احترام و تکریم انسان در معارف و سیره نبوی

این مدخل زیرشاخهٔ بحث احترام و تکریم انسان است. احترام و تکریم انسان از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: احترام و تکریم انسان در قرآن - احترام و تکریم انسان در حدیث - احترام و تکریم انسان در فقه سیاسی - احترام و تکریم انسان در کلام اسلامی - احترام و تکریم انسان در معارف و سیره نبوی - احترام و تکریم انسان در معارف دعا و زیارات - پرسش‌های مرتبط

پیامبر خاتم (ص) باکرامت‌ترین انسان‌ها بود: «كَانَ أكْرَمَ النَّاسِ» و بیشترین تکریم را در رفتارش با خلق خدا داشت. رفتار پیامبر با مردم به تمام معنا کرامت‌آمیز بود. آن حضرت به هیچ وجه اجازه تحقیر کردن کسی را نمی‌داد و از اینکه در جامعه مردمان، یکدیگر را تحقیر کنند سخت پرهیز می‌داد.

مقدمه

سیره پیامبران در رفتار با انسان سیره موسوی است. آنان کریم بودند و در روابط اجتماعی و تعامل انسانی بر مبنای کرامت رفتار می‌کردند. انسان تا کریم نباشد نمی‌تواند تکریم کند و رسول خدا(ص) باکرامت‌ترین انسان‌ها بود، چنان که سیره‌نویسان در وصف آن حضرت نوشته‌اند: «كَانَ أكْرَمَ النَّاسِ» و علی(ع) در توصیف این شأن پیامبر چنین فرموده است: «كَانَ رَسُولُ اللَّهِ(ص)... أَكْرَمُهُمْ‏ عَشِيرَةً».

پیام‌آور کرامت انسانی، خود گرامی‌ترین خلق خدا بود که خدای سبحان در قرآن به وجود آن حضرت سوگند یاد کرده و فرموده است: ﴿لَعَمْرُكَ إِنَّهُمْ لَفِي سَكْرَتِهِمْ يَعْمَهُونَ﴾. "قاضی عیاض پس از ذکر این آیه شریفه و بیان اینکه خداوند در اینجا نهایت تعظیم و تکریم را نسبت به آن وجود عزیز عنوان فرموده، از قول ابن عباس چنین نقل کرده است: "خدای متعال وجودی را گرامی‌تر از محمد(ص) نیافرید و لباس هستی نپوشانید، و من نشنیده‌ام که خداوند جز به وجود [گرامی] او به کس دیگری سوگند یاد کرده باشد". شبیه به همین سخن از ابو الجوزاء نیز نقل شده است.

رسول خدا(ص) «اکرم خلق» بود و بیشترین تکریم را در رفتارش با خلق خدا داشت. او که مزین به وصف «لَوْلَاكَ‏ لَمَا خَلَقْتُ‏ الْأَفْلَاكَ‏» بود، در روابط اجتماعی‌اش کاملا بی‌پیرایه و عاری از هر تکلف بود، بدون هیچ مزیت مانند همگان و سیره اجتماعی‌اش بر تکریم مردمان استوار بود و آن چنان آنان را احترام می‌کرد و گرامی می‌داشت و شخصیت می‌بخشید که تصورش نیز برای بسیاری دشوار می‌نمود. حضرت حسین(ع) گوید از پدرم امیر مؤمنان علی(ع) از مجلس رسول خدا(ص) پرسش کردم، فرمود: "بهره هر یک از همنشینانش را ادا می‌کرد تا آنجا که همنشین او گمان نمی‌کرد کسی نزد رسول خدا از او گرامی‌تر باشد... مجلس او مجلس شکیبایی و حیا و راستی [و بردباری] و امانتداری بود، و در آن، نه صدایی بلند می‌شد و نه سخن زشتی بر زبان رانده می‌شد و نه خطاهای این و آن گفته می‌شد. همه [در مجلس او] برابر بودند و باتقوا بر یکدیگر برتری داده می‌شدند، و فروتن بودند و بزرگ‌ترها را گرامی می‌داشتند و با کوچک‌ترها مهربان بودند و نیازمند را بر خود ترجیح می‌دادند و بیگانه را پاس می‌داشتند".

رفتار پیامبر با مردم به تمام معنا کرامت‌آمیز بود. آن حضرت با خوش‌رویی بسیار با مردم رو به رو می‌شد و هرگز سخنی زشت بر زبان نیاورد و هیچ‌گاه کسی را سرزنش ننمود و عیب کسی را جستجو نکرد و هرگز سخن کسی را قطع نمی‌کرد مگر آنکه از حد گذشته باشد که در آن صورت با نهی و یا برخاستن سخن او را می‌برید.

رسول خدا(ص) در زمان‌های مختلف و به بیان‌های گوناگون بر روابط اجتماعی کرامت‌آمیز تأکید می‌کرد و از جمله می‌فرمود: «وَ مَنْ‏ أَكْرَمَ‏ أَخَاهُ‏ الْمُسْلِمَ‏ فَإِنَّمَا يُكْرِمُ‏ اللَّهَ‏ عَزَّ وَ جَلَّ‏».

پیامبر اکرم(ص) به هیچ وجه اجازه تحقیر کردن کسی را نمی‌داد و از اینکه در جامعه مردمان، یکدیگر را تحقیر کنند سخت پرهیز می‌داد و می‌فرمود: «لَا تُحَقِّرَنَ‏ أَحَداً مِنَ‏ الْمُسْلِمِينَ‏ فَإِنَّ صَغِيرَهُمْ عِنْدَ اللَّهِ كَبِيرٌ».

در تمام رفتارهای پیامبر تکریم جلوه داشت، چنان که گوشه‌ای از آن در خبر ابن شهر آشوب گزارش شده است: "[رسول خدا] به هر کس می‌رسید ابتدا سلام می‌کرد و هر کس برای خواسته‌ای نزد او می‌آمد در انجام دادن کار وی بردباری می‌کرد [تا خواسته‌اش برآورده شود] و یا آن شخص خود منصرف گردد. هرگز نشد کسی دست پیامبر را بگیرد و آن حضرت جلوتر از طرف، دست خود را از دست وی بکشد و چون به مرد مسلمانی می‌رسید ابتدا با او مصافحه می‌کرد و چون مشغول نماز بود و کسی در کنارش می‌نشست نماز خود را کوتاه می‌ساخت و به او رو می‌کرد و می‌فرمود: آیا حاجتی داری؟ هرکس بر وی داخل می‌شد او را تکریم می‌کرد چنان که گاهی لباس خود را زیر او پهن می‌کرد و یا او را بر تشک خود می‌نشاند".

این موارد، نمونه‌های روشنی است از جلوه‌های رفتار اجتماعی پیامبر در تکریم مردم. رسول خدا(ص) با اینکه کراهت داشت که جلوی پایش بلند شوند و دوست داشت با او بدون تکلف و تصنع و به راحتی رفتار کنند، اما خود از سر تکریم مردمان چنان احترامشان می‌کرد که موجب شگفتی است. صحنه زیبایی را نقل کرده‌اند که مردی وارد مسجد شد در حالی که پیامبر به تنهایی نشسته بود. با وارد شدن آن مرد، حضرت بلند شد و جا باز کرد. مرد [در شگفت شد و] گفت: ای رسول خدا جا که بسیار است! پیامبر فرمود: "حق مسلمان بر مسلمان است که اگر دید برادرش می‌خواهد بنشیند [احترامش کند و] بلند شود و برایش جا باز کند".

ارزش دادن به انسان در جای جای رفتار اجتماعی پیامبر تجلی داشت، چنان که انس بن مالک گوید: "[عادت پیامبر چنین بود که] بیمار را عیادت می‌کرد و جنازه را مشایعت می‌نمود و دعوت برده را اجابت می‌کرد".

حرمت قائل شدن برای همه انسان‌ها و تکریم نمودن آنها راه و رسم پیام‌آور رحمت و عدالت بود. هنگامی که پیامبر اکرم در تشییع جنازه یکی از یهودیان مدینه شرکت کرد، گروهی از صحابه نیز از آن حضرت تبعیت کردند و در تشییع شرکت نمودند، ولی بالاخره ناخشنودی خود را ابراز داشتند، پیامبر در پی ابراز ناخشنودی از این عمل، ایشان را مخاطب قرار داد و پرسید: «آیا این یهودی انسان نبوده است؟» و اصحاب خاموش شدند.

کرامت مداری در زندگی رسول خدا(ص) تا بدان پایه بود که آن حضرت از هر صورت و سیرتی که نمادی از زیر پا گذاشتن کرامت و منزلت و حرمت مردمان در آن وجود داشت، برائت می‌جست و آن را رسما به زیر پا می‌گذاشت. پیامبر اکرم (ص) از هرگونه رفتاری که از آن بوی تفرعن و خوی تکبر استشمام می‌شد بیزاری می‌جست و از هر حرکتی که تشبه به اشرافیت و سلطنت داشت متنفر بود و پرهیز می‌نمود، چنان که از امام صادق(ع) درباره سیره پیامبر این‌گونه روایت شده است: «كَانَ‏ يَكْرَهُ‏ أَنْ‏ يَتَشَبَّهَ‏ بِالْمُلُوكِ‏».

آن پیام‌آور کرامت انسانی اجازه نمی‌داد کسی او را با پای پیاده همراهی کند در حالی که خود سواره بود، مگر اینکه وی آن فرد را همراه خود سوار می‌کرد و اگر نمی‌پذیرفت می‌فرمود: پیش برو و در فلان مکان منتظر باش و اگر کاری داری در آنجا یکدیگر را ملاقات می‌کنیم. رسول خدا(ص) جز این را استخفاف انسان‌ها می‌دانست و آنکه با کرامت است، با رفتار خلاف کرامت تعامل انسانی نمی‌کند. فرعونان و سلاطین و مترفان‌اند که برای کسب اعتبار نیاز به تفرعن و تحقیر مردمان دارند، نه پیامبری که گرامی‌ترین انسان‌هاست و نه آنان که از کرامت ذاتی خود تهی نشده‌اند.

پیامبر اکرم(ص) حتی در نگاه کردن به افراد هم تکریمشان می‌کرد و همیشه با لبخندی سراسر رحمت و محبت و کرامت با مردمان رو به رو می‌شد و پذیرایشان می‌گردید، چنان که جریر بن عبد الله نقل کرده است: نشد که با آن حضرت رویاروی شوم و او به من تبسم ننماید. سیره‌نویسان دراین‌باره نوشته‌اند: "[پیامبر] بیش از هر کس متبسم بود".

رسول خدا(ص) نگاه پررحمت و کرامت خود را از هیچ کس دریغ نمی‌کرد و حتی از سر تکریم یاران خویش نگاهش را میان آنان تقسیم می‌کرد و منزلت همگان را رعایت می‌نمود، چنان که امام صادق(ع) دراین‌باره فرمود: "رسول خدا(ص) نگاهش را میان یارانش تقسیم می‌کرد و به این و آن به مساوات نگاه می‌کرد".

آن رسول کرامت انسان، به منظور احترام مردمان در نام بردن و خطاب کردن آنان نیز نهایت لطافت رفتاری را جلوه می‌داد. در خبر انس بن مالک دراین‌باره آمده است: "[پیامبر] اصحاب خود را با کنیه خطاب می‌کرد و از سر تکریمشان آنان را به نامی می‌خواند که بیشتر دوست داشتند؛ و سخن هیچ کس را قطع نمی‌کرد".

این نمونه‌ها بیانگر آن است که راه و رسم پیامبر اکرم(ص) بر اساس منطق قرآن کریم، تکریم همه انسان‌هاست، زیرا در اندیشه قرآنی ـ نبوی راه رشد و تربیت آدمی از مسیر کرامت می‌گذرد و با همین سمت‌گیری است که مجموعه‌ای از دستورات و سفارش‌های تربیتی سامان یافته است: کرامت در نگاه، کرامت در رفتار، کرامت در گفتار. خدای سبحان به پیامبرش چنین فرموده است: ﴿وَقُلْ لِعِبَادِي يَقُولُوا الَّتِي هِيَ أَحْسَنُ﴾. قرآن کریم می‌آموزد که به نیکوترین وجه سخن گفته شود تا کرامت و منزلت و حرمت‌ها حفظ شود؛ و نیز چنین می‌آموزد: ﴿وَقُولُوا لِلنَّاسِ حُسْنًا﴾. امام باقر(ع) درباره این آیه چنین آموزش داده است: «قُولُوا لِلنَّاسِ‏ أَحْسَنَ‏ مَا تُحِبُّونَ‏ أَنْ‏ يُقَالَ‏ لَكُمْ‏».

امام باقر(ع) بر اساس همین آموزه‌های قرآنی - نبوی به یاران خود می‌فرمود: «عَظِّمُوا أَصْحَابَكُمْ وَ وَقِّرُوهُمْ وَ لَا يَتَهَجَّمْ‏ بَعْضُكُمْ‏ عَلَى‏ بَعْضٍ‏».

پرسش مستقیم

• سیره عملی پیامبر خاتم در تکریم مردم چه بوده است؟ (پرسش)

منابع

1. دل‍ش‍اد ت‍ه‍ران‍ی‌، م‍ص‍طف‍ی‌، سیره نبوی ج۲