مِنْ شَيْءٍ فَأَنَّ لِلَّهِ خُمُسَهُ وَلِلرَّسُولِ وَلِذِي الْقُرْبَى وَالْيَتَامَى وَالْمَسَاكِينِ وَابْنِ السَّبِيلِ إِنْ كُنْتُمْ آمَنْتُمْ بِاللَّهِ وَمَا أَنْزَلْنَا عَلَى عَبْدِنَا يَوْمَ الْفُرْقَانِ يَوْمَ الْتَقَى الْجَمْعَانِ وَاللَّهُ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ﴾، یک پنجم غنایم برای خدا و پیامبر و خویشاوندان او و یتیمان و بینوایان و در راه‌ ماندگان دانسته شده است. بنابر نظر مفسّران و فقیهان شیعه، قسمتی از خمس که به ابن‌سبیل داده می‌شود مخصوص در راه‌ ماندگان خاندان پیامبر است که خداوند آن را عوض زکات برای آنها قرار داده؛ ولی مفسّران و فقهای اهل‌سنّت، این قسمت از خمس را به هر مسافر در راه مانده‌ای (اعمّ از سادات) متعلّق می‌دانند. طبری و زمخشری روایاتی را از امام سجاد و حضرت علی(ع) نقل کرده‌اند که نظر شیعه را تأیید می‌کند .

ابن سبیل از مستحقان فیء

طبق آیه ﴿مَا أَفَاءَ اللَّهُ عَلَى رَسُولِهِ مِنْ أَهْلِ الْقُرَى فَلِلَّهِ وَلِلرَّسُولِ وَلِذِي الْقُرْبَى وَالْيَتَامَى وَالْمَسَاكِينِ وَابْنِ السَّبِيلِ كَيْ لَا يَكُونَ دُولَةً بَيْنَ الْأَغْنِيَاءِ مِنْكُمْ وَمَا آتَاكُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَمَا نَهَاكُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا وَاتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ شَدِيدُ الْعِقَابِ﴾ ابن‌سبیل، یکی از موارد مصارف شش‌گانه فیء است. مفسّران و فقیهان در این که آیا مقصود آیه، یتیمان، مستمندان و در راه ماندگان از عموم مردم است یا از خاندان پیامبر، اختلاف نظر دارند. به نظر مفسّران اهل‌سنّت و برخی از مفسّران شیعه، مقصود، یتیمان و مستمندان و در راه ماندگان عموم مردم است؛ ولی برخی مفسّران شیعه گفته‌اند: یتیمان، مستمندان و در راه‌ماندگان اهل بیت(ع) منظور است .

ابن سبیل در دانشنامه معاصر قرآن کریم

مسافر در راه مانده و نیازمند. سبیل به معنای راه و "ابن سبیل" به معنای فرزند راه می‌باشد. عرب بسیاری از چیزها را "ابن" و یا فرزند شیء دیگر می‌نامد؛ مانند "ابن سبیل" که به مسافر کثیر السفر گفته می‌شود و "ابن لیل" که راهپیمای شب می‌باشد و یا "این الدنیا" که به دنبال مال و ثروت یا صاحب آن می‌باشد. از این‌رو در لغت تنها به مسافری که ملازم راه باشد و بسیار سفر کند "ابن سبیل" گفته می‌شود. ابن سبیل به معنای مهمان هم آمده است؛ شاید دلیلش این باشد که چون در روزگار گذشته، برای مسافران رستوران بین راهی وجود نداشت و حمل توشه نیز در مسافرت‌های طولانی مقدور نبود، مسافر در طول راه، بر ساکنان حریم راه وارد میشد و آنان نیز از مسافران پذیرایی می‌کردند.

در اصطلاح قرآن به هر مسافر یا مهمانی، ابن سبیل گفته نمی‌شود، بلکه به مسافر وامانده و نیازمندی ابن سبیل گفته می‌شود که برای رسیدن به مقصد، توان مالی ندارد؛ هرچند در شهر و دیار خودش بی‌نیاز باشد .

واژه "ابن سبیل"، تنها در هشت آیه از قرآن آمده است که عبارتند از: ﴿وَآتِ ذَا الْقُرْبَى حَقَّهُ وَالْمِسْكِينَ وَابْنَ السَّبِيلِ وَلَا تُبَذِّرْ تَبْذِيرًا﴾، ﴿فَآتِ ذَا الْقُرْبَى حَقَّهُ وَالْمِسْكِينَ وَابْنَ السَّبِيلِ ذَلِكَ خَيْرٌ لِلَّذِينَ يُرِيدُونَ وَجْهَ اللَّهِ وَأُولَئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ﴾، ﴿لَيْسَ الْبِرَّ أَنْ تُوَلُّوا وُجُوهَكُمْ قِبَلَ الْمَشْرِقِ وَالْمَغْرِبِ وَلَكِنَّ الْبِرَّ مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ وَالْمَلَائِكَةِ وَالْكِتَابِ وَالنَّبِيِّينَ وَآتَى الْمَالَ عَلَى حُبِّهِ ذَوِي الْقُرْبَى وَالْيَتَامَى وَالْمَسَاكِينَ وَابْنَ السَّبِيلِ وَالسَّائِلِينَ وَفِي الرِّقَابِ وَأَقَامَ الصَّلَاةَ وَآتَى الزَّكَاةَ وَالْمُوفُونَ بِعَهْدِهِمْ إِذَا عَاهَدُوا وَالصَّابِرِينَ فِي الْبَأْسَاءِ وَالضَّرَّاءِ وَحِينَ الْبَأْسِ أُولَئِكَ الَّذِينَ صَدَقُوا وَأُولَئِكَ هُمُ الْمُتَّقُونَ﴾، ﴿يَسْأَلُونَكَ مَاذَا يُنْفِقُونَ قُلْ مَا أَنْفَقْتُمْ مِنْ خَيْرٍ فَلِلْوَالِدَيْنِ وَالْأَقْرَبِينَ وَالْيَتَامَى وَالْمَسَاكِينِ وَابْنِ السَّبِيلِ وَمَا تَفْعَلُوا مِنْ خَيْرٍ فَإِنَّ اللَّهَ بِهِ عَلِيمٌ﴾،﴿وَاعْبُدُوا اللَّهَ وَلَا تُشْرِكُوا بِهِ شَيْئًا وَبِالْوَالِدَيْنِ إِحْسَانًا وَبِذِي الْقُرْبَى وَالْيَتَامَى وَالْمَسَاكِينِ وَالْجَارِ ذِي الْقُرْبَى وَالْجَارِ الْجُنُبِ وَالصَّاحِبِ بِالْجَنْبِ وَابْنِ السَّبِيلِ وَمَا مَلَكَتْ أَيْمَانُكُمْ إِنَّ اللَّهَ لَا يُحِبُّ مَنْ كَانَ مُخْتَالًا فَخُورًا﴾، ﴿وَاعْلَمُوا أَنَّمَا غَنِمْتُمْ مِنْ شَيْءٍ فَأَنَّ لِلَّهِ خُمُسَهُ وَلِلرَّسُولِ وَلِذِي الْقُرْبَى وَالْيَتَامَى وَالْمَسَاكِينِ وَابْنِ السَّبِيلِ إِنْ كُنْتُمْ آمَنْتُمْ بِاللَّهِ وَمَا أَنْزَلْنَا عَلَى عَبْدِنَا يَوْمَ الْفُرْقَانِ يَوْمَ الْتَقَى الْجَمْعَانِ وَاللَّهُ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ﴾، ﴿إِنَّمَا الصَّدَقَاتُ لِلْفُقَرَاءِ وَالْمَسَاكِينِ وَالْعَامِلِينَ عَلَيْهَا وَالْمُؤَلَّفَةِ قُلُوبُهُمْ وَفِي الرِّقَابِ وَالْغَارِمِينَ وَفِي سَبِيلِ اللَّهِ وَابْنِ السَّبِيلِ فَرِيضَةً مِنَ اللَّهِ وَاللَّهُ عَلِيمٌ حَكِيمٌ﴾، ﴿مَا أَفَاءَ اللَّهُ عَلَى رَسُولِهِ مِنْ أَهْلِ الْقُرَى فَلِلَّهِ وَلِلرَّسُولِ وَلِذِي الْقُرْبَى وَالْيَتَامَى وَالْمَسَاكِينِ وَابْنِ السَّبِيلِ كَيْ لَا يَكُونَ دُولَةً بَيْنَ الْأَغْنِيَاءِ مِنْكُمْ وَمَا آتَاكُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَمَا نَهَاكُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا وَاتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ شَدِيدُ الْعِقَابِ﴾.

در قران، ابن سبیل یکی از اصناف مستحق دریافت صدقات مستحب، صدقات واجب (یا زکات)، خمس و نیز، اموال فیء که در اختیار حاکم یا حکومت اسلامی است شمرده شده است؛ با این توضیح که آیات ﴿لَيْسَ الْبِرَّ أَنْ تُوَلُّوا وُجُوهَكُمْ قِبَلَ الْمَشْرِقِ وَالْمَغْرِبِ وَلَكِنَّ الْبِرَّ مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ وَالْمَلَائِكَةِ وَالْكِتَابِ وَالنَّبِيِّينَ وَآتَى الْمَالَ عَلَى حُبِّهِ ذَوِي الْقُرْبَى وَالْيَتَامَى وَالْمَسَاكِينَ وَابْنَ السَّبِيلِ وَالسَّائِلِينَ وَفِي الرِّقَابِ وَأَقَامَ الصَّلَاةَ وَآتَى الزَّكَاةَ وَالْمُوفُونَ بِعَهْدِهِمْ إِذَا عَاهَدُوا وَالصَّابِرِينَ فِي الْبَأْسَاءِ وَالضَّرَّاءِ وَحِينَ الْبَأْسِ أُولَئِكَ الَّذِينَ صَدَقُوا وَأُولَئِكَ هُمُ الْمُتَّقُونَ﴾، ﴿يَسْأَلُونَكَ مَاذَا يُنْفِقُونَ قُلْ مَا أَنْفَقْتُمْ مِنْ خَيْرٍ فَلِلْوَالِدَيْنِ وَالْأَقْرَبِينَ وَالْيَتَامَى وَالْمَسَاكِينِ وَابْنِ السَّبِيلِ وَمَا تَفْعَلُوا مِنْ خَيْرٍ فَإِنَّ اللَّهَ بِهِ عَلِيمٌ﴾، ﴿وَاعْبُدُوا اللَّهَ وَلَا تُشْرِكُوا بِهِ شَيْئًا وَبِالْوَالِدَيْنِ إِحْسَانًا وَبِذِي الْقُرْبَى وَالْيَتَامَى وَالْمَسَاكِينِ وَالْجَارِ ذِي الْقُرْبَى وَالْجَارِ الْجُنُبِ وَالصَّاحِبِ بِالْجَنْبِ وَابْنِ السَّبِيلِ وَمَا مَلَكَتْ أَيْمَانُكُمْ إِنَّ اللَّهَ لَا يُحِبُّ مَنْ كَانَ مُخْتَالًا فَخُورًا﴾، ﴿وَآتِ ذَا الْقُرْبَى حَقَّهُ وَالْمِسْكِينَ وَابْنَ السَّبِيلِ وَلَا تُبَذِّرْ تَبْذِيرًا﴾ و ﴿فَآتِ ذَا الْقُرْبَى حَقَّهُ وَالْمِسْكِينَ وَابْنَ السَّبِيلِ ذَلِكَ خَيْرٌ لِلَّذِينَ يُرِيدُونَ وَجْهَ اللَّهِ وَأُولَئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ﴾، ابن سبیل را از مستحقین دریافت انفاق یا همان صدقات مستحبی می‌داند و آیه ﴿وَاعْلَمُوا أَنَّمَا غَنِمْتُمْ مِنْ شَيْءٍ فَأَنَّ لِلَّهِ خُمُسَهُ وَلِلرَّسُولِ وَلِذِي الْقُرْبَى وَالْيَتَامَى وَالْمَسَاكِينِ وَابْنِ السَّبِيلِ إِنْ كُنْتُمْ آمَنْتُمْ بِاللَّهِ وَمَا أَنْزَلْنَا عَلَى عَبْدِنَا يَوْمَ الْفُرْقَانِ يَوْمَ الْتَقَى الْجَمْعَانِ وَاللَّهُ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ﴾، او را یکی از مستحقین خمس به شمار می‌آورد و آیه ﴿إِنَّمَا الصَّدَقَاتُ لِلْفُقَرَاءِ وَالْمَسَاكِينِ وَالْعَامِلِينَ عَلَيْهَا وَالْمُؤَلَّفَةِ قُلُوبُهُمْ وَفِي الرِّقَابِ وَالْغَارِمِينَ وَفِي سَبِيلِ اللَّهِ وَابْنِ السَّبِيلِ فَرِيضَةً مِنَ اللَّهِ وَاللَّهُ عَلِيمٌ حَكِيمٌ﴾ هم، یکی از مصارف زکات واجب را "ابن سبیل" ذکر می‌کند و در آیه ﴿مَا أَفَاءَ اللَّهُ عَلَى رَسُولِهِ مِنْ أَهْلِ الْقُرَى فَلِلَّهِ وَلِلرَّسُولِ وَلِذِي الْقُرْبَى وَالْيَتَامَى وَالْمَسَاكِينِ وَابْنِ السَّبِيلِ كَيْ لَا يَكُونَ دُولَةً بَيْنَ الْأَغْنِيَاءِ مِنْكُمْ وَمَا آتَاكُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَمَا نَهَاكُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا وَاتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ شَدِيدُ الْعِقَابِ﴾ نیز، ابن سبیل از جمله مستحقین دریافت اموال "فیء" تلقی شده است.

مفسران، زمانی که به تفسیر آیات مربوط به "ابن سبیل" رسیده‌اند به دلیل مباحث با اهمیت تر، همچون خمس و زکات و فیء و امثال آن به طور مبسوط به آن مباحث پرداخته و در بحث "ابن سبیل"، غالباً به معنای لغوی و اصطلاحی و گزارش دیدگاه صحابه و روایات دیگر بسنده کرده‌اند و در مواردی نیز به ذکر مسائل اختلافی و شرایطی پرداخته‌اند که بدون تحقق آن شرایط، ابن سبیل از دیدگاه آنان، استحقاق دریافت خمس و زکات و فیء را پیدا نمی‌کند.

مفسران پیشین در وجود ابن سبیل مستحق دریافت اتفاقات مالی (با شرایطش) تردید نکرده‌اند ولی با توجه به امکانات گسترده‌ای که در عصر حاضر وجود دارد برخی از مفسران معاصر، بسیار دور از واقعیت می‌دانند که کسی در شهر و دیار خودش بی‌نیاز باشد، ولی در سفر به گونه‌ای درمانده و نیازمند شود که برای رسیدن به مقصد مشکل پیدا کند و نتواند از مال خودش استفاده نماید. به عنوان مثال، رشید رضا بر این باور است در کشورهای متمدن عصر حاضر، احتمال این که کسی نتواند مال خودش را از جایی دیگر به محل مورد نظر برساند بسیار اندک است.

نکته دیگری که برخی از مفسران معاصر آن را یادآوری کرده‌اند این است که دیدگاه اسلام و قرآن را مبنی بر لزوم کمک و یاری رساندن به مسافران درمانده و در راه مانده، میتواند یک نوع تشویق به گردشگری از نظر اسلام به شمار آید. که می‌توان از این ظرفیت‌های مالی به‌ویژه از اموال فیء که در اختیار حاکم یا حکومت اسلامی است به منظور گسترش گردشگری بهره‌برداری شود؛ به‌ویژه این که برخی مفسران و فقهاء در راه ماندن را نیز شرط مصداق ابن سبیل بودن ندانسته و حتی کسی را که می‌خواهد سفر لازمی را شروع کند ولی امکانات مالی ندارد، جزء ابن سبیل به شمار آورده‌اند.

به لحاظ این که ابن سبیل در قرآن یکی از مصارف هشت‌گانه زکات واجب و یکی از مصارف شش‌گانه خمس و نیز از جمله مصارف فیء و صدقات مستحب دانسته شده است به طور طبیعی، ابن سبیل از دیدگاه فقهی در مذاهب مختلف مورد بحث قرار گرفته است. آنچه که در بین فقها اتفاق نظر وجود دارد این است که: ابن سبیل به مسافری گفته می‌شود که برای رسیدن به مقصد، استطاعت مالی ندارد؛ ولی موارد اختلافی هم زیاد است که برخی از آنها عبارتند از:

1. سید بودن یا نبودن ابن سبیل و تفاوت آن دو در جواز و عدم جواز پرداخت خمس به آنان.
2. لزوم این که سفر باید در طاعت باشد به دو صورت معنا شده است. یکی این که سفر مستحب یا واجب باشد؛ دیگر اینکه سفر مباح هم اشکال ندارد.
3. توان وام گرفتن یا فروختن اموال خود را نداشته باشد.
4. اختلاف در مورد این که ابن سبیل مستحق دریافت کمک مالی، لزوماً باید در راه مانده باشد یا این که در سفر لازم ابتدایی نیز، باید یا میتوان او را یاری کرد. مباحث فوق از جمله مواردی هستند که در بین مذاهب فقهی و احیاناً بین فقیهان یک مذهب، اختلاف نظر وجود دارد و در کتب تفسیری و فقهی به طور نسبتاً گسترده بحث شده است.

منابع

1. سحرخوان، محمد، مقاله «ابن سبیل»، دائرة المعارف قرآن کریم ج۱
2. نوری‌ها، حسن علی، مقاله «ابن سبیل»، دانشنامه معاصر قرآن کریم

پانویس