ام القری در قرآن

این مدخل زیرشاخهٔ بحث ام القری است. ام القری از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: ام القری در قرآن - ام القری در فقه سیاسی - پرسش مرتبط ندارد

جغرافیای ام القری، در سوره‌های مبارکه انعام و شوری

1. وَهَذَا كِتَابٌ أَنْزَلْنَاهُ مُبَارَكٌ مُصَدِّقُ الَّذِي بَيْنَ يَدَيْهِ وَلِتُنْذِرَ أُمَّ الْقُرَى وَمَنْ حَوْلَهَا وَالَّذِينَ يُؤْمِنُونَ بِالْآخِرَةِ يُؤْمِنُونَ بِهِ وَهُمْ عَلَى صَلَاتِهِمْ يُحَافِظُونَ.
2. وَكَذَلِكَ أَوْحَيْنَا إِلَيْكَ قُرْآنًا عَرَبِيًّا لِتُنْذِرَ أُمَّ الْقُرَى وَمَنْ حَوْلَهَا وَتُنْذِرَ يَوْمَ الْجَمْعِ لَا رَيْبَ فِيهِ فَرِيقٌ فِي الْجَنَّةِ وَفَرِيقٌ فِي السَّعِيرِ.

واژه أُمَّ الْقُرَى، دو بار در قرآن، در آیه ۹۲ سوره مبارکه انعام و آیه ۷ سوره شوری بیان شده است. ما قصد داریم، در این گفتار، با استفاده از منابع مهم تفسیری و تاریخی، روشن نماییم، که منظور از این واژه مرکب، که به معنی مادر روستاها است؛ چه مکانی است و سپس به بیان وضع جغرافیای آن بپردازیم. ابتدا به توضیح و تبیین این ترکیب أُمَّ الْقُرَى با استفاده از قاموس قرآن می‌پردازیم:

1. اُم، به معنی مادر و پایه هر چیز، که چیزهای دیگر، به آن منضم شود. معظم چیزها مانند اُم النجوم، یعنی کهکشان - قاموس، مفردات - در حدیث آمده، از خمر بپرهیزید که، اُم الخبائثاست. نهایه. به جرئت می‌توان گفت، که اُم مشترک معنوی است و معنی جامع آن، همان اصل و پایه است، النهایه استعمال آن، در مادر حقیقی به قدری شهرت دارد، که احتمال داده می‌شود، در واژه مادر، حقیقت و در معانی دیگر مجاز است.
2. در ترجمه مفردات راغب اصفهانی، نیز در معنی ام می‌نویسد:

«الاُم، مادر، برابر آب یعنی پدر. اُم، به مادر واقعی و نسبی و همین طور، به مادر بزرگ، در گذشته دُور، هم اطلاق می‌شده، از این رو /حوا گر چه بین ما و او قرن‌های دور فاصله است، او را مادر خطاب می‌کنند و همچنین، به هر چه که اصل و ریشه چیزی باشد، یا او را تربیت و اصلاح کرده باشد، یا مبدأ و سرآغاز چیزی باشد: ام گویند. خلیل بن احمد گوید: به هر چیزی که ضمائم و پیوسته‌های بعدی و آینده‌اش، به او مربوط باشد و به آن منضم شود؛ ام گویند».

موارد کاربرد ام، در کلام خداوند

1. اُم به معنای معظم شیء و مرکز آن، مثل آیه مبارکه أُمَّ الْقُرَى که به مکه معظمه گفته می‌شود: لِتُنْذِرَ أُمَّ الْقُرَى وَمَنْ حَوْلَهَا آیه ۹۲ سوره مبارکه انعام، که مورد بحث این گفتار است.
2. به معنی مادر حقیقی، نظیر آیه ۷ سوره مبارکه قصص، که می‌فرماید: وَأَوْحَيْنَا إِلَى أُمِّ مُوسَى أَنْ أَرْضِعِيهِ و در پایان ام به معنی اصل و پایه، که در زیر، به آن اشاره می‌شود.
3. ام به معنی اصل و پایه هر چیز أُمُّ الْكِتَابِ در آیه ۷ سوره آل عمران: هُوَ الَّذِي أَنْزَلَ عَلَيْكَ الْكِتَابَ مِنْهُ آيَاتٌ مُحْكَمَاتٌ هُنَّ أُمُّ الْكِتَابِ....

القری، یعنی چه؟

در واژه مرکب مورد تحقیق، دو کلمه مفرد وجود دارد؛ که ما بخش اول آن را، که ام/ باشد توضیح دادیم، اکنون ببینیم بخش دوم آن، که القری است، به چه مفهومی است. برخی از پژوهشگران، در توضیح قری مرقوم داشته، این واژه جمع قریه است و به معنی ده‌ها و شهرها است، اما از آنجا، که قریه یک واژه عربی و به‌ویژه، در بحث ما، یک واژه قرآنی است؛ لازم است، به معنی و کاربرد آن کلمه، از دیدگاه فرهنگ قرآنی، توجه نماییم؛ لذا به منظور رسیدن، به این هدف، به قاموس قرآن، جهت معنی و کاربرد قرآنی آن، به این کتاب رجوع می‌کنیم، تا به نتیجه مطلوب برسیم. قاموس، در توضیح واژه قریه، به راغب اصفهانی، استناد نموده و می‌نویسد: «قریه نام مکانی است، که مردم، در آنجا جمع شوند، به مردم نیز، قریه می‌گویند و در هر دو معنی استعمال می‌شود و درباره وَاسْأَلِ الْقَرْيَةَ. بسیاری از مفسرین گفته‌اند: مراد، از قریه و قری مردمانند و از علی بن الحسین(ع) نقل کرده‌اند که فرمود: غرض از القری رجال قصد شده است. المنار، قول راغب را نقل کرده و رد نمی‌کند».

زمخشری، در مجمع فرماید: قریه زمینی است، دارای خانه بسیار، اصل آن، از قری، به معنی جمع است: قربت الماء فی الحوض یعنی آب را در حوض جمع کردم و نیز گفته: قریه، بلده و مدینه، نظیر هم‌اند. برخی از علما در معنی قریه می‌نویسند: در زبان قرآن، قریه، به معنی هر گونه آبادی است، اعم از این که شهر بزرگ باشد، یا کوچک و یا روستا، مثلاً در سوره یوسف، از زبان برادران و در مقابل پدر، چنین می‌خوانیم: وَاسْأَلِ الْقَرْيَةَ الَّتِي كُنَّا فِيهَا و می‌دانیم، این که، این سخن را پس از بازگشت، از پایتخت مصر و ماجرای توقیف برادر آنها، «بنیامین» از طرف دستگاه عزیز مصر بوده است و همچنین، در آیه ۹۶ سوره اعراف می‌خوانیم: وَلَوْ أَنَّ أَهْلَ الْقُرَى آمَنُوا وَاتَّقَوْا لَفَتَحْنَا عَلَيْهِمْ بَرَكَاتٍ مِنَ السَّمَاءِ وَالْأَرْضِ. بدیهی است؛ منظور در اینجا خصوص روستاها نیست، بلکه همه نقاط مسکونی جهان را شامل می‌شود.   با توجه به آنچه ملاحظه فرمودید؛ واژه قریه ممکن است به معنی روستا، شهر و مردم در یک مکان باشد: علی هذا، باید با قرینه فهمید که آیا منظور، از قریه در یک عبارت، یا آیه، مراد شهر است، یا ده؟. در، تفسیر نمونه، أُمَّ الْقُرَى را در آیه مورد پژوهش، مکه ترجمه نموده است، حال این سوال پیش می‌آید، که چرا مکه را أُمَّ الْقُرَى می‌گویند؟

از علما، همین پاسخ را، در تفسیر نمونه، به خوبی بیان فرموده‌اند: «ام القری، که یکی از نام‌های مکه است، از دو واژه ترکیب یافته‌ام که در اصل به معنی اساس و ابتدا و آغاز هر چیزی است و قری که جمع قریه است و به معنی هر گونه آبادی در شهر است. اعم از شهر‌های بزرگ و کوچک، یا روستاها و شواهد زیادی نیز در قرآن بر این معنی وجود دارد». اکنون ببینیم چرا مکه را ام القری نامیده‌اند؟ یعنی مادر و اصل همه آبادی‌ها.

دحوالارض چیست؟

روایات اسلامی، تصریح می‌کنند؛ که همه زمین، نخست زیر آب غرق بود و خشکی‌ها تدریجاً، سر از آب بیرون آوردند - علم امروزه نیز این معنی را پذیرفته است - این روایات می‌گویند: نخستین نقطه‌ای که از زیر آب سر برآورد کعبه بود و سپس خشکی‌های دیگر زمین، از آن گسترش یافت، که از آن به عنوان دحوالارض - گسترش زمین - یاد شده است.

با توجه به این تاریخچه، روشن می‌شود که مکه اصل و اساس و آغاز همه آبادی‌های روی زمین است؛ بنابراین هر گاه گفته شود أُمَّ الْقُرَى پیدا است، که منظور از آن، شهر مکه می‌باشد. با استدلالی، که در مورد ام القری در آیه قبل شد؛ می‌توان به این نتیجه رسید، که منظور از ام القری در آیه ۷ سوره مبارکه شوری، نیز شهر مکه مکرمه است، که ما به خواست خدای سبحان، به جغرافیای آن، زیر عنوان مکه اشاره خواهیم نمود.

ام القری

1. وَهَذَا كِتَابٌ أَنْزَلْنَاهُ مُبَارَكٌ مُصَدِّقُ الَّذِي بَيْنَ يَدَيْهِ وَلِتُنْذِرَ أُمَّ الْقُرَى وَمَنْ حَوْلَهَا وَالَّذِينَ يُؤْمِنُونَ بِالْآخِرَةِ يُؤْمِنُونَ بِهِ وَهُمْ عَلَى صَلَاتِهِمْ يُحَافِظُونَ.
2. وَكَذَلِكَ أَوْحَيْنَا إِلَيْكَ قُرْآنًا عَرَبِيًّا....

ام القری «مرکز و مادر همه بناهای جهان است» «در حجاز نزدیک بحر احمر (دریای سرخ) واقع است و به وسیله بندر جده به آن دریا پیوند دارد... ام القری در لغت به معنی مادر شهر و شهر بزرگ است که صفت مکه است. در نفایس الفنون آمده است: «مکه را ام القری خوانند؛ زیرا گویند اصل زمین آنجاست.»... «ام در لغت به اصل و اساسی گفته می‌شود که چیزی از آن تکوین می‌یابد... در هر سرزمینی بزرگ‌ترین و پرجمعیت‌ترین شهر آن منطقه را «ام» (مادر آن سرزمین) و یا ام القری می‌گویند، مثل بصره که آن را ام العراق و یا «مرو» که آن را «ام خراسان» می‌گفته‌اند. «ام» (مادر) هر چیز اصل آن چیز است. بدین جهت به پیامبر اکرم(ص) نیز «امی» گفته شده زیرا او به مکه «ام القری» منسوب بوده است و نیز گفته شده منسوب به عرب که اصل (و نسب) آنهاست، می‌باشد». «در لغت: ام به معنی مادر، اصل، جای و بهتر از هر چیز. امّ: از ریشه «امم»: والده و گفته‌اند اصل آن (امهه) بوده است. جمع آن برای انسان‌ها: اُمهات و برای بهائم: اُمات می‌باشد و ابن عباس گفته: ام الکتاب القرآن من اولی الی آخر، و نیز گفته‌اند: ام الکتاب: اصل الکتاب.

معانی «ام» در قرآن کریم

1. مادر صلبی: فَإِنْ كَانَ لَهُ إِخْوَةٌ فَلِأُمِّهِ السُّدُسُ
2. مادر دینی مؤمنان (که مراد داشتن حرمت است): النَّبِيُّ أَوْلَى بِالْمُؤْمِنِينَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ وَأَزْوَاجُهُ أُمَّهَاتُهُمْ.
3. به صورت ترکیب اضافی (ام القری) به معنی شهر مکه یا اصل آن: لِتُنْذِرَ أُمَّ الْقُرَى وَمَنْ حَوْلَهَا.
4. جای جایگاه: وَأَمَّا مَنْ خَفَّتْ مَوَازِينُهُ * فَأُمُّهُ هَاوِيَةٌ.
5. لوح محفوظ: وَإِنَّهُ فِي أُمِّ الْكِتَابِ لَدَيْنَا لَعَلِيٌّ حَكِيمٌ.
6. اصل، مرکز، مادر و اصل هر چیز: مِنْهُ آيَاتٌ مُحْكَمَاتٌ هُنَّ أُمُّ الْكِتَابِ.

«به جرأت می‌توان گفت که «ام» مشترک معنوی است و معنی جامع آن همان اصل و پایه است». ام القری یکی از نام‌های شهر «مکه» است.

منابع

1. عرب، محمد حسن، دانشنامه اماکن جغرافیایی قرآن مجید
2. فرزانه، محرم، اماکن جغرافیایی در قرآن