حبة بن جوین عرنی بجلی در تراجم و رجال

(حبة بن جوین عرنی)
اطلاعات فردی
کنیه	أبو قدامة
وفات	سنة ست وسبعین فی أوّل خلافة عبدالملک بن مروان
مذهب	شیعه
اطلاعات حدیثی
تعداد روایات	۴
سایر	نام وی در منابع ذیل آمده است: اتقان المقال: ۱۷۵. أعیان الشیعة: ۴ / ۳۸۷. بهجة الآمال: ۳ / ۲۲. تنقیح المقال: ۱ / ۲۵۰ ر۲۲۴۵. تهذیب المقال: ۲ / ۹۸ ر۱۱۰، فی ترجمة الحسن بن الحسین العرنی النجّار. جامع الرواة: ۱ / ۱۷۷. الجامع فی الرجال: ۱ / ۴۴۳. خلاصة الأقوال: ۱۹۴، باب الکنی. رجال ابن داود: ۶۹ ر۳۷۵. رجال البرقی: ۶. رجال الطوسی: ۳۸ ر۹، و۶۷ ر۵. طرائف المقال: ۲ / ۷۹ ر۷۳۶۱. غایة المرام: ۱۲۷. قاموس الرجال: ۳ / ۷۴ ر۱۷۴۵. مجمع الرجال: ۲ / ۷۷. مستدرکات علم الرجال: ۲ / ۲۹۰ ر۳۱۲۲. مستدرک الوسائل: ۳ / ۷۸۹. معجم الثقات: ۲۶۶ ر۱۹۹. معجم رجال الحدیث: ۴ / ۲۱۴ ر۲۵۴۶. منتهی المقال: ۲ / ۳۲۲ ر۶۶۱. منهج المقال: ۹۱. الموسوعة الرجالیّة: ۴ / ۹۵، و۷ / ۲۰۸. نقد الرجال: ۸۱ ر۱. الوجیزة فی الرجال: ۱۸۲ ر۴۳۲. الوسیط: ۵۰. عند العامة: اسد الغابة: ۱ / ۴۳۹ ر۱۰۳۱، الاصابة: ۲ / ۵۷ ر۱۹۴۲. تاریخ الاسلام: ۵ / ۳۹۱ ر۱۵۵. تاریخ الثقات: ۱۰۵ ر۲۴۳. التاریخ الکبیر: ۳ / ۹۳ ر۳۲۲. تقریب التهذیب: ۱ / ۱۴۸ ر۱۰۳. تهذیب التهذیب: ۲ / ۱۵۴ ر۳۱۹. تهذیب الکمال: ۵ / ۳۵۱ ر۱۰۷۶. ثقات ابن حبان: ۴ / ۱۸۲. الجرح والتعدیل: ۳ / ۲۵۳ ر۱۱۳۰. المجروحین لابن حبان: ۱ / ۲۶۷. میزان الاعتدال: ۱ / ۴۵۰ ر۱۶۸۸. الوافی بالوفیات: ۱۱ / ۲۸۹ ر۴۲۷.

این مدخل زیرشاخهٔ بحث حبة بن جوین عرنی بجلی است. حبة بن جوین عرنی بجلی از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: حبة بن جوین عرنی بجلی در تاریخ اسلامی - حبة بن جوین عرنی بجلی در تراجم و رجال - پرسش مرتبط ندارد

آشنایی اجمالی

حبة العرنی، در سند دو روایت تفسیر کنز الدقائق و به گزارش از بصائر الدرجات و الکافی واقع شده است: «حَدَّثَنَا الْعَبَّاسُ بْنُ مَعْرُوفٍ عَنْ سَعْدَانَ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ صَبَّاحٍ الْمُزَنِيِّ عَنِ الْحَرْثِ بْنِ حَصِيرَةَ عَنْ حَبَّةَ الْعُرَنِيِّ قَالَ قَالَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ(ع) إِنَّ اللَّهَ عَرَضَ وَلَايَتِي عَلَى أَهْلِ السَّمَاوَاتِ وَ عَلَى أَهْلِ الْأَرْضِ أَقَرَّ بِهَا مَنْ أَقَرَّ وَ أَنْكَرَهَا مَنْ أَنْكَرَ أَنْكَرَهَا يُونُسُ فَحَبَسَهُ اللَّهُ فِي بَطْنِ الْحُوتِ حَتَّى أَقَرَّ بِهَا».

شرح حال راوی

ابو قدامة حبة بن جوین بن علی بن عبد نهم العرنی، البجلی از راویان کوفی است که در اسناد روایات با عناوین مختلفی مانند حبة العرنی، حبة بن جوین العرنی، «حبة» و حبة بن جریر العرنی روایت کرده است و از رجالیان قدمای شیعه، برقی و شیخ طوسی از وی یاد کردند و به جهت نداشتن اثر علمی در رجال النجاشی و الفهرست شیخ طوسی که به یادکرد راویان صاحب اثر اختصاص دارد، نامی برده نشده است ولی در بسیاری از کتب رجالی سنی شرح حال وی آمده است. وی از زاهدان و عابدان دوران خود به شمار می‌آمده و مسجدی تأسیس نمود که به مسجد حبة العرنی معروف است و در همه جنگ‌های امیرمؤمنان(ع) نیز حضور داشته است، بنابراین حبة العرنی از کسانی بوده است که دین و سیاست را با هم و کنار یکدیگر قرار داده بود؛ هم مرد رزم بود؛ هم مرد راز، هم اهل حماسه بود؛ هم اهل عرفان.

طبقه راوی

تاریخ ولادت راوی مشخص نیست و در تاریخ وفاتش نیز اختلاف است. سال ۷۵، ۷۶ و ۷۹ هجری قمری تاریخ وفات ایشان ذکر شده است.

برقی او را از اصحاب امام علی(ع) و شیخ طوسی از اصحاب امام علی و امام مجتبی(ع) به شمار آورده و گفته شده که رسول خدا(ص) را نیز دیده است.

در اسناد روایات از رسول خدا(ص) و امام علی(ع) روایت کرده است. براین اساس، بعضی وی را صحابی دانسته‌اند ولی برخی او را تابعی معرفی کردند.

استادان و شاگردان راوی

حبة العرنی از امیرمؤمنان علی(ع)، حذیفة بن الیمان، عبدالله بن مسعود، عمار بن یاسر و أبی عیاض روایت کرده و کسانی مانند اسماعیل بن سعید البجلی الکوفی، أبو المقدام ثابت بن هرمز الحداد، حکم بن عتیبة، رشید الهجری، سلمة بن کهیل، مسلم الأعور، میمون الخیاط، أبو حیان التیمی، أبو السابغة النهدی و حارث بن حصیره از او روایت کرده‌اند.

مذهب راوی

حبة العرنی از شیعیان امام علی(ع) بوده است، چنان که گروهی از رجالیان سنی به آن تصریح کردند:

ذهبی: من غلاة الشیعة.

ابن حجر: کان غالیا فی التشیع؛ من غلاة الروافض.

مزی: کان من شیعة علی(ع).

مضامین روایاتش بر تشیع و اعتقاد حق وی دلالت دارند؛ نمونه‌ها:

1. «قَالَ حَبَّةُ بْنُ جُوَيْنٍ الْعُرَنِيُّ قُلْتُ لِحُذَيْفَةَ بْنِ الْيَمَانِ حَدِّثْنَا فَإِنَّا نَخَافُ الْفِتَنَ فَقَالَ عَلَيْكُمْ بِالْفِئَةِ الَّتِي فِيهَا ابْنُ سُمَيَّةَ فَإِنَّ رَسُولَ اللَّهِ(ص) قَالَ تَقْتُلُهُ الْفِئَةُ الْبَاغِيَةُ النَّاكِبَةُ عَنِ الطَّرِيقِ...».
2. «عَنْ حَبَّةَ الْعُرَنِيِّ عَنْ عَلِيٍّ(ع) قَالَ: إِنَّ اللَّهَ أَخَذَ مِيثَاقَ كُلِّ مُؤْمِنٍ عَلَى حُبِّي وَ أَخَذَ مِيثَاقَ كُلِّ مُنَافِقٍ عَلَى بُغْضِي فَلَوْ ضَرَبْتُ وَجْهَ الْمُؤْمِنِ بِالسَّيْفِ مَا أَبْغَضَنِي وَ لَوْ صَبَبْتُ الدُّنْيَا عَلَى الْمُنَافِقِ مَا أَحَبَّنِي».

جایگاه حدیثی راوی

علامه حلی و ابن داوود نام او را در جزء یکم کتابشان که به راویان ثقه و ممدوح اختصاص دارد، عنوان کردند.

علامه مجلسی و صاحب بلغة المحدثین او را از راویان ممدوح به شمار آورده‌اند. براین اساس، علامه مامقانی روایات او را حسن دانسته است ولی از آنجاکه علامه حلی نام حبة بن جوین را در بخش یکم کتاب و در عنوان من خواص أصحاب أمیر المؤمنین(ع) ذکر نموده و این تعبیر از الفاظ توثیق عام تلقی می‌گردد، وثاقت ایشان اثبات کردنی است و روایت ذیل تأیید می‌کند آن را: «... عَنْ عَمْرِو بْنِ أَبِي الْمِقْدَامِ عَنْ أَبِيهِ عَنْ حَبَّةَ الْعُرَنِيِّ قَالَ: بَيْنَا أَنَا وَ نَوْفٌ نَائِمَيْنِ فِي رَحْبَةِ الْقَصْرِ إِذْ نَحْنُ بِأَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ(ع) فِي بَقِيَّةٍ مِنَ اللَّيْلِ وَاضِعاً يَدَهُ عَلَى الْحَائِطِ شِبْهَ الْوَالِهِ وَ هُوَ يَقُولُ ﴿إِنَّ فِي خَلْقِ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ...﴾ قَالَ ثُمَّ جَعَلَ يَقْرَأُ هَذِهِ الْآيَاتِ وَ يَمُرُّ شِبْهَ الطَّائِرِ عَقْلُهُ فَقَالَ أَ رَاقِدٌ يَا حَبَّةُ أَمْ رَامِقٌ قُلْتُ رَامِقٌ هَذَا أَنْتَ تَعْمَلُ هَذَا الْعَمَلَ فَكَيْفَ نَحْنُ قَالَ فَأَرْخَى عَيْنَيْهِ فَبَكَى ثُمَّ قَالَ لِي يَا حَبَّةُ إِنَّ لِلَّهِ مَوْقِفاً وَ لَنَا بَيْنَ يَدَيْهِ مَوْقِفٌ لَا يَخْفَى عَلَيْهِ شَيْءٌ مِنْ أَعْمَالِنَا يَا حَبَّةُ إِنَّ اللَّهَ أَقْرَبُ إِلَيْكَ وَ إِلَيَّ ﴿مِنْ حَبْلِ الْوَرِيدِ﴾ يَا حَبَّةُ إِنَّهُ لَنْ يَحْجُبَنِي وَ لَا إِيَّاكَ عَنِ اللَّهِ شَيْءٌ قَالَ ثُمَّ قَالَ أَ رَاقِدٌ أَنْتَ يَا نَوْفُ قَالَ لَا يَا أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ مَا أَنَا بِرَاقِدٍ وَ لَقَدْ أَطَلْتُ بُكَائِي هَذِهِ اللَّيْلَةَ فَقَالَ يَا نَوْفُ إِنْ طَالَ بُكَاؤُكَ فِي هَذَا اللَّيْلِ مَخَافَةً مِنَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ قَرَّتْ عَيْنَاكَ غَداً بَيْنَ يَدَيِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ يَا نَوْفُ إِنَّهُ لَيْسَ مِنْ قَطْرَةٍ قَطَرَتْ مِنْ عَيْنِ رَجُلٍ مِنْ خَشْيَةِ اللَّهِ إِلَّا أَطْفَأَتْ بِحَاراً مِنَ النِّيرَانِ يَا نَوْفُ إِنَّهُ لَيْسَ مِنْ رَجُلٍ أَعْظَمَ مَنْزِلَةً عِنْدَ اللَّهِ مِنْ رَجُلٍ بَكَى مِنْ خَشْيَةِ اللَّهِ وَ أَحَبَّ فِي اللَّهِ وَ أَبْغَضَ فِي اللَّهِ يَا نَوْفُ مَنْ أَحَبَّ فِي اللَّهِ لَمْ يَسْتَأْثِرْ عَلَى مَحَبَّتِهِ وَ مَنْ أَبْغَضَ فِي اللَّهِ لَمْ يُنِلْ مُبْغَضِيهِ خَيْراً عِنْدَ ذَلِكَ اسْتَكْمَلْتُمْ حَقَائِقَ الْإِيمَانِ ثُمَّ وَعَظَهُمَا وَ ذَكَّرَهُمَا وَ قَالَ فِي أَوَاخِرِهِ فَكُونُوا مِنَ اللَّهِ عَلَى حَذَرٍ فَقَدْ أَنْذَرْتُكُمَا ثُمَّ جَعَلَ يَمُرُّ وَ هُوَ يَقُولُ لَيْتَ شِعْرِي فِي غَفَلَاتِي أَ مُعْرِضٌ أَنْتَ عَنِّي أَمْ نَاظِرٌ إِلَيَّ وَ لَيْتَ شِعْرِي فِي طُولِ مَنَامِي وَ قِلَّةِ شُكْرِي فِي نِعَمِكَ عَلَيَّ مَا حَالِي قَالَ فَوَ اللَّهِ مَا زَالَ فِي هَذَا الْحَالِ حَتَّى طَلَعَ الْفَجْرُ».

محدث نوری با اشاره به روایت یاد شده نوشته است: فیه دلالة علی قربه منه، و اختصاصه، به، و عطوفته(ع) علیه.

حبة بن جوین از نگاه رجالیان سنّی

رجالیان سنی، دیدگاه‌های متفاوتی درباره جایگاه حدیثی وی بیان داشتند: بعضی ایشان را تضعیف، برخی توثیق و شماری متوسط الحال دانستند: 

یحیی بن معین، ذهبی، سعدی و ابراهیم بن یعقوب الجوزجانی: غیر ثقة.

شعبی و ابن خراش: لیس بشیء.

نسائی: لیس بالقوی.

احمد بن عبدالله العجلی: کوفی، تابعی، ثقة.

ابن حجر: صدوق له أغلاط.

صالح بن محمد البغدادی: حبة العرنی من أصحاب علی؛ شیخ؛ و کان یتشیع؛ لیس هو بمتروک؛ و لا ثبت؛ وسط.

ابن عدی: و قال ابن عدی: ما رأیت له منکرا، قد جاوز الحد.

ابن حبان: کان غالیا فی التشیع؛ واهیا فی الحدیث.

دارقطنی: ضعیف.

علت تضعیف

بی‌تردید، خاستگاه اصلی تضعیف حبة بن جوین تشیع وی و نقل فضائل امام علی(ع) است، چنان که عبارت من شیعة علی؛ من غلاه الروافض؛ من غلاة الشیعة که در باره‌اش به کار برده‌اند، آن را تأیید می‌کند.

زکریا بن یحیی الساجی: یکفی فی ضعفه قوله إنه شهد صفین مع علی ثمانون بدریا.

ابن الجوزی: روی أن علیا شهد معه صفین ثمانون بدریا و هذا کذب.

دو نمونه از روایات حبة بن جوین:

1. «قال أبو عمر وَ رَوَى اِبْنُ فُضَيْلٍ عَنْ حَبَّةَ اَلْعُرَنِيِّ قَالَ سَمِعْتُ عَلِيّاً يَقُولُ: لَقَدْ عَبَدْتُ اَللَّهَ قَبْلَ أَنْ يَعْبُدَهُ أَحَدٌ مِنْ هَذِهِ اَلْأُمَّةِ خَمْسَ سِنِينَ ».
2. «أَحْمَدُ بْنُ حَنْبَلٍ فِي مُسْنَدِ اَلْعَشَرَةِ وَ فِي اَلْفَضَائِلِ أَيْضاً وَ اَلنَّسَوِيُّ فِي اَلْمَعْرِفَةِ وَ اَلتِّرْمِذِيُّ فِي اَلْجَامِعِ وَ اِبْنُ بُطَّةَ فِي اَلْإِبَانَةِ رَوَى عَلِيُّ بْنُ اَلْجَعْدِ عَنْ شُعْبَةَ عَنْ سَهْلِ بْنِ كُهَيْلٍ عَنْ حَبَّةَ اَلْعُرَنِيِّ قَالَ سَمِعْتُ عَلِيّاً يَقُولُ: أَنَا أَوَّلُ مَنْ صَلَّى مَعَ رَسُولِ اَللَّهِ صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ».

طبقه راوی

• من الثانیة

جرح و تعدیل شیعه

• السید الخوئی: مهمل (حسنه غیره)
• المحقق المامقانی: حسن
• أورده العجلی فی الثقات قائلاً تابعی ثقة
• أورده ابن حبان فی المجروحین قائلاً: کان غالیا فی التشیّع واهیا فی الحدیث
• ابن سعد: له أحادیث وهو ضعیف.
• ابن حجر: صدوق له أغلاط وکان غالیا فی التشیّع واخطأ من زعم أنّ له صحبة
• ابن أبی حاتم الرازی: عن یحیی بن معین یقول: حبة العرنی لیس بشیء

مشایخ در روایت

• امام علی (ع)

روایت‌کنندگان از او

• عبادة الاسدی
• ابو المقدام
• جده

منابع

1. جوادی آملی، عبدالله، رجال تفسیری ج۶