ثابت بن اسلم بنانی

از امامت‌پدیا، دانشنامهٔ امامت و ولایت
(تغییرمسیر از ثابت بن اسلم البنانی)

مقدمه

ثابت بن أسلم البنانی[۱] در سند دو روایت تفسیر کنز الدقائق و به نقل از تفسیر مجمع البیان واقع گردیده است:

«وَ رَوَى ثَابِتٌ عَنْ أَنَسِ بْنِ مَالِكٍ قَالَ: لَمَّا انْقَضَتْ عِدَّةُ زَيْنَبَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ(ص) لِزَيْدٍ اذْهَبْ فَاذْكُرْهَا عَلَيَّ قَالَ زَيْدٌ فَانْطَلَقْتُ فَقُلْتُ يَا زَيْنَبُ أَبْشِرِي قَدْ أَرْسَلَنِي رَسُولُ اللَّهِ(ص) يَذْكُرُكَ وَ نَزَلَ الْقُرْآنُ وَ جَاءَ رَسُولُ اللَّهِ(ص) فَدَخَلَ عَلَيْهَا بِغَيْرِ إِذْنٍ لِقَوْلِهِ ﴿زَوَّجْنَاكَهَا[۲]»[۳].[۴]

شرح حال راوی

مراد از ثابت در دو سند تفسیر کنز الدقائق، به ملاحظه دیگر اسناد، ابو محمد ثابت بن اسلم بنانی قرشی است که از راویان بصری و از تابعان شمرده شده است.

از رجالیان قدمای شیعه، تنها شیخ طوسی او را در کتاب الرجال خودش یاد کرده و از اصحاب امام سجاد(ع) معرفی کرده؛ ولی رجالیان سنی در کتب رجالی خودشان او را ذکر کرده و به شرح حال وی پرداخته و او را به زهد و کثرت عبادت و به تعابیری بلند مدح و ستایش کرده‌اند.

ثابت البنانی حدود چهل سال با انس بن مالک (خدمتگزار مخصوص رسول خدا(ص)) مصاحبت و همنشینی داشت و روایات فراوانی از انس بن مالک از رسول خدا(ص) نقل کرده و سرانجام در سال ۱۲۳ یا ۱۲۷ هجری قمری در سرزمین عراق در حکومت خالد بن عبدالله قسری وفات یافته است. 

شیخ طوسی نوشته است: "ثابت بن أسلم البناني[۵] القرشي، تابعي، سمع أنَساً[۶].

علامه حلی و ابن داوود به نام راوی اشاره نکرده‌اند؛ ولی خطیب تبریزی (متوفای ۷۴۱ هجری قمری) که تقریباً معاصر با این دو دانشمند رجالی است، در کتاب خود از راوی یاد کرده و نوشته است: "ثابت بن أسلم البناني: هو ثابت بن أسلم البناني أبو محمد تابعي من أعلام أهل البصرة وثقاتهم، اشتهر بالرواية عن أنس بن مالك و صحبه أربعين سنة. روى عن جماعة، وعنه نفر...[۷].

یادآوری: ثابت بن أسلم، پسری به نام محمد داشته که از روات بوده و شیخ طوسی نام او را در اصحاب امام صادق(ع) ذکر کرده است[۸].[۹].

طبقه راوی

بیشتر صاحبان تراجم و رجال، تاریخ وفات ابو محمد ثابت بن اسلم البنانی را سال ۱۲۷ یا ۱۲۳ هجری قمری و در سن ۸۶ سالگی ثبت کردند[۱۰]. بر این اساس، ولادتش در سال ۳۷ یا ۴۱ هجری قمری بوده و دوره امام حسن، امام حسین، امام سجاد، امام باقر و امام صادق(ع) را ادراک کرده؛ ولی شیخ طوسی او را تنها از اصحاب امام سجاد(ع) به شمار آورده[۱۱] و در یک سند از آن حضرت نیز روایت کرده است:

«وَ عَنْ ثَابِتٍ الْبُنَانِيِّ قَالَ: كُنْتُ حَاجّاً وَ جَمَاعَةَ عُبَّادِ الْبَصْرَةِ مِثْلَ أَيُّوبَ السِّجِسْتَانِيِّ وَ صَالِحٍ الْمَرْوِيِّ وَ عُتْبَةَ الْغُلَامِ وَ حَبِيبٍ الْفَارِسِيِّ وَ مَالِكِ بْنِ دِينَارٍ فَلَمَّا أَنْ دَخَلْنَا مَكَّةَ رَأَيْنَا الْمَاءَ ضَيْقاً- وَ قَدِ اشْتَدَّ بِالنَّاسِ الْعَطَشُ لِقِلَّةِ الْغَيْثِ فَفَزِعَ إِلَيْنَا أَهْلُ مَكَّةَ وَ الْحُجَّاجُ يَسْأَلُونَنَا أَنْ نَسْتَسْقِيَ لَهُمْ فَأَتَيْنَا الْكَعْبَةَ وَ طُفْنَا بِهَا ثُمَّ سَأَلْنَا اللَّهَ خَاضِعِينَ مُتَضَرِّعِينَ بِهَا فَمُنِعْنَا الْإِجَابَةَ فَبَيْنَمَا نَحْنُ كَذَلِكَ إِذَا نَحْنُ بِفَتًى قَدْ أَقْبَلَ وَ قَدْ أَكْرَبَتْهُ أَحْزَانُهُ وَ أَقْلَقَتْهُ أَشْجَانُهُ فَطَافَ بِالْكَعْبَةِ أَشْوَاطاً ثُمَّ أَقْبَلَ عَلَيْنَا فَقَالَ يَا مَالِكَ بْنَ دِينَارٍ وَ يَا ثَابِتُ الْبُنَانِيُّ وَ يَا أَيُّوبُ السِّجِسْتَانِيُّ وَ يَا صَالِحُ الْمَرْوِيُّ وَ يَا عُتْبَةُ الْغُلَامُ وَ يَا حَبِيبُ الْفَارِسِيُّ وَ يَا سَعْدُ وَ يَا عُمَرُ وَ يَا صَالِحُ الْأَعْمَى وَ يَا زَابِعَةُ وَ يَا سَعْدَانَةُ وَ يَا جَعْفَرَ بْنَ سُلَيْمَانَ فَقُلْنَا لَبَّيْكَ وَ سَعْدَيْكَ يَا فَتَى فَقَالَ أَ مَا فِيكُمْ أَحَدٌ يُحِبُّهُ الرَّحْمَنُ فَقُلْنَا يَا فَتَى عَلَيْنَا الدُّعَاءُ وَ عَلَيْهِ الْإِجَابَةُ فَقَالَ ابْعُدُوا عَنِ الْكَعْبَةِ فَلَوْ كَانَ فِيكُمْ أَحَدٌ يُحِبُّهُ الرَّحْمَنُ لَأَجَابَهُ ثُمَّ أَتَى الْكَعْبَةَ فَخَرَّ سَاجِداً فَسَمِعْتُهُ يَقُولُ فِي سُجُودِهِ سَيِّدِي بِحُبِّكَ لِي إِلَّا سَقَيْتَهُمُ الْغَيْثَ- قَالَ فَمَا اسْتَتَمَّ الْكَلَامَ حَتَّى أَتَاهُمُ الْغَيْثُ كَأَفْوَاهِ الْقِرَبِ فَقُلْتُ يَا فَتَى مِنْ أَيْنَ عَلِمْتَ أَنَّهُ يُحِبُّكَ؟ قَالَ لَوْ لَمْ يُحِبَّنِي لَمْ يَسْتَزِرْنِي فَلَمَّا اسْتَزَارَنِي عَلِمْتُ أَنَّهُ يُحِبُّنِي فَسَأَلْتُهُ بِحُبِّهِ لِي فَأَجَابَنِي ثُمَّ وَلَّى عَنَّا وَ أَنْشَأَ يَقُولُ»:

مَنْ عَرَفَ الرَّبَّ فَلَمْ تُغْنِهِمَعْرِفَةُ الرَّبِّ فَذَاكَ الشَّقِيُ
مَا ضَرَّ فِي الطَّاعَةِ مَا نَالَهُفِي طَاعَةِ اللَّهِ وَ مَا ذَا لَقِيَ
مَا يَصْنَعُ الْعَبْدُ بِغَيْرِ التُّقَىوَ الْعِزُّ كُلُّ الْعِزِّ لِلْمُتَّقِي

«فَقُلْتُ يَا أَهْلَ مَكَّةَ مَنْ هَذَا الْفَتَى؟ قَالُوا عَلِيُّ بْنُ الْحُسَيْنِ بْنِ عَلِيِّ بْنِ أَبِي طَالِبٍ(ع)»[۱۲].

ابن حجر عسقلانی از رجالیان بزرگ سنی نیز او را از طبقه چهارم راویان شمرده است[۱۳].[۱۴]

استادان و شاگردان راوی

بیشتر روایات ثابت بن أسلم از انس بن مالک هستند[۱۵]؛ لکن از کسانی دیگر مانند حسن بصری، ابو رافع، عبدالله بن رباح، مطرف بن عبد الله بن شخیر، عبدالله بن زبیر، عبدالله بن عمر، عبدالله بن مغفل[۱۶] نیز حدیث نقل کرده؛ و افرادی مانند: حماد بن سلمة، یوسف بن عطیة، عمارة بن زید، عطیة عوفی، جعفر بن سلیمان ضبعی، معمر، خلاد بن عیسی، دیلم بن غزوان عبدی، علی بن ابی سارة شیبانی، عمار بن زاذان، صدقة رفیقی، سلام ابو المنذر، منذر بن زیاد ضبی، مالک بن غسان نهشلی و محتسب بن عبدالرحمن[۱۷] از ایشان روایت کرده‌اند که از شاگردان حدیثی وی به شمار می‌روند.[۱۸]

مذهب راوی

علامه مامقانی به استناد ذکر نام راوی در رجال شیخ طوسی امامی بودنش را استظهار کرده[۱۹] است و در موضع دیگری در ترجمه ایوب بن ابی تمیمه پس از ذکر این اشکال که اگر ثابت البنانی امامی بوده پس چرا امام سجاد(ع) را نشناخته[۲۰] و این عدم معرفت، شاهد بر عامی بودن وی است در صدد پاسخ برآمده و در دفاع از امامی بودن راوی و ذکر نام وی در رجال شیخ طوسی تشیع او را بر اثر مشاهده دو معجزه امام سجاد(ع) تقویت کرده است[۲۱].

در برابر، علامه شوشتری با رد دیدگاه مامقانی، سنی بودن راوی را تقویت کرده است: "قلت: قد عرفت غير مرة أن عنوان رجال الشيخ أعم، وظاهر سكوت العامة عاميته"[۲۲].[۲۳]

تحقیق

از قرائن مختلفی مانند نقل روایات در ستایش خلفا[۲۴]، نقل روایات فقهی موافق با مذهب عامه[۲۵]، روایت نکردن از امامان معصومی که با آنها هم‌دوران بوده[۲۶]، تعریف و تمجید رجالیان سنی از وی[۲۷] و اشاره نکردن رجالیان سنی به تشیع ایشان، استفاده می‌شود که ثابت بن أسلم بنانی از راویان سنی به شمار می‌آید؛ ولی به روایات متعددی درباره جایگاه امام علی(ع) و اهل بیت پیامبر(ع) گزارش کرده، پس وی دارای دو مقطع تاریخی از جهت مذهب و گرایش فکری بوده است: در آغاز بر صراط مستقیم بوده؛ اما در ادامه به انحراف کشیده شده و از مذهب حق به مذهب باطل گرایش پیدا کرده است. اکنون به چند نمونه از روایات راوی درباره امام علی و اهل بیت(ع) اشاره می‌شود:

  1. «حَدَّثَنَا أَبُو عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ طَلْحَةَ بصيدا، قَالَ: حَدَّثَنِي إِسْمَاعِيلَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِيلَ الْحَلَبِيِّ، قَالَ: حَدَّثَنِي أَبُو أَحْمَدَ الْعَبَّاسِ بْنِ الْفَضْلِ الْمَكِّيِّ، قَالَ: حَدَّثَنِي إِسْحَاقُ بْنُ إِبْرَاهِيمَ الدبري بصنعاء سَنَةَ إِحْدَى وَ سَبْعِينَ وَ مأتين، قَالَ: حَدَّثَنِي عَبْدِ الرَّزَّاقِ، عَنْ حَمَّادِ بْنِ سَلَمَةَ، عَنْ ثَابِتٍ، عَنْ أَنَسِ، قَالَ: كَانَ النَّبِيِّ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ إِذَا أَرَادَ أَنْ يَشْهَرُ عَلِيّاً عَلَيْهِ السَّلَامُ فِي مَوْطِنٍ أَوْ مَشْهَدٍ عَلَا عَلَى رَاحِلَتِهِ وَ أَمَرَ النَّاسَ أَنْ تنخفض دُونَهُ، وَ إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ أَشْهُرٍ عَلِيّاً يَوْمَ حُنَيْنٍ فَقَالَ: «أَيُّهَا النَّاسُ ! مَنْ أَحَبَّ أَنْ يَنْظُرَ إِلَى آدَمَ فِي خَلْقِهِ، وَ أَنَّا فِي خَلْقِي ، وَ إِلى إِبْرَاهِيمَ فِي خَلَّتْهُ، وَ إِلى مُوسَى فِي مُنَاجَاتِهِ، وَ إِلى يَحْيَى فِي زَهَّدَهُ، وَ إِلى عِيسَى فِي سَنَتِهِ، فَلْيَنْظُرْ إِلَى عَلَيَّ ابْنُ أَبِي طَالِبٍ »[۲۸].
  2. «أَخْبَرَنَا الْحَاكِمُ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ الْحَافِظُ قَالَ: أَخْبَرَنَا أَبُو مُحَمَّدٍ الْحَسَنُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ يَحْيَى بْنِ الْحَسَنِ الْعَقِيقِيُّ بِبَغْدَادَ، سَنَةَ اثْنَتَيْنِ وَ أَرْبَعِينَ، قَالَ: أَخْبَرَنَا جَدِّي أَبُو الْحُسَيْنِ يَحْيَى قَالَ: حَدَّثَنَا أَحْمَدُ بْنُ يَحْيَى الْأَوْدِيُّ قَالَ: حَدَّثَنَا عَمْرُو بْنُ حَمَّادِ [بْنِ طَلْحَةَ] الْقَنَّادُ قَالَ: حَدَّثَنَا عَبْدُ اللَّهِ بْنُ الْمُهَلَّبِ الْبَصْرِيُّ، عَنِ الْمُنْذِرِ بْنِ زِيَادٍ الضَّبِّيِّ عَنْ ثَابِتٍ الْبُنَانِيِّ، وَ الْمُنْذِرُ عَنْ أَبَانٍ [كَذَا]: عَنْ أَنَسٍ عَنِ النَّبِيِّ(ص) قَالَ: بَعَثَ النَّبِيُّ مُصَدِّقاً إِلَى قَوْمٍ فَعَدَوْا عَلَى الْمُصَدِّقِ فَقَتَلُوهُ- فَبَلَغَ ذَلِكَ النَّبِيَّ(ص) فَبَعَثَ عَلِيّاً فَقَتَلَ الْمُقَاتِلَةَ وَ سَبَى الذُّرِّيَّةَ، فَبَلَغَ ذَلِكَ النَّبِيَّ صفَسَرَّهُ، فَلَمَّا بَلَغَ عَلِيٌّ أَدْنَى الْمَدِينَةِ تَلَقَّاهُ رَسُولُ اللَّهِ صفَاعْتَنَقَهُ وَ قَبَّلَ بَيْنَ عَيْنَيْهِ وَ قَالَ: بِأَبِي أَنْتَ وَ أُمِّي مَنْ شَدَّ اللَّهُ عَضُدِي بِهِ- كَمَا شَدَّ عَضُدَ مُوسَى بِهَارُونَ»[۲۹].
  3. «أَخْبَرَنَا أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ الْفَقِيهُ، قَالَ: أَخْبَرَنَا عَبْدُ اللَّهِ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ جَعْفَرٍ قَالَ: حَدَّثَنَا مُوسَى بْنُ هَارُونَ قَالَ: حَدَّثَنَا إِسْمَاعِيلُ بْنُ مُوسَى [الْفَزَارِيُّ] قَالَ: حَدَّثَنَا عُمَرُ بْنُ شَاكِرٍ الْبَصْرِيُّ عَنْ ثَابِتٍ الْبُنَانِيِّ فِي قَوْلِهِ: ﴿وَإِنِّي لَغَفَّارٌ لِمَنْ تَابَ وَآمَنَ وَعَمِلَ صَالِحًا ثُمَّ اهْتَدَى[۳۰] قَالَ: إِلَى وَلَايَةِ أَهْلِ بَيْتِهِ»[۳۱].
  4. «حَدَّثَنِي مُحَمَّدُ بْنُ حُمَيْدٍ الْجَرَّارُ قَالَ حَدَّثَنِي الْحَسَنُ بْنُ عَبْدِ الصَّمَدِ قَالَ حَدَّثَنِي يَحْيَى بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ الْقَاسِمِ الْقَزْوِينِيُّ قَالَ حَدَّثَنِي مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ الْحَافِظُ قَالَ حَدَّثَنِي أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدٍ قَالَ حَدَّثَنِي هُدْبَةُ بْنُ خَالِدٍ قَالَ حَدَّثَنِي حَمَّادُ بْنُ سَلَمَةَ قَالَ حَدَّثَنِي ثَابِتٌ عَنْ أَنَسِ بْنِ مَالِكٍ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ(ص) خَلَقَ اللَّهُ مِنْ نُورِ وَجْهِ عَلِيِّ بْنِ أَبِي طَالِبٍ(ع) سَبْعِينَ أَلْفَ مَلَكٍ يَسْتَغْفِرُونَ لَهُ وَ [لِشِيعَتِهِ] وَ لِمُحِبِّيهِ إِلَى يَوْمِ الْقِيَامَةِ»[۳۲].
  5. «أَخْبَرَنَا عَقِيلُ بْنُ الْحُسَيْنِ، قَالَ: أَخْبَرَنَا عَلِيُّ بْنُ الْحُسَيْنِ، قَالَ: حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ عُبَيْدِ اللَّهِ، قَالَ: حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ عُبَيْدِ بْنِ إِسْمَاعِيلَ الصَّفَّارُ بِالْبَصْرَةِ، قَالَ: حَدَّثَنَا عَلِيُّ بْنُ عَبْدِ الْعَزِيزِ، قَالَ: حَدَّثَنَا أَبُو عُبَيْدٍ الْقَاسِمُ بْنُ سَلَّامٍ، قَالَ: حَدَّثَنَا حَجَّاجُ بْنُ مِنْهَالٍ، قَالَ: حَدَّثَنَا حَمَّادُ بْنُ سَلَمَةَ، عَنْ ثَابِتٍ عَنْ أَنَسِ بْنِ مَالِكٍ فِي قَوْلِهِ عَزَّ وَ جَلَّ: ﴿أَفَمَنْ كَانَ عَلَى بَيِّنَةٍ مِنْ رَبِّهِ[۳۳] قَالَ: هُوَ مُحَمَّدٌ. ﴿وَيَتْلُوهُ شَاهِدٌ مِنْهُ[۳۴] قَالَ: هُوَ عَلِيُّ بْنُ أَبِي طَالِبٍ، كَانَ وَ اللَّهِ لِسَانَ رَسُولِ اللَّهِ(ص) إِلَى أَهْلِ مَكَّةَ فِي نَقْضِ عَهْدِهِمْ مَعَ رَسُولِ اللَّهِ(ص)»[۳۵].
  6. «أَخْبَرَنَا عَقِيلُ بْنُ الْحُسَيْنِ أَخْبَرَنَا عَلِيُّ بْنُ الْحُسَيْنِ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ عُبَيْدِ اللَّهِ حَدَّثَنَا عُمَرُ بْنُ مُحَمَّدٍ الْجُمَحِيُّ بِمَكَّةَ قَالَ: حَدَّثَنَا عَلِيُّ بْنُ عَبْدِ الْعَزِيزِ الْبَغَوِيُّ حَدَّثَنَا أَبُو نُعَيْمٍ حَدَّثَنَا حَمَّادُ بْنُ سَلَمَةَ، عَنْ ثَابِتٍ عَنْ أَنَسِ بْنِ مَالِكٍ قَالَ: سَأَلْتُ رَسُولَ اللَّهِ(ص) عَنْ قَوْلِهِ: ﴿وُجُوهٌ يَوْمَئِذٍ مُسْفِرَةٌ[۳۶] قَالَ: يَا أَنَسُ هِيَ وُجُوهُنَا بَنِي عَبْدِ الْمُطَّلِبِ أَنَا وَ عَلِيٌّ وَ حَمْزَةُ وَ جَعْفَرٌ وَ الْحَسَنُ وَ الْحُسَيْنُ وَ فَاطِمَةُ، نَخْرُجُ مِنْ قُبُورِنَا وَ نُورُ وُجُوهِنَا كَالشَّمْسِ الضَّاحِيَةِ يَوْمَ الْقِيَامَةِ، قَالَ اللَّهُ تَعَالَى: ﴿وُجُوهٌ يَوْمَئِذٍ مُسْفِرَةٌ يَعْنِي مُشْرِقَةٌ بِالنُّورِ فِي أَرْضِ الْقِيَامَةِ ﴿ضَاحِكَةٌ[۳۷] فَرْحَانَةٌ بِرِضَا اللَّهِ عَنَّا ﴿مُسْتَبْشِرَةٌ[۳۸] بِثَوَابِ اللَّهِ الَّذِي وَعَدَنَا»[۳۹].
  7. «حَدَّثَنَا عَلِيُّ بْنُ مُحَمَّدٍ قَالَ: حَدَّثَنَا أَبُو أُسَامَةَ قَالَ: حَدَّثَنِي حَمَّادُ بْنُ زَيْدٍ قَالَ: حَدَّثَنِي ثَابِتٌ، عَنْ أَنَسِ بْنِ مَالِكٍ قَالَ: " قَالَتْ لِي فَاطِمَةُ: يَا أَنَسُ! كَيْفَ سَخَتْ أَنْفُسُكُمْ أَنْ تَحْثُوا التُّرَابَ عَلَى رَسُولِ اللَّهِ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ؟ " وحَدَّثَنَا ثَابِتٌ، عَنْ أَنَسٍ، أَنَّ فَاطِمَةَ، قَالَتْ: حِينَ قُبِضَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ، «وَا أَبَتَاهُ، إِلَى جِبْرَائِيلَ أَنْعَاهُ، وَا أَبَتَاهُ، مِنْ رَبِّهِ مَا أَدْنَاهُ، وَا أَبَتَاهُ، جَنَّةُ الْفِرْدَوْسِ مَأْوَاهُ، وَا أَبَتَاهُ أَجَابَ رَبًّا دَعَاهُ» قَالَ حَمَّادٌ فَرَأَيْتُ ثَابِتًا حِينَ حَدَّثَ بِهَذَا الْحَدِيثِ بَكَى حَتَّى رَأَيْتُ أَضْلَاعَهُ تَخْتَلِفُ»[۴۰].
  8. «الْخَرْكُوشِيُّ فِي كِتَابِيَهْ اللَّوَامِعِ وَ شَرَفِ الْمُصْطَفَى بِإِسْنَادِهِ عَنْ سَلْمَانَ وَ أَبُو بَكْرٍ الشِّيرَازِيُّ فِي كِتَابِهِ عَنْ أَبِي صَالِحٍ وَ أَبُو إِسْحَاقَ الثَّعْلَبِيُّ وَ عَلِيُّ بْنُ أَحْمَدَ الطَّائِيُّ وَ أَبُو مُحَمَّدِ بْنُ الْحَسَنِ بْنِ عَلُّويَةَ الْقَطَّانُ فِي تَفَاسِيرِهِمْ عَنْ سَعِيدِ بْنِ جُبَيْرٍ وَ سُفْيَانُ الثَّوْرِيُّ وَ أَبُو نُعَيْمٍ الْأَصْفَهَانِيُّ فِي مَا نَزَلَ مِنَ الْقُرْآنِ فِي أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ(ع) عَنْ حَمَّادِ بْنِ سَلَمَةَ عَنْ ثَابِتٍ عَنْ أَنَسٍ وَ عَنْ أَبِي مَالِكٍ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ وَ الْقَاضِي النَّطَنْزِيُّ عَنْ سُفْيَانَ بْنِ عُيَيْنَةَ عَنْ جَعْفَرٍ الصَّادِقِ(ع) وَ اللَّفْظُ لَهُ فِي قَوْلِهِ ﴿مَرَجَ الْبَحْرَيْنِ يَلْتَقِيَانِ[۴۱] قَالَ عَلِيٌّ وَ فَاطِمَةُ بَحْرَانِ عَمِيقَانِ لَا يَبْغِي أَحَدُهُمَا عَلَى صَاحِبِهِ وَ فِي رِوَايَةٍ ﴿بَيْنَهُمَا بَرْزَخً[۴۲] رَسُولُ اللَّهِ ﴿يَخْرُجُ مِنْهُمَا اللُّؤْلُؤُ وَالْمَرْجَانُ[۴۳] الْحَسَنُ وَ الْحُسَيْنُ(ع)»[۴۴].
  9. «حَدَّثَنِي أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ مُوسَى بْنِ عُرْوَةَ قَالَ حَدَّثَنِي مُحَمَّدُ بْنُ عُثْمَانَ الْمُعَدِّلُ قَالَ حَدَّثَنِي مُحَمَّدُ بْنُ عَبْدِ الْمَلِكِ عَنْ يَزِيدَ بْنِ هَارُونَ عَنْ حَمَّادِ بْنِ سَلَمَةَ عَنْ ثَابِتٍ عَنْ أَنَسِ بْنِ مَالِكٍ قَالَ: رَأَيْتُ النَّبِيَّ(ص) فِي الْمَنَامِ فَقَالَ لِي يَا أَنَسُ مَا حَمَلَكَ عَلَى أَنْ لَا تُؤَدِّيَ مَا سَمِعْتَ مِنِّي فِي عَلِيِّ بْنِ أَبِي طَالِبٍ(ع) حَتَّى أَدْرَكَتْكَ الْعُقُوبَةُ وَ لَوْ لَا اسْتِغْفَارُ عَلِيٍّ(ع) لَكَ مَا شَمِمْتَ رَائِحَةَ الْجَنَّةِ أَبَداً وَ لَكِنِ انْشُرْ فِي بَقِيَّةِ عُمُرِكَ أَنَّ عَلِيّاً(ع) وَ ذُرِّيَّتَهُ وَ مُحِبِّيهِمُ السَّابِقُونَ الْأَوَّلُونَ إِلَى الْجَنَّةِ وَ هُمْ جِيرَانُ أَوْلِيَاءِ اللَّهِ وَ أَوْلِيَاءُ اللَّهِ حَمْزَةُ وَ جَعْفَرٌ وَ الْحَسَنُ وَ الْحُسَيْنُ وَ أَمَّا عَلِيٌّ فَهُوَ الصِّدِّيقُ الْأَكْبَرُ لَا يَخْشَى يَوْمَ الْقِيَامَةِ مَنْ أَحَبَّهُ»[۴۵].
  10. «أَخْبَرَنَا ابْنُ خُشَيْشٍ، قَالَ: أَخْبَرَنَا أَبُو زَيْدٍ الْحُسَيْنُ بْنُ الْحَسَنِ بْنِ عَامِرٍ، قَالَ: حَدَّثَنَا أَبُو بَكْرٍ مُحَمَّدُ بْنُ دَلِيلِ بْنِ بِشْرِ بْنِ سَابِقٍ الْبَغْدَادِيُّ، قَالَ: حَدَّثَنَا عَلِيُّ بْنُ سَهْلٍ، قَالَ: حَدَّثَنَا مُؤَمِّلٌ، عَنْ عُمَارَةَ بْنِ زَاذَانَ، عَنْ ثَابِتٍ، عَنْ أَنَسِ بْنِ مَالِكٍ: أَنَّ مَلَكَ الْمَطَرِ اسْتَأْذَنَ أَنْ يَأْتِيَ رَسُولَ اللَّهِ(ص)، فَقَالَ النَّبِيُّ(ص) لِأُمِّ سَلَمَةَ: امْلِكِي عَلَيْنَا الْبَابَ لَا يَدْخُلْ عَلَيْنَا أَحَدٌ، فَجَاءَ الْحُسَيْنُ(ع) لِيَدْخُلَ فَمَنَعَتْهُ، فَوَثَبَ حَتَّى دَخَلَ، فَجَعَلَ يَثِبُ عَلَى مَنْكِبَيْ رَسُولِ اللَّهِ(ص) وَ يَقْعُدُ عَلَيْهِمَا. فَقَالَ لَهُ الْمَلِكُ: أَ تُحِبُّهُ قَالَ(ص): نَعَمْ. قَالَ: فَإِنَّ أُمَّتَكَ سَتَقْتُلُهُ، فَإِنْ شِئْتَ أَرَيْتُكَ الْمَكَانَ الَّذِي يُقْتَلُ بِهِ، فَمَدَّ يَدَهُ فَإِذَا طِينَةٌ حَمْرَاءُ، فَأَخَذَتْهَا أُمُّ سَلَمَةَ فَصَيَّرَتْهَا إِلَى طَرَفِ خِمَارِهَا. قَالَ ثَابِتٌ: فَبَلَغَنِي أَنَّهُ الْمَكَانُ الَّذِي قُتِلَ بِهِ بِكَرْبَلَاءَ»[۴۶].[۴۷]

جایگاه حدیثی راوی

خطیب تبریزی درباره راوی نوشته است: "تابعي أعلام أهل البصرة وثقاتهم، اشتهر بالرواية عن أنس بن مالك وصحبه أربعين سنة..."[۴۸] و علامه مامقانی پس از نقل عبارت ابن حجر و ذهبی، دو تن از رجالیان بزرگ سنی درباره ثابت البنانی، او را از راویان ممدوح و حسن به شمار آورده است[۴۹].

یکی از محققان، در این باره نوشته است: "بعد الفحص في المصادر الرجالية من الخاصة والعامة لم أقف على موقف أو كلام للمترجم يؤيد أهل البیت(ع)، أو يدافع عنهم، أو يظهر الميل إليهم، ولم أحظ على روايته عنهم، والتأمل في مشايخه في الرواية، ومن روى عنهم، عنهم، وجمل الثناء التي أرخصوها له، يوجب ذلك كله الجزم بأنه لا صلة له بأئمة الدين المعصومين(ع)، وأنه من رواة العامة المنحرفين عن خطهم، فهو عندی ضعيف"[۵۰].

رجالیان سنی با تعبیراتی گوناگون به ستایش راوی پرداختند و او را از راویان ثقه برشمردند:

ابن سعد: "حماد بن زيد، عن حميد قال: وكان ثابت ثقة في الحديث مأموناً..."[۵۱].

بخاری: "قال أنس: أن ثابتا لمفتاح من مفاتيح الخير"[۵۲].

العجلی: "تابعي ثقة رجل صالح"[۵۳].

احمد بن حنبل: "ثبت في الحديث؛ من الثقات المأمونين صحيح الحديث"[۵۴].

ابن حبان در کتاب الثقات چنین نوشته است: "وكان من أعبد أهل البصرة"[۵۵] و در کتابی دیگر: "كان من أعبد أهل البصرة وأكثرهم صبراً على كثرة الصلاة ليلاً ونهاراً مع الورع الشديد"[۵۶].

ذهبی: "الإمام الحجة القدوة، عن بكر ابن عبدالله قال: من أراد ان ينظر إلى أعبد أهل زمانه فلينظر إلى ثابت البناني، فما أدركنا الذي هو أعبد منه... عن شعبة قال: كان ثابت البناني يقرأ القرآن في كل يوم وليلة ويصوم الدهر، وقال حماد بن زيد: رأيت ثابتاً يبكي حتى تختلف أضلاعه، وقال جعفر بن سليمان: بكى ثابت حتى كادت عينه تذهب"[۵۷]؛ "وقال أحمد العجلي: ثقة رجل صالح، وقال النسائي: ثقة،...، وقال ابن عدي: هو من تابعي أهل البصرة وزهادهم ومحدثيهم، كتب عنه الأئمة،...، وأحاديثه مستقيمة إذا روى عنه ثقة؛ وما وقع في حديثه من النكرة إنما هو من الراوي عنه، فقد روى عنه جماعة مجهولون ضعفاء"[۵۸]، "ثقة بلا مدافعة كبير القدر"[۵۹].[۶۰]

تحقیق

ثابت بن أسلم دارای دو دوره تاریخی بوده؛ در مقطعی در صراط مستقیم و در مقطعی دیگر در انحراف اعتقادی، پس روایات او در دوره استقامت معتبر و روایات دوره انحراف وی، نامعتبرند.[۶۱]

یادآوری

شیخ طوسی در کتاب الرجال در اصحاب امیر مؤمنان(ع)، شخصی را با عنوان ثابت البنانی نام برده و نوشته است: "ثابت البناني، يكنى أبافضالة، من أهل بدر، قتل معه(ع) بصفین"[۶۲] و علامه حلی و ابن داوود نیز به پیروی از شیخ طوسی عنوان مذکور را در کتابشان ذکر کرده‌اند[۶۳]، در حالی که ثابت البنانی کنیه‌اش «أبو محمد» است و اسمش «اسلم» و در کتب تاریخ و تراجم، أبو فضاله انصاری از اصحاب پیامبر(ص) و امام علی(ع) شمرده شده و از او به ثابت البنانی تعبیر نشده است، چنان که صاحب الإستیعاب نوشته است: "أبو فضالة الأنصاري، شهد بدراً مع النبی(ص)، وقتل مع علي بصفين، وكانت صفين سنة سبع وثلاثين"[۶۴].

عبارت شیخ طوسی سبب شده تا بعضی احتمال اتحاد دو عنوان را مطرح کنند، در حالی که از جهت طبقه، بسیار فاصله زمانی دارند؛ زیرا ثابت البنانی، أبو فضاله در سال ۳۷ هجری قمری در نبرد صفین در رکاب امیرمؤمنان(ع) به شهادت رسیده و ثابت البنانی (ثابت بن أسلم) یعنی راوی مورد بحث، در سال ۱۲۳ یا ۱۲۷ هجری قمری وفات یافته است. بر این اساس، علامه شوشتری نوشته است: "التحقيق أن قول الشيخ في الرجال: ثابت البناني يكنى أبا فضالة اشتباه، فقد عرفت تصريح ابن قتيبة بأن ثابت البناني هو ثابت بن أسلم التابعي الذي مات في زمان خالد القسري؛ وإنما قال الاستيعاب في الكنى: إن أبا فضالة الذي شهد بدراً قتل معه(ع) بصفين ولم يذكر له اسماً؛ وأبو فضالة كان أنصارياً، كما صرح به في الاستيعاب أيضاً؛ والبناني قرشي من سعد بن لوي. وبالجملة: رجال الشيخ - هنا - خلط بين أبي فضالة الأنصاري الصحابي وثابت البناني التابعي[۶۵].[۶۶]

منابع

  1. جوادی آملی، عبدالله، رجال تفسیری ج۵

پانویس

  1. ر.ک: أ. منابع شیعی: رجال الطوسی، ص۱۱۱، ش۱۰۸۴؛ منهج المقال، ج۳، ص١٠٩، ش۹۰۱؛ نقد الرجال، ج۱، ص۳۰۹، ش۸۳۰؛ زبدة الأقوال، ص۷۹، ش۳۵۴؛ مجمع الرجال، ج۱، ص۲۹۵؛ جامع الرواه، ج۱، ص۱۳۴، ش۱۰۶۰؛ الرجال (الحر العاملی)، ص۷۴، ش۲۵۲؛ أعیان الشیعه، ج۴، ص۶؛ تنقیح المقال، ج۱۳، ص۲۲۸، ش۳۳۶۷؛ قاموس الرجال، ج۲، ص۴۳۷، ش۱۲۵۴؛ معجم رجال الحدیث، ج۴، ص۲۹۱، ش۱۹۴۹؛ مستدرکات علم رجال الحدیث، ج۲، ص۷۸، ش۲۳۱۵. ب. منابع سنی: الطبقات الکبری، ج۷، ص۲۳۲؛ تاریخ ابن معین (الدوری)، ج۲، ص۸۵، ش۳۳۹۰؛ التاریخ الصغیر، ج۱، ص۳۵۴؛ التاریخ الکبیر، ج۲، ص۱۵۹، ش۲۰۵۲؛ الجرح و التعدیل، ج۲، ص۴۴۹، ش۱۸۰۵؛ معرفة الثقات، ج۱، ص۲۵۹، ش۱۸۸؛ الثقات (ابن حبان)، ج۴، ص۸۹؛ مشاهیر علماء الأمصار، ص۱۴۵، ش۶۵۰؛ الکامل، ج۲، ص۱۰۰، ش۳۱۸؛ تاریخ أسماء الثقات، ص۵۲، ش۱۴۴؛ التعدیل و التجریح، ج۱، ص۴۴۰، ش۱۷۷؛ إکمال الکمال، ج۱، ص۴۳۹؛ الإکمال فی أسماء الرجال، ص١٧٢؛ تهذیب الکمال، ج۴، ص۳۴۲، ش۸۱۱؛ الکاشف، ج۱، ص۲۸۱، ش۶۸۱؛ تذکرة الحفاظ، ج۱، ص۱۲۵، ش۱۱۰؛ سیر أعلام النبلاء، ج۵، ص۲۲۰، ش۹۱؛ میزان الإعتدال، ج۱، ص۳۶۲، ش۱۳۵۴؛ تاریخ الإسلام، ج۸، ص۵۴، ش۴؛ تقریب التهذیب، ج۱، ص۱۴۵، ش۸۱۲؛ تهذیب التهذیب، ج۲، ص۳، ش۲؛ لسان المیزان، ج۷، ص۱۸۷، ش۲۴۷۲؛ الأنساب (سمعانی)، ج۱، ص۳۹۹؛ المعارف (ابن قتیبة الدینوری)، ص۴۷۶؛ الوافی بالوفیات، ج۱۰، ص۲۸۴، ش۳.
  2. و (یاد کن) آنگاه را که به کسی که خداوند و خود تو بدو نعمت رسانده بودید گفتی که: همسرت را برای خویش نگه دار (و طلاق مده) و از خداوند پروا کن و چیزی را که خداوند آشکار کننده آن بود در دل نگه می‌داشتی و از مردم می‌ترسیدی در حالی که خداوند سزاوارتر بود که از او بترسی و چون زید نیازی از او برآورد او را به همسری تو درآوردیم تا مؤمنان را در ازدواج با همسران (طلاق داده) پسرخواندگانشان چون نیازی را از آنان برآورده باشند تنگنایی نباشد و فرمان خداوند انجام‌یافتنی است سوره احزاب، آیه ۳۷.
  3. تفسیر کنز الدقائق، ج۱۰، ص۳۹۶ به گزارش از تفسیر مجمع البیان، ج۸، ص۵۶۵. روایت دوم در تفسیر کنز الدقائق، ج۱۴، ص۲۱۳: ... عن حماد بن سلمة، عن ثابت، عن عبدالرحمن بن أبی لیلی... و به نقل از تفسیر مجمع البیان، ج۱۰، ص۷۰۵ نقل شده است؛ با این تفاوت که در سند تفسیر مجمع البیان تصحیف واقع شده و به جای ثابت، عن عبد الرحمن، ثابت بن عبدالرحمن ثبت شده است.
  4. جوادی آملی، عبدالله، رجال تفسیری، ج۵، ص 76-77.
  5. سمعانی نوشته است: البنانی: بضم الباء المنقوطة من تحتها بنقطة و النون المفتوحة، فهذه النسبة إلی بنانة و هو بنانة بن سعد بن لؤی بن غالب، و صارت بنانة محلة بالبصرة لنزول هذه القبیلة بها، و قال أبوبکر الخطیب فی المؤتنف أن بنانة الذین منهم ثابت هم بنو سعد بن لؤی بن غالب، و أم سعد بنانة، و قیل بل هم بنو سعد بن ضبیعة بن نزار و الله أعلم، فقال الزبیر بن بکار: أما بنانة فقبیلة، منهم: ثابت البنانی و غیره، و بنانة کانت أمة لسعد بن لؤی حضنت بنیه عمارا و عمارة و مخزوما بعد أمهم فغلبت علیهم فسموا بها. و منها أبو محمد ثابت بن أسلم البنانی من تابعی أهل البصرة، یروی عن ابن عمر و ابن الزبیر و صحب أنساً رضی الله عنهم أربعین سنة. (الأنساب (سمعانی)، ج۱، ص۳۹۹).
  6. رجال الطوسی، ص۱۱۱، ش۱۰۸۴.
  7. الإکمال فی أسماء الرجال، ص۱۷۲.
  8. رجال الطوسی، ص۲۷۹، ش۴۰۲۸. محمد بن ثابت بن أسلم البنانی البصری، أسند عنه.
  9. جوادی آملی، عبدالله، رجال تفسیری، ج۵، ص 77-78.
  10. ر.ک: الإکمال فی أسماء الرجال، ص۱۷۲؛ التاریخ الکبیر، ج۲، ص۱۵۹، ش۲۰۵۲؛ مشاهیر علماء الأمصار، ص۱۴۵، ش۶۵۰؛ تذکرة الحفاظ، ج۱، ص۱۲۵، ش۱۱۰؛ معجم البلدان، ج۱، ص۴۹۷؛ الطبقات الکبری، ج۷، ص۲۳۳: و توفی فی ولایة خالد بن عبدالله علی العراق.
  11. ر.ک: رجال الطوسی، ص۱۱۱، ش۱۰۸۴.
  12. الإحتجاج، ج۲، ص۳۱۶-۳۱۷.
  13. ر.ک: تقریب التهذیب، ج۱، ص۱۴۵، ش۸۱۲.
  14. جوادی آملی، عبدالله، رجال تفسیری، ج۵، ص 78-80.
  15. الأمالی (صدوق)، ص۳۳۷، ح۲۰.
  16. الأمالی (مرتضی)، ج۱، ص۱۵۹؛ الأمالی (طوسی)، ص۶۳۰، ح۱۲۹۶؛ المحلی، ج۲، ص۲۳۴؛ ج۴، ص۱۸۸؛ تهذیب الکمال، ج۴، ص۳۴۲، ش۸۱۱.
  17. الرسالة العلویه، ص۵۱؛ الأمالی (طوسی)، ص۲۸۲، (ح ۵۴۸)؛ دلائل الإمامه، ص۲۰۱، ح۱۲۱؛ الأمان من أخطار الأسفار و الأزمان، ص۱۱۸؛ الأمالی (مفید)، ص۱۳۸، (ح ۱) و ص۱۶۷، (ح ۲)؛ الخصال، ج۱، ص۳۰، ح۱۰۶؛ الأمالی (طوسی)، ص۳۲۹، (ح ۶۵۸) و ص۴۸۵، (ح ۱۰۶۲)؛ ثواب الأعمال، ص۶۱؛ الخصال، ج۱، ص۱۶۵، ح۲۱۷؛ شواهد التنزیل، ج۱، ص۵۶۱، ح۵۹۸ و ج۲، ص۲۷۵، (ح ۹۰) و ص۲۷۷، (ح ۹۱۱).
  18. جوادی آملی، عبدالله، رجال تفسیری، ج۵، ص 80-81.
  19. تنقیح المقال، ج۱۳، ص۲۳۱، ش۳۳۶۷: و ظاهر الشیخ کونه إمامیا.
  20. فقلت: یا أهل مکة! من هذا الفتی؟ قالوا: علی بن الحسین بن علی بن أبی طالب(ع).
  21. تنقیح المقال، ج۱۱، ص۳۵۱: فإنه لو کان إمامیا لکان یعرفه، فعدم معرفته إیاه یکشف عن کونه عامیا، و یمکن حل الإشکال بأن کلام الشیخ حاکم علی ما ذکرت؛ ضرورة أن غایة مفاد الروایة و کلمات أهل السیر أن هؤلاء المسلمین کانوا من عباد البصرة من العامة، و حیث إن تشیعهم برؤبة معجزتین منه إحداهما: تسمیته(ع) إیاهم کلا باسمه، و الأخری: نزول المطر بمجرد دعائه ممکن.
  22. قاموس الرجال، ج۳، ص۴۳۷، ش۱۲۵۴.
  23. جوادی آملی، عبدالله، رجال تفسیری، ج۵، ص 81-82.
  24. برای نمونه: حدثنی محمد بن عباد بن موسی، ثنا عمی خلیفة بن موسی، ثنا محمد بن ثابت البنانی، عن أبیه قال: قالت عائشة - رضی الله عنها -: إذا سرکم أن یحسن المجلس فأکثروا ذکر عمر بن الخطاب. (الهواتف، ص۶۲، ش۸۱).
  25. مانند ...، عن الأعمش، عن شعبة، عن ثابت، عن أنس بن مالک: صلیت خلف رسول الله(ص) و أبی بکر و عمر فلم یجهروا ببسم الله الرحمن الرحیم. (تذکرة الحفاظ، ج۲، ص۶۸۹، ش۱۰۷۰۹) و ...، عن الأعمش، عن شعبة، عن ثابت، عن أنس: إن النبی(ص) و أبابکر و عمر کانوا یفتتحون الصلاة بالحمد الله. (التاریخ الکبیر، ج۲، ص۵۸، ش۱۶۸۱).
  26. نظیر امام حسن، امام حسین، امام سجاد، امام باقر و امام صادق(ع).
  27. در بحث جایگاه حدیثی راوی اشاره می‌شود.
  28. الرسالة العلویه، ص۵۱-۵۲؛ نیز ر.ک: تاریخ مدینة دمشق، ج۴۲، ص۲۸۸.
  29. شواهد التنزیل، ج۱، ص۵۶۱، ح۵۹۸.
  30. و به راستی من آمرزنده آن کسم که توبه کند و ایمان آورد و کاری شایسته کند سپس به راه آید سوره طه، آیه ۸۲.
  31. شواهد التنزیل، ج۱، ص۴۹۲، ش۵۲۰.
  32. مأة منقبة من مناقب أمیر المؤمنین و الأئمه(ع)، ص۴۲، منقبت ۱۹.
  33. پس آیا کسی که از سوی پروردگارش برهانی دارد و گواهی از (خویشان) وی پیرو اوست؛ و کتاب موسی به پیشوایی و بخشایش پیش از او بوده است، (مانند کسی است که چنین نیست)؟ آنان (که اهل بینش‌اند) به آن ایمان دارند و از دسته‌ها (ی مشرکان) هر کس بدان کفر ورزد آتش (دوزخ) وعده‌گاه اوست پس نسبت به آن در تردید مباش که آن (کتاب) از سوی پروردگار تو راستین است اما بیشتر (این) مردم ایمان نمی‌آورند سوره هود، آیه ۱۷.
  34. پس آیا کسی که از سوی پروردگارش برهانی دارد و گواهی از (خویشان) وی پیرو اوست؛ و کتاب موسی به پیشوایی و بخشایش پیش از او بوده است، (مانند کسی است که چنین نیست)؟ آنان (که اهل بینش‌اند) به آن ایمان دارند و از دسته‌ها (ی مشرکان) هر کس بدان کفر ورزد آتش (دوزخ) وعده‌گاه اوست پس نسبت به آن در تردید مباش که آن (کتاب) از سوی پروردگار تو راستین است اما بیشتر (این) مردم ایمان نمی‌آورند سوره هود، آیه ۱۷.
  35. شواهد التنزیل، ج۱، ص۳۶۶، ح۳۸۳.
  36. چهره‌هایی در آن روز تابان است، سوره عبس، آیه ۳۸.
  37. خندان و شادان است، سوره عبس، آیه ۳۹.
  38. خندان و شادان است، سوره عبس، آیه ۳۹.
  39. شواهد التنزیل، ج۲، ص۴۲۳، ح۱۰۸۰.
  40. سنن ابن ماجه، ج۱، ص۵۲۲، ش۱۶۳۰.
  41. دو دریای به هم رسیده را در هم آمیخت سوره الرحمن، آیه ۱۹.
  42. و اوست که دو دریا را در هم آمیخت، این خوش و گواراست و آن شور و تلخ و میان آن دو حائلی و پرده‌ای جداساز نهاد سوره فرقان، آیه ۵۳.
  43. از آنها مروارید و مرجان برون می‌آید سوره الرحمن، آیه ۲۲.
  44. مناقب آل أبی طالب(ع)، ج۳، ص۳۱۸.
  45. مأة منقبة من مناقب أمیر المؤمنین و الأئمه(ع)، ص۱۶۴، المنقبة التاسعة و الثمانون.
  46. مسند احمد، ج۳، ص۲۴۲؛ الأمالی (طوسی)، ص۳۲۹-۳۳۰، ح۶۵۸.
  47. جوادی آملی، عبدالله، رجال تفسیری، ج۵، ص 82-88.
  48. الإکمال فی أسماء الرجال، ص١٧٢.
  49. تنقیح المقال، ج۱۳، ص۲۳۰، ش۳۳۶۷: بعد ما سمعت من ابن حجر و الذهبی یدرجه فی الحسان.
  50. تنقیح المقال، ج۱۳، پانوشت ص۲۳۲.
  51. الطبقات الکبری، ج۷، ص۲۳۳.
  52. التاریخ الکبیر، ج۲، ص۱۵۹، ش۲۰۵۲.
  53. معرفة الثقات، ج۱، ص۲۵۹، ش۱۸۸.
  54. الجرح و التعدیل، ج۲، ص۴۴۹، ش۱۸۰۵.
  55. الثقات، ج۴، ص۸۹.
  56. مشاهیر علماء الأمصار، ص۱۴۵، ش۶۵۰.
  57. تذکرة الحفاظ، ج۱، ص۱۲۵، ش۱۱۰.
  58. سیر أعلام النبلاء، ج۵، ص۲۲۰، ش۹۱.
  59. میزان الإعتدال، ج۱، ص۳۶۲، ش۱۳۵۴.
  60. جوادی آملی، عبدالله، رجال تفسیری، ج۵، ص 88-90.
  61. جوادی آملی، عبدالله، رجال تفسیری، ج۵، ص 90.
  62. رجال الطوسی، ص۵۹، ش۴۹۵.
  63. خلاصة الأقوال (رجال العلامة الحلی)، ص۲۹، ش۴: ثابت البنانی، یکنی أبا فضالة من أهل بدر من أصحاب أمیر المؤمنین(ع) قتل بصفین؛ الرجال (ابن داود)، ص۷۶، ش۲۷۱: ثابت البنانی بالباء المضمومة و النونین بینهما ألف، منسوب إلی بناته و هم [من] ولد سعد بن لؤی. یکنی أبا فضالة ی [جخ] من أهل بدر قتل معه بصفین.
  64. الإستیعاب، ج۴، ص۱۷۲۹، ش۳۱۲۵؛ التاریخ الصغیر، ج۱، ص۱۰۴.
  65. قاموس الرجال، ج۲، ص۴۳۹.
  66. جوادی آملی، عبدالله، رجال تفسیری، ج۵، ص 90-92.