بنی ثور بن مالک

این مدخل زیرشاخهٔ بحث بنی بکیل بن همدان است. مدخل مرتبط ندارد - پرسش مرتبط ندارد

نسب طایفه

این طایفه از اعراب قحطانی و از شاخه‌های بنی بکیل بن همدان هستند که نسب از ثَور بن مالک بن معاویه بن دومان بن بکیل بن جشم بن خیران (خیوان) بن نوف بن أوسله(همدان) می‌‌برند. ثور بن مالک - که نام اصلی او را «زید» و ثور را لقبش گفته‌اند، - فرزندی به نام صَهلان الکبیر داشت. از صهلان هم، پسرانی به اسامی مانع، نحیان و حی متولد شدند که هر یک سرشاخه طوایف بزرگی به همین نام شدند. این طایفه از شاخه‌ها و فروعات بسیاری تشکیل یافته که از جمله مهمترین آنان می‌‌توان به طوایفی چون بنی نشق، بنی یمجد بن نشق، بنی ذو الجراب بن نشق، بنی ربیعة بن نشق، بنی المجاتل بنی الصوالع و بیت بزرگ آل ذی لعوه یاد کرد. بنی نشق، بیت بزرگی و شرف بود و بزرگان شان همواره عهده‌دار زعامت و پادشاهانی این قوم در یمن بودند. آنان بانی قصرهای بزرگی در یمن بودند که از جمله مشهورترین این قصرها می‌‌توان از روثان، السوداء، البیضاء، عمران در جوف و مأرب یاد کرد.

مواطن و مساکن بنی ثور

خاستگاه نخستین بنی ثور یمن بود. از مهمترین مساکن ایشان در این سرزمین می‌‌توان از عمران، روثان، حراز، جوف و نیز مأرب، حضرموت و سردد نام برد. ساکنان روثان - در پایین دست منطقه جوف - را، بنی یمجد و بنی ذو الجراب تشکیل می‌‌دادند. این دو طایفه، - که تعدادشان را حدود سیصد نفر گفته‌اند، - در این منطقه، در دو مکان جداگانه که بین شان به اندازه عرض دره فاصله بود، رو در روی هم زندگی می‌‌کردند. پس، مردی از یکی از این دو محله، به خانه و حرم مردی از محله دیگر که مشرف به او بود، نظر سوء افکند. آن مرد، پس از دوبار راندن فرد متجاوز، بار سوم کمر به قتل او بست و فرد متجاوز را با پرتاب تیری کشت. از این رو، میان دو قبیله جنگی طولانی در گرفت و همچنان ادامه یافت تا اینکه جز اندکی، همگی به هلاکت رسیدند. در این هنگام بنی یمجد به بنی عبد بن علیان - از طوایف دیگر بنی بکیل - پیوست و تحت حمایت آنها قرار گرفتند و در سرزمین ایشان ساکن شدند. این حضور تا مدتها بعد، یعنی تا زمان «همدانی»(م. ۳۳۴) همچنان ادامه داشت. پیوستن بنی یمجد به بنی عبد بن علیان، موجب هراس ذوالجراب شد و آنان را مجبور کرد تا از بیم حمله بنی یمجد و بنی عبد، جز اندکی همگی به حضرموت کوچ کنند. بر اساس گزارش «همدانی»، آنان در روزگار وی همچنان –یعنی تا اوایل قرن چهارم هجری - در این سرزمین حضور داشتند و در آن اموال و ثروت‌هایی اندوخته بودند. برخی از آنان هم، به «سرداد» رفتند و در آنجا ساکن شدند. «حراز» را هم، مسکن عده اندکی از بنی یمجد گفته‌اند. بنی یمجد پرورش دهنده نژادی از اسبان اصیل عرب به نام «یعسوب» بودند که از بهترین اسبهای عرب به شمار می‌‌رفت. همچنین حراز منزل بنی لعف - از تیره‌های دیگر بنی ثور و از نسل بنی ربیعة بن نشق - بود که به شرف و بزرگواری شناخته شده بودند. بنی الصوالع نیز از دیگر شاخه‌های طایفه بنی یمجد بودند که از آنان به عنوان ساکنان سرزمین جوف یاد شده است. پس از اسلام، بسیاری از طوایف بنی ثور از یمن به مناطق دیگر بخصوص کوفه کوچ کردند و در این شهر سکونت گزیدند؛ چندان که ثوریون کوفه را بدان منسوب دانسته‌اند.

بنی ثور و تاریخ اسلامی آن

از مهمترین اخبار دوران اسلامی این قوم که به نوعی به نقش فعال آنان در جنگ صفین و فداکاری بسیار مردم این قوم در صفین می‌‌پردازد، خبر ورود علی(ع) پس از پایان جنگ صفین به کوفه و عبور از از محله همدان و شاخه‌های آن: ثور، بکیل، شبام، حاشد و فائش است. بر اساس پاره‌ای از گزارشات، زمانی که امیرالمؤمنین(ع) در بازگشت از نبرد صفین وارد کوفه شدند، پس از رفتن به قبرستان مردم کوفه، در عبور از محلات بنی همدان به محله ثوری‌ها وارد شدند و صدای ناله و شیون از آن محله شنید. فرمود: «این صداها چیست؟» گفتند: «که بر شهیدان خود در صفین مویه می‌کنند». فرمود: «شهادت می‌‌دهم که آنانی که پایمردی کردند و به خاطر خدا نبرد کردند و کشته شده‌اند، شهیدند». سپس از محله فائشی‌ها گذر کردند و صدای گریه و شیون شنیدند و همان سخنان را فرمودند.

اعزام هیأتی از این قوم به دمشق به ریاست شهید بن حاضر نشقی و دیدار با معاویه و اخبار او با معاویه هم، از دیگر اخبار مرتبط با این طایفه در سده نخست اسلامی است. از دیگر اخبار این قوم در این دوره می‌‌توان از مشارکت برخی از آنان تحت زعامت سعید بن منقذ ثوری در قیام مختار بن ابوعبیده ثقفی در سال ۶۷ هجری یاد کرد. با آغاز قیام مختار، عبدالرحمن بن شریح، سعید بن منقذ ثوری، سعر بن ابی سعر حنفی، اسود بن جراد کندی و قدامة بن مالک جشمی در منزل سعر و صحت و سقم آن را از او بپرسند. آنان در پی دیدار با محمد بن حنفیه و اطمینان از فرستاده شدن مختار از سوی او، به کوفه بازگشتند و به مختار پیوستند. با آغاز قیام، سعید بن منقذ به دستور مختار برخاست و با افروختن آتش مشعل و بلند کردن آن، آغاز قیام را اعلام کرد. او همچنین در نبرد جبانة سبیع و سرکوب شورش اشراف، نقشی مهم در کنار مختار و دیگر سران سپاه وی ایفا نمود و به دستور مختار به نبرد با شمر بن ذی الجوشن و دو هزار تن از یارانش رفت. علاوه بر آن، ثوری‌ها در جنگ‌های مختار با زبیریان نیز نقش برجسته ای داشتند. پس از شکست سپاه مختار در مذار و کشته شدن عبدالله بن کامل شاکری و بسیاری دیگر، مختار سپاهش را فراهم آورد و سلیم بن یزید کندی را بر جناح راست لشکر خود و سعید بن منقذ ثوری را بر جانب چپ لشکر خود امیر کرد و در «حروراء» فرود آمد. وی پس از ورود به حروراء و رو در رو شدن با سپاه مصعب بن زبیر، سپاهش را آرایشی دوباره داد و برای مقابله با هر یک از پنج قبیله بصری، یک تن از افراد زبده خود را که سعید بن منقذ ثوری همدانی یکی از آنان بود، فرماندهی داد و او را به نبرد قبیله بنی بکر بن وائل فرستاد. سعید و عبدالرحمن بن شریح شبامی همدانی در این نبرد، متناوب حمله می‌‌کردند وقتی یکی حمله می‌‌کرد و سپس باز می‌‌گشت، دیگری حمله می‌‌برد و بسا می‌‌شد که با هم حمله می‌‌کردند. تا این که سپاه مختار هزیمت شد. سعید بن منقذ و هفتاد تن از مردم قومش مقاومت کردند و همگی به شهادت رسیدند.

مشاهیر و معاریف بنی ثور

از مشاهیر و رجال بنام این قوم باید از حبیب بن منقذ بن مانع بن رافع بن عامر بن عباد بن هصلان و برادرش سعید بن منقذ - از اصحاب مختار - سعید بن حاضر نشقی، ظهار بن بشیر و ابراهیم بن ابوالجهم - از شجاعان و تک سواران بنی همدان - نام برد. از صالح و حسن پسران صالح (حی) بن مسلم بن حیان بن مسلم بن شفی بن هنی بن رافع بن قلمی بن عمرو بن مانع بن صهلان بن ثور معروف به «ابنا حی» از پرهیزگاران و مجتهدان و متکلمان بنی همدان نیز به عنوان دیگر معاریف و مشاهیر این طایفه نام برده شده است. ابن سعد، حسن بن حی (صالح) را از معتقدان به تشیع معرفی کرده و آورده عیسی بن زید بن علی بن الحسین(ع) دختر خود را به همسری او داد و سپس هر دو در کوفه در یک جا مخفی شدند مهدی عباسی (حک. ۱۵۸-۱۵۹) در پی آنها بود اما به ایشان دست نیافت و آن دو در خفا از دنیا رفتند. شیخ طوسی (ره)، حسن بن صالح را از راویان و اصحاب امام صادق(ع) برشمرده و زرکلی از او به عنوان یکی از زعماء و بزرگان فرقه بتریه زیدیه یاد کرده است. ضمن این که از سعید بن وهب ثوری همدانی کوفی هم، به عنوان یکی دیگر از مشاهیر و معاریف این قوم نام برده شده است.

منابع

1. حسینی ایمنی، سید علی اکبر، مکاتبه اختصاصی با دانشنامه مجازی امامت و ولایت