تکامل در جهان آخرت

مقدمه

انسان در زندگی دنیوی، با علم و اختیار و دیگر توانایی‌هایی که خداوند در او برنهاده است، می‌تواند خویشتن را به کمال رساند^[۱].
روح انسانی، مجرد و غیر مادی است؛ ولی با تعلق به بدن تکامل می‌یابد تا جایی که از آن بی‌نیاز می‌گردد. حرکت انسان همانند دیگر آفریدگان، به سوی خدا است با این تفاوت که او از آزادی و آگاهی بهره‌مند است و راه کمال را از روی اختیار برمی‌گزیند. تکامل انسان در گرو آن است که از پیامبران الهی (ع) پیروی کند و از حیات طیبه برخوردار شود و در پندار و گفتار و کردار تعالی یابد و خود را برای زندگی جاودان اخروی آماده سازد^[۲].
ویژگی‌های حیات دنیوی و خصایصی که انسان در این حیات از آن برخوردار است، راه حرکت به سوی خدای متعال را در پیش او می‌گشاید. چون انسان می‌میرد، با دو دوره زندگی دیگر رو به رو می‌شود: زندگی برزخی و اخروی. از قرآن و روایات بزرگان معصوم (ع) برمی‌آید که انسان در این دو دوره از زندگی نیز از گونه‌ای حرکت تکاملی نصیب می‌برد. حکیمان مسلمان با الهام از این آیات و روایات، درباره تکامل برزخی بحث کرده‌اند هر چند بابی مستقل برای این موضوع نگشوده‌اند و در میان مباحث دیگر بدان پرداخته‌اند. درباره تکامل انسان پس از مرگ مسئله‌ای عقلی‌ مطرح است. شرح مسئله این است: حرکت تکاملی به معنای خروج تدریجی کمالات وجودی از مرحله قوه و استعداد به مرحله فعلیت است و ماده در حیات دنیوی، حامل این قوه و استعداد است. با انتقال انسان به عالم برزخ و جهان آخرت، دیگر از ماده خبری نیست و استعداد به فعلیت نمی‌رسد. حال، چگونه حرکت تکاملی تحقق می‌یابد؟ این مسئله را به این صورت نیز طرح کرده‌اند: حرکت تکاملی انسان به سوی خدای متعال از رهگذر عبودیت و طاعت و سلوک دینی تحقق می‌پذیرد و چون انسان می‌میرد، این حرکت باز می‌ایستد. حال، چگونه می‌توان پس از مرگ حرکت تکاملی را ممکن دانست؟ حکیمان مسلمان در همان حال که تکامل برزخی را پذیرفته‌اند، پاسخی استوار و پایدار بدین مسئله نداده‌اند^[۳]^[۴].
برخی محققان مسلمان پاسخ داده‌اند که روح انسانی در حیات دنیایی، کمالاتی دارد که از آن محجوب است و چون به جهان برزخ پا می‌گذارد، این کمالات را می‌یابد. بدین سان، استعداد و حرکت به معنای دنیوی، در آن سرای وجود ندارد^[۵].
حرکت تکاملی انسان در جهان آخرت، دنباله همان حرکتی است که انسان در حیات دنیوی داشته است و در حقیقت، انسان، در زندگی دنیایی است که زمینه تکامل خویش در آخرت را پی می‌ریزد نه آنکه حرکتی نو را پس از مرگ بیاغازد^[۶]. درباره حیات برزخی، نباید فراموش کرد که ارتباط روح با زندگی و اعمال دنیایی به کلی قطع نمی‌شود؛ زیرا انسان دو گونه عمل در دنیا دارد: یکی عملی که به گونه مستقیم انجام داده است و دوم، عملی که خود آن به گونه مستقیم از آنِ او نیست؛ بلکه پیامد عملِ مستقیم او است. به عنوان مثال، اگر کسی مسجدی بنا کند، بنای مسجد، عمل مستقیم او است؛ اما اعمال نیکی که از آن پس در مسجد انجام می‌پذیرد، به گونه غیر مستقیم به او پیوند می‌خورند و تا مسجد برپا است، پیوسته بدو می‌رسند و در زندگی برزخی نیز نصیب او می‌شوند. روایات در این باره از برخی اعمال نام برده‌اند همانند پی‌ریزی روشی نیکو که دیگران از آن پیروی نمایند یا فرزندی صالح که برای والدینش دعا کند یا اعمال نیکی که دیگران از آن بهره گیرند^[۷]. در منابع دینی آمده است که خیرات- از عبادت گرفته تا صدقات و انفاقات- در عالم برزخ و جهان آخرت ارواح مؤمنان را برخوردار می‌سازند. بدین روی، فقها در ابواب مختلف فقه، مباحثی همچون قضای عبادات میت و اجیر گرفتن برای او مطرح ساخته‌اند^[۸].
روایاتی فراوان از تکامل نفوس ناقص در برزخ یاد کرده‌اند. برخی از این روایات بیان کرده‌اند که نفوس ناقص و اطفال، در عالم برزخ تحت تعلیم انبیاء و اولیای الهی قرار می‌گیرند و برای ورود به عالم قیامت آماده می‌شوند. از امام صادق (ع) نقل است که فرمود: "اطفال شیعیان ما را حضرت فاطمه (س) تربیت می‌کند"^[۹] در روایتی از امام کاظم (ع) آمده است: "اگر یکی از دوستان و شیعیان بمیرد و نتواند قرآن بخواند، در برزخ بدو می‌آموزند تا خداوند متعال در قیامت درجات او را بالا بَرَد. درجات بهشت به شمار آیات قرآن است. به قاری قرآن گویند بخوان و بالا برو، و او می‌خواند و بالا می‌رود"^[۱۰] ورود به برزخ، خود، حرکتی تکاملی است؛ چنان که ورود به قیامت فصلی دیگر است از حرکت تکاملی انسان به سوی خدا. رنج‌هایی که در برزخ با بالا رفتن درک و فهم و روشن شدن چهره برزخی اعمال زشت دامان مؤمن را می‌گیرند، روح او را می‌پالایند و پاک می‌سازند. از آن سو، نعیم بهشتی که در زندگی برزخی به مؤمنان صالح می‌رسد، شوق آنان را به بهشت و دیدار حق افزون می‌کند و بر حرکت تکاملی آنان به سوی خدا می‌افزاید؛ چنان که به تصریح قرآن، شهیدان، پس از مرگ از روزی‌های الهی می‌خورند^[۱۱]^[۱۲].
تکامل در قیامت با مرگ از حیات برزخی و نفخ صور اول آغاز می‌شود. ارواح برزخی به نظامی بالاتر و اولین عالم از عوالم حشر گام می‌نهند. این انتقال نیز خود تحولی تکاملی برای روح است. روح، همراه بدن، به نخستین عالم از عوامل حشر وارد می‌شود و منازل و مواقف را یک به یک طی می‌کند. در هر عالمی، کمالاتی بر می‌گیرد تا شایسته راه یافتن به عالم بالاتر می‌شود^[۱۳].
از آیات قرآن بر می‌آید که خداوند، برخی انسان‌ها را در قیامت پاک می‌کند و به برخی دیگر، بدین روی که پیمان را شکسته‌اند و کتاب آسمانی را کتمان کرده‌اند، نمی‌نگرد و آنان را پاک نمی‌کند^[۱۴] این نشان می‌دهد که تزکیه- یا کمال‌یابی روح آدمی- در جهان آخرت هست؛ ولی برخی کسان از آن محروم‌اند. در پاره‌ای آیات دیگر آمده است که خداوند، مؤمنین را در جهان آخرت با ایمانشان به سوی بهشت راه می‌نماید^[۱۵] و در راهی مستقیم به سوی خود می‌برد^[۱۶] و ستمگران و کافران را به دوزخ می‌اندازد^[۱۷] و مشمول آمرزش خویش نمی‌کند و به راهی جز جاودانگی در دوزخ نمی‌برد^[۱۸]. این آیات گواهی می‌دهند که سیر تکاملی انسان در قیامت ادامه دارد و از آن سو، حرکت برخی انسان‌ها به سوی پستی و زشتی دوام می‌یابد. بسیاری از مؤمنان گناهکار، در مواقف قیامت، از گذر رحمت و مغفرت خدایی و شفاعت اولیای الهی، از گناهان می‌پیرایند. بنابر برخی روایات، گروهی از مؤمنان که در رنج و عذاب‌اند، هنگام برپایی رستاخیز با شفاعت اولیای الهی رهایی می‌یابند و به بهشت می‌روند. سیر تکاملی مؤمنان در بهشت نیز ادامه دارد و آنان با برخورداری از نعمت‌های بهشتی و عنایات الهی، پیوسته به کمال می‌رسند^[۱۹].
در یک بیان کلی عواملی که مؤمنین در برزخ و قیامت پشت سر می‌گذارند موجب پاک شدن آنها از نواقص و عیوب است و با پاک شدن از گناهان و نواقص شایسته ورود در بهشت و جوار خدای متعال و اولیای الهی می‌گردند. از این روی هر اندازه در حیات دنیا با مجاهدات شرعی از نواقص و عیوب پاک گردند، حرکت تکاملی آنان در جهان آخرت با درد و رنج کمتری همراه خواهد بود^[۲۰]^[۲۱].

منابع

پژوهشکده علوم اسلامی امام صادق (ع)، فرهنگ شیعه

پانویس

↑ فرهنگ شیعه، ص 189.
↑ فرهنگ شیعه، ص 189.
↑ هزار و یک نکته‌، ۴۰۷- ۳۹۶؛ معاد یا بازگشت به سوی خدا، ۱/ ۱۴۴.
↑ فرهنگ شیعه، ص 190.
↑ همان، ۱/ ۱۵۴.
↑ همان، ۱۵۵؛ پیام قرآن‌، ۶/ ۳۶۳.
↑ بحارالانوار، ۶/ ۲۹۳ و ۲۹۴.
↑ فرهنگ شیعه، ص 190-191.
↑ همان، ۲۲۶؛ معادشناسی، ۳/ ۱۱۹.
↑ الاصول من الکافی‌، ۲/ ۴۴۳.
↑ معاد، بازگشت به سوی خدا، ۲/ ۱۵۵ و ۱۳۱؛ بحارالانوار، ۶/ ۳۶۹؛ آل عمران، ۱۷۱- ۱۶۹.
↑ فرهنگ شیعه، ص 191.
↑ فرهنگ شیعه، ص 191.
↑ ﴿إِنَّ الَّذِينَ يَشْتَرُونَ بِعَهْدِ اللَّهِ وَأَيْمَانِهِمْ ثَمَنًا قَلِيلاً أُوْلَئِكَ لاَ خَلاقَ لَهُمْ فِي الآخِرَةِ وَلاَ يُكَلِّمُهُمُ اللَّهُ وَلاَ يَنظُرُ إِلَيْهِمْ يَوْمَ الْقِيَامَةِ وَلاَ يُزَكِّيهِمْ وَلَهُمْ عَذَابٌ أَلِيمٌ ﴾؛ سوره آل عمران، آیه ۷۷؛ ﴿ثُمَّ قَسَتْ قُلُوبُكُم مِّن بَعْدِ ذَلِكَ فَهِيَ كَالْحِجَارَةِ أَوْ أَشَدُّ قَسْوَةً وَإِنَّ مِنَ الْحِجَارَةِ لَمَا يَتَفَجَّرُ مِنْهُ الأَنْهَارُ وَإِنَّ مِنْهَا لَمَا يَشَّقَّقُ فَيَخْرُجُ مِنْهُ الْمَاء وَإِنَّ مِنْهَا لَمَا يَهْبِطُ مِنْ خَشْيَةِ اللَّهِ وَمَا اللَّهُ بِغَافِلٍ عَمَّا تَعْمَلُونَ﴾؛ سوره بقره، آیه ۷۴.
↑ ﴿إِنَّ الَّذِينَ آمَنُواْ وَعَمِلُواْ الصَّالِحَاتِ يَهْدِيهِمْ رَبُّهُمْ بِإِيمَانِهِمْ تَجْرِي مِن تَحْتِهِمُ الأَنْهَارُ فِي جَنَّاتِ النَّعِيمِ ﴾؛ سوره یونس، آیه ۹.
↑ ﴿ فَأَمَّا الَّذِينَ آمَنُواْ بِاللَّهِ وَاعْتَصَمُواْ بِهِ فَسَيُدْخِلُهُمْ فِي رَحْمَةٍ مِّنْهُ وَفَضْلٍ وَيَهْدِيهِمْ إِلَيْهِ صِرَاطًا مُّسْتَقِيمًا ﴾؛ سوره نساء، آیه ۱۷۵.
↑ ﴿احْشُرُوا الَّذِينَ ظَلَمُوا وَأَزْوَاجَهُمْ وَمَا كَانُوا يَعْبُدُونَ مِن دُونِ اللَّهِ فَاهْدُوهُمْ إِلَى صِرَاطِ الْجَحِيمِ﴾؛ سوره صافات، آیه ۲۲ و ۲۳.
↑ ﴿إِنَّ الَّذِينَ كَفَرُواْ وَصَدُّواْ عَن سَبِيلِ اللَّهِ قَدْ ضَلُّواْ ضَلالاً بَعِيدًا إِنَّ الَّذِينَ كَفَرُواْ وَظَلَمُواْ لَمْ يَكُنِ اللَّهُ لِيَغْفِرَ لَهُمْ وَلاَ لِيَهْدِيَهُمْ طَرِيقًا إِلاَّ طَرِيقَ جَهَنَّمَ خَالِدِينَ فِيهَا أَبَدًا وَكَانَ ذَلِكَ عَلَى اللَّهِ يَسِيرًا ﴾؛ سوره نساء، آیه ۱۶۹- ۱۶۷.
↑ فرهنگ شیعه، ص 192.
↑ معاد، بازگشت به سوی خدا، ۲/ ۱۷۲- ۱۵۷؛ پیام قرآن‌، ۶/ ۳۶۶- ۳۶۳.
↑ فرهنگ شیعه، ص 192.

[1] فرهنگ شیعه، ص 189.

[2] فرهنگ شیعه، ص 189.

[3] هزار و یک نکته‌، ۴۰۷- ۳۹۶؛ معاد یا بازگشت به سوی خدا، ۱/ ۱۴۴.

[4] فرهنگ شیعه، ص 190.

[5] همان، ۱/ ۱۵۴.

[6] همان، ۱۵۵؛ پیام قرآن‌، ۶/ ۳۶۳.

[7] بحارالانوار، ۶/ ۲۹۳ و ۲۹۴.

[8] فرهنگ شیعه، ص 190-191.

[9] همان، ۲۲۶؛ معادشناسی، ۳/ ۱۱۹.

[10] الاصول من الکافی‌، ۲/ ۴۴۳.

[11] معاد، بازگشت به سوی خدا، ۲/ ۱۵۵ و ۱۳۱؛ بحارالانوار، ۶/ ۳۶۹؛ آل عمران، ۱۷۱- ۱۶۹.

[12] فرهنگ شیعه، ص 191.

[13] فرهنگ شیعه، ص 191.

[14] ﴿إِنَّ الَّذِينَ يَشْتَرُونَ بِعَهْدِ اللَّهِ وَأَيْمَانِهِمْ ثَمَنًا قَلِيلاً أُوْلَئِكَ لاَ خَلاقَ لَهُمْ فِي الآخِرَةِ وَلاَ يُكَلِّمُهُمُ اللَّهُ وَلاَ يَنظُرُ إِلَيْهِمْ يَوْمَ الْقِيَامَةِ وَلاَ يُزَكِّيهِمْ وَلَهُمْ عَذَابٌ أَلِيمٌ ﴾؛ سوره آل عمران، آیه ۷۷؛ ﴿ثُمَّ قَسَتْ قُلُوبُكُم مِّن بَعْدِ ذَلِكَ فَهِيَ كَالْحِجَارَةِ أَوْ أَشَدُّ قَسْوَةً وَإِنَّ مِنَ الْحِجَارَةِ لَمَا يَتَفَجَّرُ مِنْهُ الأَنْهَارُ وَإِنَّ مِنْهَا لَمَا يَشَّقَّقُ فَيَخْرُجُ مِنْهُ الْمَاء وَإِنَّ مِنْهَا لَمَا يَهْبِطُ مِنْ خَشْيَةِ اللَّهِ وَمَا اللَّهُ بِغَافِلٍ عَمَّا تَعْمَلُونَ﴾؛ سوره بقره، آیه ۷۴.

[15] ﴿إِنَّ الَّذِينَ آمَنُواْ وَعَمِلُواْ الصَّالِحَاتِ يَهْدِيهِمْ رَبُّهُمْ بِإِيمَانِهِمْ تَجْرِي مِن تَحْتِهِمُ الأَنْهَارُ فِي جَنَّاتِ النَّعِيمِ ﴾؛ سوره یونس، آیه ۹.

[16] ﴿ فَأَمَّا الَّذِينَ آمَنُواْ بِاللَّهِ وَاعْتَصَمُواْ بِهِ فَسَيُدْخِلُهُمْ فِي رَحْمَةٍ مِّنْهُ وَفَضْلٍ وَيَهْدِيهِمْ إِلَيْهِ صِرَاطًا مُّسْتَقِيمًا ﴾؛ سوره نساء، آیه ۱۷۵.

[17] ﴿احْشُرُوا الَّذِينَ ظَلَمُوا وَأَزْوَاجَهُمْ وَمَا كَانُوا يَعْبُدُونَ مِن دُونِ اللَّهِ فَاهْدُوهُمْ إِلَى صِرَاطِ الْجَحِيمِ﴾؛ سوره صافات، آیه ۲۲ و ۲۳.

[18] ﴿إِنَّ الَّذِينَ كَفَرُواْ وَصَدُّواْ عَن سَبِيلِ اللَّهِ قَدْ ضَلُّواْ ضَلالاً بَعِيدًا إِنَّ الَّذِينَ كَفَرُواْ وَظَلَمُواْ لَمْ يَكُنِ اللَّهُ لِيَغْفِرَ لَهُمْ وَلاَ لِيَهْدِيَهُمْ طَرِيقًا إِلاَّ طَرِيقَ جَهَنَّمَ خَالِدِينَ فِيهَا أَبَدًا وَكَانَ ذَلِكَ عَلَى اللَّهِ يَسِيرًا ﴾؛ سوره نساء، آیه ۱۶۹- ۱۶۷.

[19] فرهنگ شیعه، ص 192.

[20] معاد، بازگشت به سوی خدا، ۲/ ۱۷۲- ۱۵۷؛ پیام قرآن‌، ۶/ ۳۶۶- ۳۶۳.

[21] فرهنگ شیعه، ص 192.

[۱]

[۲]

[۳]

[۴]

[۵]

[۶]

[۷]

[۸]

[۹]

[۱۰]

[۱۱]

[۱۲]

[۱۳]

[۱۴]

[۱۵]

[۱۶]

[۱۷]

[۱۸]

[۱۹]

[۲۰]

[۲۱]