جامع (اسم الهی)

این مدخل زیرشاخهٔ بحث صفات الهی است. جامع از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: جامع در قرآن - پرسش مرتبط ندارد

مقدمه

جامع، اسم فاعل از ریشه «ج ـ م ـ ع» به معنای گردآوردنده و ضمیمه کننده اشیا به یکدیگر و از اسمای الهی است، چنان که در حدیث معروفی که اسمای خدا در قرآن را برشمرده از آن به عنوان یکی از ۹۹ اسم خداوند یاد شده است. با توجه به اینکه خداوند حقیقت بسیط و جامع همه وجودات و کمالات است می‌‌توان جامع را اسم ذات دانست؛ ولی با در نظر گرفتن موارد استعمال آن در قرآن و روایات و نیز بیشتر توضیحاتی که در شرح و تفسیر آن آمده است از اسمای فعل محسوب می‌‌شود.

شارحان اسمای الهی برای جامع با توجه به متعلَّقات آن تفاسیر گوناگونی ذکر کرده‌اند؛ از جمله جمع کننده اجزاء با ترکیب خاص، تألیف‌گر دل‌های احباب، مؤمنان و ارواح محبان، گردآورنده اجزای خلق، جسد و روح، ظالم و مظلوم، اولین و آخرین در روز قیامت، جامع بین متماثلات، مانند جمع انسان‌ها بر روی زمین و متباینات، مانند جمع اجناس موجودات از قبیل آسمان‌ها، ستارگان، هوا، زمین، دریاها، حیوانات، گیاهان و معادن که دارای شکل‌ها، رنگ‌ها، طعم‌ها و وصف‌های متباین‌اند و نیز مانند جمع استخوان‌ها، اعصاب، عروق، عضلات، مخ، پوست و اخلاط در بدن حیوان و متضادات، مانند جمع کیفیت‌های متضاد از جمله حرارت، برودت، یبوست و رطوبت در مزاج حیوانات. برخی گرد آمدن همه عالم بر تسبیح و ستایش و سجود خدای متعالی را مربوط به این اسم دانسته‌اند.

در میان انسان‌ها، کسی که میان آداب ظاهری در اعضا و حقایق باطنی در قلوب جمع کند و معرفتش کامل و رفتارش خوب یعنی جامع بین شریعت، طریقت و حقیقت باشد مظهر اسم جامع خداوند است و اسرار ربوبیت و اوصاف عبودیت را در خود جمع کرده است، پس انسان کامل محمدی و وارثان آن حضرت که با جمع بین مظهریت اسماء ظاهریه و باطنیه به مقام جمع بین اسماء و مقام اطلاق از قیود رسیده‌اند و از باب اتحاد بین ظاهر و مظهر معنای حقیقی اسم اعظم الهی شده‌اند جامع بین جمال و جلال خداوندند، چنان که امام علی(ع) ضمن روایتی خود را وجه خدا، جمع کننده مردم به سوی خداوند و قسمت کننده بهشت و جهنم می‌‌شناساند.

اسم جامع فقط دو بار در قرآن کریم به کار رفته است؛ ولی دیگر مشتقات ریشه آن ۱۲ بار به صورت‌های گوناگون ذکر شده‌اند که می‌‌توان اسم یاد شده را از آنها انتزاع کرد. از این آیات برمی آید که بین توحید و عدل ـ که گردآوردن آفریدگان در روز قیامت برای تحقق بخشیدن به آن است ـ تلازم وجود دارد: اللَّهُ لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ لَيَجْمَعَنَّكُمْ إِلَى يَوْمِ الْقِيَامَةِ لَا رَيْبَ فِيهِ. و خداوند قادر است همه مخلوقات را آن گاه که بخواهد گرد آورد: وَمِنْ آيَاتِهِ خَلْقُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَمَا بَثَّ فِيهِمَا مِنْ دَابَّةٍ وَهُوَ عَلَى جَمْعِهِمْ إِذَا يَشَاءُ قَدِيرٌ. مانند گردآوردن انسان‌ها در عرصه قیامت: رَبَّنَا إِنَّكَ جَامِعُ النَّاسِ لِيَوْمٍ لَا رَيْبَ فِيهِ. برای گرفتن اقرار به ربوبیت الهی: اللَّهُ يَجْمَعُ بَيْنَنَا وَإِلَيْهِ الْمَصِيرُ. و اقرار به نبوت انبیا و اوصیای الهی و کیفیت پذیرش دعوت آنان از سوی مردم: يَوْمَ يَجْمَعُ اللَّهُ الرُّسُلَ فَيَقُولُ مَاذَا أُجِبْتُمْ. و داوری به حق و عادلانه میان انسان‌ها: قُلْ يَجْمَعُ بَيْنَنَا رَبُّنَا ثُمَّ يَفْتَحُ بَيْنَنَا بِالْحَقِّ، يَوْمَ يَجْمَعُكُمْ لِيَوْمِ الْجَمْعِ ذَلِكَ يَوْمُ التَّغَابُنِ.، گرچه خداوند به موجب رحمتش به مشرکان و گناهکاران مهلت داده و در دنیا آنان را عقوبت نمی‌کند: ِ كَتَبَ عَلَى نَفْسِهِ الرَّحْمَةَ لَيَجْمَعَنَّكُمْ إِلَى يَوْمِ الْقِيَامَةِ لَا رَيْبَ فِيهِ الَّذِينَ خَسِرُوا أَنْفُسَهُمْ فَهُمْ لَا يُؤْمِنُونَ. خداوند به منکران بعث می‌‌فرماید: آیا انسان گمان می‌‌کند وی استخوان‌های متفرق و مخلوط شده با خاک را جمع نخواهد کرد: أَيَحْسَبُ الْإِنْسَانُ أَلَّنْ نَجْمَعَ عِظَامَهُ. و نیز به پیامبر دستور می‌‌دهد تا به دهریان منکر خدا و معاد بگوید که پس از مرگ، همه شما را در قیامت گرد می‌‌آوریم: قُلِ اللَّهُ يُحْيِيكُمْ ثُمَّ يُمِيتُكُمْ ثُمَّ يَجْمَعُكُمْ إِلَى يَوْمِ الْقِيَامَةِ لَا رَيْبَ فِيهِ وَلَكِنَّ أَكْثَرَ النَّاسِ لَا يَعْلَمُونَ

گفتنی است جمع و اجتماع مردم در روز قیامت، بعد از دمیدن اسرافیل(ع) در صور صورت می‌‌گیرد: وَتَرَكْنَا بَعْضَهُمْ يَوْمَئِذٍ يَمُوجُ فِي بَعْضٍ وَنُفِخَ فِي الصُّورِ فَجَمَعْنَاهُمْ جَمْعًا. در آن روز دیگر گریزی از این جمع نیست و همه آفریدگان از اولین و آخرین جمع خواهند شد تا میان اهل طاعت و معصیت داوری شود: هَذَا يَوْمُ الْفَصْلِ جَمَعْنَاكُمْ وَالْأَوَّلِينَ.، قُلْ إِنَّ الْأَوَّلِينَ وَالْآخِرِينَ، لَمَجْمُوعُونَ إِلَى مِيقَاتِ يَوْمٍ مَعْلُومٍ و خداوند منافقان و کافران را همگی در دوزخ جمع می‌‌کند: وَقَدْ نَزَّلَ عَلَيْكُمْ فِي الْكِتَابِ أَنْ إِذَا سَمِعْتُمْ آيَاتِ اللَّهِ يُكْفَرُ بِهَا وَيُسْتَهْزَأُ بِهَا فَلَا تَقْعُدُوا مَعَهُمْ حَتَّى يَخُوضُوا فِي حَدِيثٍ غَيْرِهِ إِنَّكُمْ إِذًا مِثْلُهُمْ إِنَّ اللَّهَ جَامِعُ الْمُنَافِقِينَ وَالْكَافِرِينَ فِي جَهَنَّمَ جَمِيعًا و نیز آنان را که در دنیا وقتی به کتاب خدا دعوت می‌‌شدند تکبر می‌‌کردند و تسلیم نمی‌شدند و تحت لوای کتاب واحدی گرد نمی‌آمدند همه را در آخرت یکجا جمع خواهد کرد: فَكَيْفَ إِذَا جَمَعْنَاهُمْ لِيَوْمٍ لَا رَيْبَ فِيهِ وَوُفِّيَتْ كُلُّ نَفْسٍ مَا كَسَبَتْ وَهُمْ لَا يُظْلَمُونَ. البته خداوند متعالی اگر می‌‌خواست همه مردم را در دنیا بر طریق هدایت با اجبار و اکراه جمع می‌‌کرد: وَلَوْ شَاءَ اللَّهُ لَجَمَعَهُمْ عَلَى الْهُدَى؛ لیکن بر اساس حکمت الهی و مصلحت ربانی، آفرینش بشر برای تکامل بر پایه اختیار و آزادی اراده صورت گرفته است.

برخی ذیل آیه فَكَيْفَ إِذَا جَمَعْنَاهُمْ لِيَوْمٍ لَا رَيْبَ فِيهِ وَوُفِّيَتْ كُلُّ نَفْسٍ مَا كَسَبَتْ وَهُمْ لَا يُظْلَمُونَ گفته‌اند: اسم جامع در سه مرحله ظهور می‌‌یابد: نخست در عالم ذر هنگام گرفتن میثاق. دوم در عالم برزخ بین دنیا و آخرت و سوم در قیامت. برخی هم آیه إِنَّ عَلَيْنَا جَمْعَهُ وَقُرْآنَهُ را با جمع مردم در روز قیامت مرتبط دانسته و در معنای آن گفته‌اند: برماست که هر کس را بخواهیم در روز قیامت گرد آوریم و شرح وصف آن را به تو وحی می‌‌کنیم؛ ولی برخی مفسران آیه مزبور را از جمع مردم در روز قیامت منصرف دانسته و گفته‌اند: مراد آن است که جمع آنچه بر پیامبر وحی می‌‌شود یعنی منضم ساختن اجزای آن به یکدیگر و خواندن آن بر وی بر عهده خداوند است. به گفته برخی دیگر بر اساس آیه وَأَلَّفَ بَيْنَ قُلُوبِهِمْ لَوْ أَنْفَقْتَ مَا فِي الْأَرْضِ جَمِيعًا مَا أَلَّفْتَ بَيْنَ قُلُوبِهِمْ وَلَكِنَّ اللَّهَ أَلَّفَ بَيْنَهُمْ إِنَّهُ عَزِيزٌ حَكِيمٌ خداوند جامع قلوب دوستان است .

منابع

1. اکبرزاده، رجب، مقاله «جامع»، دائرةالمعارف قرآن کریم ج۹