امیة بن علی قیسی

مقدمه

از راویان امام رضا (ع). امیة بن علی قیسی شامی مکنی به ابو محمد^[۱] از عالمان و راویان حدیث در قرن سوم هجری به شمار می‌رود^[۲]. با توجه به کثرت رجالیونی که وی را شامی دانسته‌اند^[۳]، به نظر می‌رسد که وی اصالتاً اهل شام و از قبیله قیس عیلان بوده باشد^[۴]، شاید به همین جهت بوده که به قیسی شهرت یافته است. دسته‌ای از علمای رجال او را قبسی، عبسی^[۵] و قتیبی^[۶] نیز خوانده‌اند. در این میان کسانی مانند ابن‌غضائری وی را در شمار عالمان قم ذکر کرده‌اند^[۷] که احتمال می‌رود او بخشی از عمرش را در این دیار گذرانده باشد، هر چند مستند روشنی برای آن نمی‌توان ارائه کرد.

اکثر رجالیون امیة بن علی را ضعیف^[۸] و در شمار غالیان آورده‌اند^[۹]. شاید راز تضعیف وی در همین رویکرد اعتقادی‌اش باشد که روایت هایش را با تردید مواجه ساخته است^[۱۰]. از او کتابی نقل شده که محمد بن محمد با چند واسطه از آن به روایت احمد بن هلال خبر داده^[۱۱] و احمد خود نیز روایت‌هایی را از آن کتاب نقل کرده است^[۱۲].

امیه از بزرگان و عالمان بسیاری همچون حسین بن عثمان، داوود بن کثیر رقی، سعدان بن مسلم، درست بن ابی‌منصور، علی بن عطیه^[۱۳]، ابوالسفاتج^[۱۴] اسحاق بن عبدالعزیز^[۱۵]، احادیثی را روایت کرده است، و افرادی چون احمد بن هلال، موسی بن حسن^[۱۶]، حسن بن علی^[۱۷]، صالح بن سندی^[۱۸]، از ناقلان و راویان وی محسوب می‌شوند.

ابومحمد از جمله راویانی است که به صورت مستقیم یا با واسطه روایت‌هایی از امام صادق (ع)^[۱۹]، امام کاظم (ع)^[۲۰] و امام جواد (ع)^[۲۱] نقل کرده است. هر چند وی از معاصران امام رضا (ع) محسوب شده، لکن در منابع حدیثی، روایتی از امام رضا (ع) از وی نقل نشده است و منابع معتبر رجالی نیز وی را از راویان امام رضا (ع) به شمار نیاورده‌اند، اما برخی از منابع معاصر وی را از جمله راویان امام رضا (ع) برشمرده‌اند^[۲۲]. قابل ذکر است که کشی روایتی را از فردی به نام امیر بن علی با این مضمون روایت کرده که امام رضا (ع) به استناد سخن امیرمؤمنان علی (ع) فرمود: نیک‌مردان از معصیت الهی بازداری می‌کنند. سپس می‌گوید من از امام پرسیدم، آنان چه کسانی هستند؟ امام پاسخ داد: محمد بن جعفر، محمد بن ابی‌بکر، محمد بن أبی‌حذیفة و محمد بن أمیرالمؤمنین بن حنفیه^[۲۳]. ولی از آنجا که در کتاب‌های رجالی از فردی به نام امیر بن علی به عنوان راوی امام رضا (ع) نام برده نشده، برخی احتمال داده‌اند وی همان امیة بن علی باشد که به مرور زمان نام وی تصحیف شده است. اگر این ادعا پذیرفته شود، طبعاً وی از جمله راویان امام رضا (ع) خواهد بود^[۲۴].

در برخی از کتب حدیثی، روایتی از امیة بن علی نقل شده که می‌گفت: در آن سالی که امام رضا (ع) در حج بود و از حج به خراسان رفت من با آن بزرگوار بودم، در آن سفر امام جواد (ع) که یک‌سال بیشتر نداشت نیز با امام رضا (ع) بود، در مضمون این روایت آمده است که امام جواد (ع) از نحوه وداع امام رضا (ع) با خانه کعبه که مانند آخرین وداع بوده، بسیار غمگین و ناراحت بودند^[۲۵]، اما این روایت در کتب حدیثی کهن دیده نمی‌شود، چنان‌که بعدی‌ها نیز آن را به دیدۀ قبول ننگریسته‌اند، چنان‌که اگر به منطوق آنچه ادعا شده نظر شود، با داده‌های تاریخی سازگاری ندارد، چون همگان بر آن‌اند که امام رضا (ع) تنها پیرو خواسته و پی‌گیری مأمون، خلیفه عباسی (خلافت ۱۹۸- ۲۱۸ق) و در سال ۲۰۱ق به دیار خراسان پا نهاده بود^[۲۶] و پیش از سفری به آن سرزمین نداشته‌اند و در این سال اوّلاً امام جواد (ع) بالای پنج‌سال داشته است، چون وی به سال ۱۹۵ق چشم به جهان گشوده بود^[۲۷] و ثانیاً هیچ‌کسی مدعی آن نشده است که در همان سال امام رضا (ع) حجی به جای آورده بود. بر این اساس ادعای پیش‌گفته نمی‌تواند مورد پذیرش باشد.^[۲۸]

منابع

رضایی، طاهره، مقاله «امیة بن علی قیسی»، دانشنامه امام رضا ج۲

پانویس

↑ خلاصة الأقوال، ص۲۰۶.
↑ کفایة الأثر، ص۲۸۴.
↑ رجال النجاشی، ص۱۰۵؛ خلاصة الأقوال، ص۲۰۶؛ کتاب الرجال ابن داوود، ص۴۲۹.
↑ تنقیح المقال، ج۱۱، ص۲۰۷.
↑ مستدرکات علم رجال الحدیث، ج۱، ص۶۹۹.
↑ خلاصة الأقوال، ص۲۰۶.
↑ الرجال، ابن غضائری، ص۳۸.
↑ رجال النجاشی، ص۱۰۵؛ خلاصة الأقوال، ص۲۰۶.
↑ الرجال، ابن غضائری، ص۳۸.
↑ نقد الرجال، ج۱، ص۲۴۶.
↑ رجال النجاشی، ص۱۰۵؛ معجم رجال الحدیث، ج۴، ص۱۴۴-۱۴۵.
↑ تهذیب المقال، ج۴، ص۷۲-۷۳.
↑ معجم رجال الحدیث، ج۴، ص۱۴۴-۱۴۵.
↑ الکافی، ج۱، ص۴۱۸.
↑ معجم رجال الحدیث، ج۳، ص۲۰۸-۲۰۹.
↑ معجم رجال الحدیث، ج۴، ص۱۴۴.
↑ تهذیب الأحکام، ج۵، ص۳۰۸.
↑ وسائل الشیعة، ج۲۷، ص۱۴۷.
↑ کامل الزیارات، ص۳۹۰؛ تهذیب الأحکام، ج۱، ص۴۶۶.
↑ الکافی، ج۱، ص۴۴۵؛ کمال الدین و تمام النعمة، ص۶۶۵.
↑ کتاب الغیبة، نعمانی، ص۱۸۵؛ خلاصة الأقوال، ص۲۰۶.
↑ مستدرکات علم رجال الحدیث، ج۱، ص۷۰۰.
↑ اختیار معرفة الرجال، ص۷۰.
↑ موسوعة المصطفی و العترة (ع)، ج۱۳، ص۳۷۴.
↑ کشف الغمة، ج۳، ص۱۵۵؛ مسند الإمام الرضا (ع)، ج۱، ص۱۶۹.
↑ تاریخ الیعقوبی، ج۲، ص۴۴۸؛ تاریخ الطبری، ج۷، ص۱۳۲؛ الکامل فی التاریخ، ج۶، ص۳۱۹.
↑ تاریخ بغداد، ج۳، ص۲۶۷؛ الفصول المهمة، ابن صباغ، ج۲، ص۱۰۳۷؛ مستدرک سفینة البحار، ج۵، ص۲۲۲.
↑ رضایی، طاهره، مقاله «امیة بن علی قیسی»، دانشنامه امام رضا ج۲ ص ۵۷۶.

[1] خلاصة الأقوال، ص۲۰۶.

[2] کفایة الأثر، ص۲۸۴.

[3] رجال النجاشی، ص۱۰۵؛ خلاصة الأقوال، ص۲۰۶؛ کتاب الرجال ابن داوود، ص۴۲۹.

[4] تنقیح المقال، ج۱۱، ص۲۰۷.

[5] مستدرکات علم رجال الحدیث، ج۱، ص۶۹۹.

[6] خلاصة الأقوال، ص۲۰۶.

[7] الرجال، ابن غضائری، ص۳۸.

[8] رجال النجاشی، ص۱۰۵؛ خلاصة الأقوال، ص۲۰۶.

[9] الرجال، ابن غضائری، ص۳۸.

[10] نقد الرجال، ج۱، ص۲۴۶.

[11] رجال النجاشی، ص۱۰۵؛ معجم رجال الحدیث، ج۴، ص۱۴۴-۱۴۵.

[12] تهذیب المقال، ج۴، ص۷۲-۷۳.

[13] معجم رجال الحدیث، ج۴، ص۱۴۴-۱۴۵.

[14] الکافی، ج۱، ص۴۱۸.

[15] معجم رجال الحدیث، ج۳، ص۲۰۸-۲۰۹.

[16] معجم رجال الحدیث، ج۴، ص۱۴۴.

[17] تهذیب الأحکام، ج۵، ص۳۰۸.

[18] وسائل الشیعة، ج۲۷، ص۱۴۷.

[19] کامل الزیارات، ص۳۹۰؛ تهذیب الأحکام، ج۱، ص۴۶۶.

[20] الکافی، ج۱، ص۴۴۵؛ کمال الدین و تمام النعمة، ص۶۶۵.

[21] کتاب الغیبة، نعمانی، ص۱۸۵؛ خلاصة الأقوال، ص۲۰۶.

[22] مستدرکات علم رجال الحدیث، ج۱، ص۷۰۰.

[23] اختیار معرفة الرجال، ص۷۰.

[24] موسوعة المصطفی و العترة (ع)، ج۱۳، ص۳۷۴.

[25] کشف الغمة، ج۳، ص۱۵۵؛ مسند الإمام الرضا (ع)، ج۱، ص۱۶۹.

[26] تاریخ الیعقوبی، ج۲، ص۴۴۸؛ تاریخ الطبری، ج۷، ص۱۳۲؛ الکامل فی التاریخ، ج۶، ص۳۱۹.

[27] تاریخ بغداد، ج۳، ص۲۶۷؛ الفصول المهمة، ابن صباغ، ج۲، ص۱۰۳۷؛ مستدرک سفینة البحار، ج۵، ص۲۲۲.

[28] رضایی، طاهره، مقاله «امیة بن علی قیسی»، دانشنامه امام رضا ج۲ ص ۵۷۶.

[۱]

[۲]

[۳]

[۴]

[۵]

[۶]

[۷]

[۸]

[۹]

[۱۰]

[۱۱]

[۱۲]

[۱۳]

[۱۴]

[۱۵]

[۱۶]

[۱۷]

[۱۸]

[۱۹]

[۲۰]

[۲۱]

[۲۲]

[۲۳]

[۲۴]

[۲۵]

[۲۶]

[۲۷]

[۲۸]