علم دفعی
علم دفعی آن است که علم به یکباره به امامان(ع) تعلیم داده شود. دربارۀ علم دفعی معصوم دو دیدگاه کلی وجود دارد: برخی قائل‌اند علوم امامان(ع) به صورت دفعی است هر چند علم به معلومات به صورت تدریجی بوده است، چراکه در آیات قرآن آمده است: ﴿وَنَزَّلْنَا عَلَيْكَ الْكِتَابَ تِبْيَانًا لِّكُلِّ شَيْء﴾[۱] و برخی دیگر قائل‌اند چنین نیست که همۀ علوم امامان(ع) را دفعی بدانیم زیرا علم‌آموزی به شیوه‌هایی مانند وحی و الهام و ... به طور طبیعی تدریجی بودن این علوم را می‌رساند.
معناشناسی
علم دفعی آن است که علم به یکباره به امامان(ع) تعلیم داده شود. حال آیا علومی که اهل بیت(ع) دارند به صورت دفعی به آنها تعلیم داده شده و یا تدریجی است؟
علم دفعی معصوم آری یا خیر؟
دربارۀ علم دفعی معصوم دو دیدگاه کلی وجود دارد:
قائلین به علم دفعی معصوم
برخی قائل‌اند[۲] علوم امامان(ع) به صورت دفعی است اگر چه معلوم آن تدریجی است، یعنی علم به معلومِ تدریجی دارند نه اینکه خود علم هم تدریجی باشد. به عبارتی دیگر تعلیم آنها به صورت دفعی بوده است هر چند علم به معلومات به صورت تدریجی بوده است. تعلّم و یادگیری پیامبر دفعی بوده است؛ چراکه در آیات قرآن آمده است: ﴿وَنَزَّلْنَا عَلَيْكَ الْكِتَابَ تِبْيَانًا لِّكُلِّ شَيْء﴾[۳]؛ ﴿لِكُلِّ شَيْء﴾ یعنی همه چیز و این با تدریج سازگار نیست. سپس در طول بیست و سه سال، قرآن با توجه به تحقق تدریجی حوادث و رخدادها و بر اساس نزول تدریجی، بر وقایع و رخدادها تطبیق داده می‌‌شد، چنین حالتی نیز در علم و معلوم امام وجود دارد. یعنی علوم ایشان دفعی است هر چند که علم آنان به معلوم تدریجی است. از روایاتی که دربارۀ تعلیم رسول خدا(ص) به امیرالمؤمنین(ع) وارد شده است می‌توان دریافت تعلیم ایشان تدریجی نبوده، بلکه آن حضرت به شکل دفعی و یکباره همۀ علوم را به امیرالمؤمنین(ع) به وراثت، آموزش داده است. از جملۀ این روایات،حدیث الف باب است: «یَفْتَحُ کُلُّ حَدِیثٍ أَلْفَ بَاب»[۴].[۵]
قائلین به علم دفعی و تدریجی معصوم
برخی دیگر قائل‌اند[۶] چنین نیست که همۀ علوم امامان(ع) را دفعی بدانیم زیرا علم‌آموزی به شیوه‌هایی مانند وحی، الهام، شهود و عرضۀ اعمال، به طور طبیعی تدریجی بودن این علوم را می‌رساند. همچنین روایات ازدیاد علم در شب‌های جمعه و یا شب قدر و یا ازدیاد علم ایشان به صورت دائمی در دنیا در آخرت بیانگر تدریجی بودن علم ایشان است. اصولاً باید توجه داشت مقتضای قابلیت عالَم مادی ظهور تدریجی علم است نه دفعی. البته این بدان معنا نیست که هیچ دانشی از آنان به طور دفعی نازل نشده است، طبیعی است که بخشی از دانش‌های آنان با قلمرو محدود یا گسترده، در زمان‌های خاصی به آنان عطا شده است.
از ظاهر آیات قرآن نیز می‌توان دریافت، نزول وحی بر پیامبران تدریجی بوده است و این‌گونه نبوده که آنان یکباره همۀ معارف وحیانی را دریافت کنند و ارتباط وحیانی آنان با خداوند قطع شود. در نزول تدریجی وحی بر پیامبر اکرم(ص) مطابق گزارش‌های تاریخی و شواهد قرآنی، تردیدی نیست. البته آیاتی هم وجود دارد که قرآن در شب قدر نازل شده است: ﴿إِنَّا أَنْزَلْنَاهُ فِي لَيْلَةِ الْقَدْرِ﴾[۷].[۸]
علم معصوم دفعی و تدریجی
در جمع میان این دو نظر باید گفت، علومی که به امامان(ع) داده شده است، برخی از آن به صورت دفعی است و برخی به صورت تدریجی و یا در مورد نزول قرآن گفته شده است، قرآن دارای دو نوع نزول است، تدریجی و دفعی. در شب قدر به صورت دفعی بر قلب پیامبر نازل شده است و در طول بیست و سه سال در مناسبت‌های مختلف نزول تدریجی داشته است. حال در علم دفعی و یا نزول دفعی علم به صورت اجمالی است و در علم تدریجی و نزول تدریجی علم، تفصیلی است[۹].
پرسش‌های وابسته
جستارهای وابسته
مدخل‌های زیرشاخه
- علم دفغی امام؛
- علم دفعی پیامبر؛
- علم دفعی پیامبر خاتم؛
- علم دفعی ولی؛
- علم دفعی وصی؛
- علم دفعی اهل بیت (ع)؛
- علم دفعی فاطمه زهرا (ع).
منبع‌شناسی جامع علم دفعی معصوم
منابع
طباطبایی، سید محمد حسین، علم امام و عصمت انبیاء و اوصیاء
طباطبایی، سید محمد حسین، در محضر علامه طباطبایی
فاضل لنکرانی، محمد جواد، گفتارهای حسینی
هاشمی، سید علی، قلمرو علوم برگزیدگان خداوند در قرآن
کرباسی‌زاده، علی، رضایی، محمد جعفر، علم امام در اندیشه علمای معاصر حوزه اصفهان
جزایری، سید محمود، کارکردهای علم غیب امامان معصوم در شئون ایشان
شاکر، محمد تقی، منابع علم امام در قرآن و روایات
پانویس
- ↑ سورۀ نحل، آیۀ ۸۹.
- ↑ مانند علامۀ طباطبایی و...
- ↑ سورۀ نحل، آیۀ ۸۹.
- ↑ صفار، محمد بن حسن، بصائر الدرجات، ص۳۱۳ تا ۳۱۵ و مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، ج ۲۲، ص۴۶۱.
- ↑ ر.ک: طباطبایی، سید محمد حسین، علم امام و عصمت انبیاء و اوصیاء، ص۳۳۱ و در محضر علامه طباطبایی، ص۲۰۱.
- ↑ مانند محمد جواد فاضل لنکرانی و...
- ↑ «ما آن (قرآن) را در شب قدر فرو فرستادیم» سوره قدر، آیه ۱.
- ↑ ر.ک: فاضل لنکرانی، محمد جواد، سخنرانی با موضوع: تحلیل عاشورا بدون علم غیب تحلیل جامعی نیست، وبگاه خبرگزاری بین‌المللی قرآن؛ هاشمی، سید علی، قلمرو علوم برگزیدگان خداوند در قرآن؛ کرباسی‌زاده، علی، رضایی، محمد جعفر، علم امام در اندیشه علمای معاصر حوزه اصفهان، فصلنامه نقد و نظر، ش ۶۹، ص۱۴۱؛ جزایری، سید محمود، کارکردهای علم غیب امامان معصوم در شئون ایشان.
- ↑ ر.ک. هاشمی، سید علی، قلمرو علوم برگزیدگان خداوند در قرآن؛ شاکر، محمد تقی، منابع علم امام در قرآن و روایات، ص۳۰