سوره حمد در علوم قرآنی
| فاتحه آغازگر و گشایندهٔ قرآن | |
|---|---|
 | |
| دسته‌بندی | مکی |
| نام‌های دیگر | حمد ام‌القرآن ام‌الکتاب کنز سبع من المثانی |
| اطلاعات آماری | |
| شمارهٔ نزول | ۵ |
| جزء | ۱ |
| حزب | ۱ |
| شمار آیه‌ها | ۷ |
| شمار واژه‌ها | ۲۹ |
| شمار حرف‌ها | ۱۴۳ |
مقدمه
اولین سوره قرآن و پنجمین آن در ترتیب نزول، نازل شده در مکه، با موضوع سپاس و ستایش خدا به جهت نعمت صراط مستقیم.
سوره حمد در ترتیب فعلی قرآن، اولین سوره و در ترتیب نزول پنجمین سوره است که در سال اول بعثت بعد از «سوره مدثر» در مکه نازل شده و دارای هفت آیه، بیست و نه کلمه و یکصد و چهل و سه حرف است[۱]. برخی گفته‌اند این سوره به جهت شرافت و فضل آن دو بار نازل شده هم در مکه و هم در مدینه[۲]. لکن چون اولین بار در مکه نازل شده است لذا آن را مکی شمرده‌اند.
وجه تسمیه این سوره به «حمد» شروع این سوره با حمد الهی است و این سوره جامع‌ترین حمد خدا را در بردارد.
برای این سوره، اسامی فراوانی ذکر شده که هر یک بیانگر فضائل و ابعاد مهم این سوره است. مشهورترین آنها عبارتند از: حمد، ام الکتاب، ام القرآن، سبع مثانی، فاتحة الکتاب، واقیه، شافیه و کنز.
از مهم‌ترین این نام‌ها 
سَبْعًا مِنَ الْمَثَانِي
است که همتای قرآن ذکر شده است: وَلَقَدْ آتَيْنَاكَ سَبْعًا مِنَ الْمَثَانِي وَالْقُرْآنَ الْعَظِيمَ[۳]. مفسران برای «سبع مثانی » در تفسیر ذکر کرده‌اند، یکی هفت سوره طولانی قرآن و دیگری سوره حمد[۴]. اغلب مفسران سبع مثانی را سوره حمد دانسته‌اند و هفت دوتایی بودن سوره حمد به جهات زیر است:
- نسوره حمد دو بار نازل شده که یک بار در ابتدای بعثت در مکه و بار دوم در مدینه بعد از تغییر قبله نازل شده است.
- در هر نمازی واجب است سوره حمد دو بار خوانده شود: یک بار در رکعت اول و یک بار هم در رکعت دوم[۵].
- سوره حمد دو قسمت است: در نیمی از آن از زبان خدا و نیم دیگر به زبان مردم سخن گفته می‌شود.
- نیمی از آن ثنای الهی است و نیم دیگر عطای او[۶].
- هفت کلمه در این سوره، دو بار تکرار شده که عبارتند از:
اللَّهِ
، الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ، إِيَّاكَ، صِرَاطَ و عَلَيْهِمْ. - در این سوره انسان‌ها دو گروه شده‌اند: نعمت یافتگان و محرومین از نعمت.
- محرومین از نعمت نیز دو گروه شده‌اند: غضب شدگان بر آنان و گمراهان الْمَغْضُوبِ عَلَيْهِمْ وَلاَ الضَّالِّينَ.
سوره حمد در عین فشردگی و کوتاهی، جامعیت بی‌نظیری دارد و به همین جهت عِدل و همتای قرآن قرار گرفته است.
امام رضا(ع) فرموده است: «اگر گفته شود: چرا هر قرائتی در نماز به سوره حمد آغاز می‌شود نه سوره‌های دیگر؟ در جواب می‌گوییم: به این جهت، نماز با سوره حمد آغاز گشته که آنچه از خیر و حکمت در این سوره یک‌جا فراهم آمده است در سایر سوره‌های قرآن یافت نمی‌شود.... محققاً تمام معانی خیر و حکمت از امور مربوط به دنیا و آخرت، در سوره حمد گرد آمده که هیچ کلامی به جامعیت آن نمی‌رسد»[۷].
هر یک از کلمات کلیدی این سوره خود موضوع و هدف سوره‌های دیگر قرآن قرارگرفته است؛ مثلاً چندین سوره از قرآن به رحمن بودن خدا پرداخته است، پس تمام معارف دیگر سوره‌های دیگر قرآن در این سوره بیان شده است.
در باب جامعیت سوره حمد، ابن عباس از امام علی(ع) نقل نموده است که آن حضرت فرمود: هر چه در عالم است در قرآن است و هر چه در قرآن آمده در سوره فاتحه تمام آن ذکر شده است و هر چه در فاتحه است در بِسْمِ اللَّهِ است و هر چه در بِسْمِ اللَّهِ است در حرف باء است و من نقطه‌ای هستم که در زیر حرف باء است[۸].
در فضیلت این سوره روایات فراوانی ذکر شده است. در روایتی آمده که جبرئیل به پیامبر عرض می‌کند: ای محمد، من همیشه نگران بودم که امت اسلامی مانند امت‌های گذشته عذاب شود، پس وقتی سوره حمد نازل شد، مطمئن شدم که امت اسلامی نظیر امت‌های پیشین عذاب نخواهد شد. پیامبر(ص) فرمود: ای جبرئیل، برای چه دیگر خوف نداری؟ عرض کرد: زیرا خداوند در توصیف جهنم می‌فرماید: لَهَا سَبْعَةُ أَبْوَابٍ لِكُلِّ بَابٍ مِنْهُمْ جُزْءٌ مَقْسُومٌ[۹] و سوره حمد نیز هفت آیه دارد، پس هر کس از امت تو این سوره را بخواند با هر آیه‌ای از آن، یکی از درهای جهنم به روی او بسته شود و امت تو به سلامت از جهنم عبور می‌کند[۱۰].
به سبب عظمت و فضیلت سوره حمد است که وقتی این سوره نازل شد ابلیس ناله کرده است. چنان که از امام صادق(ع) نقل شده است که فرمود: ابلیس چهار بار فریاد کشید و ناله سر داد: نخستین بار روزی بود که از درگاه خدا رانده شد، سپس هنگامی بود که از بهشت به زمین تنزل یافت، سومین بار هنگام بعثت حضرت محمد(ص) بعد از فترت پیامبران بود و آخرین بار زمانی بود که سوره حمد نازل شد[۱۱].
سوره حمد از شریف‌ترین گنج‌های عرش خدا است. امیرمؤمنان(ع) از پیامبر اکرم(ص) نقل می‌کند که فرمود: خدای عزوجل به من فرمود: ای محمد، به تو سبع مثانی و قرآن بزرگ را دادیم، پس خدا به سوره فاتحة الکتاب بر من جداگانه منت نهاد و فاتحة الکتاب را در برابر همه قرآن قرار داد و آن شریف‌ترین چیزی است که از گنج‌های عرش الهی بوده و خدای عزوجل آن را به پیامبرش اختصاص داده و او را شریف شمرده و احدی را با او از پیامبران خود شریک نکرده است جز حضرت سلیمان(ع) را که فقط بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ را به او داده است.
نمی‌بینی که در داستان بلقیس آورده است که گوید: به سوی من نام‌های گرامی افکنده شده و نامه از طرف سلیمان است و در آن نامه بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ ذکر شده است. پس آگاه باشید هر کس این سوره را با اعتقاد به دوستی و پیروی از محمد و آل پاکش بخواند و مطیع امر ایشان و مؤمن به ظاهر و باطن آنان باشد خدا در مقابل هر حرف آن، حسنه‌ای به او عطا کند که بهتر از دنیا و آنچه در دنیا است خواهد بود و هر که گوش کند به کسی که آن را میخواند به مقدار ثلث ثواب خواننده آن ثواب دارد. پس باید هر کس که این غنیمت در دسترس او است هر چه می‌تواند از آن استفاده کند مبادا وقتش بگذرد و حسرتش در دل شما بماند[۱۲].
از پیامبر اکرم(ص) نقل شده که به جابر فرمود: آیا برترین سوره‌ای را که خدا در کتابش نازل کرده به تو تعلیم کنم؟ جابر عرض کرد: آری پدر و مادرم به فدایت باد به من تعلیم کن، پیامبر اکرم(ص) سوره حمد را که ام‌الکتاب است به او آموخت، سپس اضافه فرمود این سوره شفای هر دردی است مگر مرگ[۱۳].
غرض سوره، حمد و سپاس پروردگار، عبادت و استعانت و درخواست از خدا است.
این سوره با کلمه الْحَمْدُ که به معنی سپاس و ستایش است آغاز شده و در آن از استعانت از خدا و بندگی او سخن به میان آمده و سپس طلب هدایت از او شده و راه و برنامه نعمت یافتگان از او درخواست گردیده است. در دایره علم معنی شناختی قرآنی، نعمت و حمد با هم همراه هستند، پس معلوم می‌شود در این سوره میخواهیم خدا را برای نعمتی شکرگزاری کنیم و آن نعمت صراط مستقیم است که همان راه قرآن، اسلام، پیامبر اکرم(ص) و امامان معصوم(ع) است[۱۴].
بخش‌های چهارگانه سوره:
- آیه: بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ[۱۵] شروع با نام خدا و رحمت عام و خاص خدا
- آیات: الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِينَ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ مَالِكِ يَوْمِ الدِّينِ[۱۶] اختصاص تمام حمدها به خدا و برهان بر آن
- آیه: إِيَّاكَ نَعْبُدُ وَإِيَّاكَ نَسْتَعِينُ[۱۷] استعانت فقط از خدا و انحصار عبادت برای او
- آیات: اهْدِنَا الصِّرَاطَ الْمُسْتَقِيمَ صِرَاطَ الَّذِينَ أَنْعَمْتَ عَلَيْهِمْ غَيْرِ الْمَغْضُوبِ عَلَيْهِمْ وَلَا الضَّالِّينَ[۱۸] درخواست هدایت و رهروی صراط مستقیم
بر اساس رویکرد کل‌نگرانه و روش ساختارشناسی، سوره حمد متشکل از چهار بخش و دو بلوک است. هر بخش متشکل از یک یا چند آیه است که با همدیگر وحدت موضوعی دارند.
در بلوک اول، تمام آیات بخش ۱ تا ۳ به معرفی صفات خدا پرداخته و در نتیجه تمام حمدها را مختص او شمرده است. در این آیات، برای اختصاص تمام حمدها به خدا، پنج کلمه که هر کلمه‌ای حد وسط و خلاصه‌ای از پنج برهان است ذکر شده که این کلمات عبارت است از: اللَّه ذات واجد جمیع صفات جمال و جلال، رَبِّ الْعَالَمِينَ، رَّحْمَنِ، رَّحِيمِ، مَالِكِ يَوْمِ الدِّينِ. هریک از اینها بهترین دلیل بر اختصاص حمد به آن ذات یکتای بی‌همتا است[۱۹].
بر اساس همین اسماء و صفات است که در آیه پنجم فقط او را شایسته برای استعانت و پرستش دانسته است. در بخش چهارم از خدا درخواست هدایت به صراط مستقیم شده است؛ پس بلوک دوم در واقع نتیجه بلوک اول است که وقتی تمام صفات کمال و جلال برای خدا بود باید انسان برای کمال به سوی او حرکت کند و صراط مستقیم را بپیماید. صراط مستقیم راهی است که به مشاهده محامد او منتهی می‌شود. و سالکان این راه از نعمت‌های الهی بهره‌مند هستند و منحرفین از این راه مستقیم، مورد غضب و گمراه هستند.
در برخی از احادیث قدسی در نگاه کل‌نگرانه به دو بلوک عمده بودن سوره حمد به این صورت تصریح شده است: سوره حمد را بین خود و بنده‌ام تقسیم نموده‌ام پس نصف این سوره برای من و نصف آن برای بنده‌ام است و آنچه بنده‌ام در این سوره سؤال کرده برای او می‌باشد[۲۰].
ساختار خرد هر آیه به زیبایی و استحکام آفریده شده که به عمق بخشی معنی آیه کمک شایان می‌کند، نظیر آیه: الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِينَ[۲۱] که دارای چهار کلمه است که دارای رابطه علت و معلولی با یکدیگر می‌باشند که در واقع الله و رب عالمین بودن، علت برای اختصاص تمام حمدها برای خدا است و نیز در آیه سوم و چهارم، هر کلمه آن علت دیگری برای اختصاص تمام حمدها به خدا است.[۲۲]
منابع
پانویس
- ↑ احسن الحدیث، ج۱، ص۳۷؛ التمهید، ج۱، ص۱۵۹.
- ↑ الکشاف، ج۱، ص۱ و ۳۱.
- ↑ «و بی‌گمان به تو سوره فاتحه و قرآن سترگ را داده‌ایم» سوره حجر، آیه ۸۷.
- ↑ مجمع البیان، ج۶، ص۵۳۰.
- ↑ نورالثقلین، ج۳، ص۲۷؛ تفسیر العیاشی، ج۱، ص۱۹.
- ↑ نورالثقلین، ج۳، ص۲۸.
- ↑ علل الشرائع، ج۱، ص۲۶۰؛ من لا یحضره الفقیه، ج۱، ص۳۱۰.
- ↑ تفسیر الصراط المستقیم، ج۳، ص۱۱۷.
- ↑ «که هفت دروازه دارد و هر دروازه از آن را بخشی جداست» سوره حجر، آیه ۴۴.
- ↑ التفسیر الکبیر، ج۱، ص۱۵۸.
- ↑ الخصال، ج۱، ص۲۶۳.
- ↑ أمالی، صدوق، ص۱۷۶.
- ↑ البرهان، ج۱، ص۹۸.
- ↑ تفسیر انوار ثقلین، ج۱، ص۹۷.
- ↑ «به نام خداوند بخشنده بخشاینده» سوره فاتحه، آیه ۱.
- ↑ «سپاس، خداوند، پروردگار جهانیان را به نام خداوند بخشنده بخشاینده مالک روز پاداش و کیفر» سوره فاتحه، آیه ۲-۴.
- ↑ «تنها تو را می‌پرستیم و تنها از تو یاری می‌جوییم» سوره فاتحه، آیه ۵.
- ↑ «راه راست را به ما بنمای راه آنان که به نعمت پرورده‌ای؛ که نه بر ایشان خشم آورده‌ای و نه گمراه‌اند» سوره فاتحه، آیه ۶ -۷.
- ↑ تفسیر انوار ثقلین، ج۱، ص۱۷۰؛ تسنیم، ج۱، ص۳۳۴.
- ↑ امالی، صدوق، ص۱۷۴.
- ↑ «سپاس، خداوند، پروردگار جهانیان را» سوره فاتحه، آیه ۲.
- ↑ محققیان، رضا، مقاله «سوره حمد»، دانشنامه معاصر قرآن کریم.