حکمت در کلام اسلامی

این مدخل زیرشاخهٔ بحث حکمت است. حکمت از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: حکمت در لغت - حکمت در قرآن - حکمت در حدیث - حکمت در نهج البلاغه - حکمت در اخلاق اسلامی - حکمت در کلام اسلامی - حکمت در فقه سیاسی - حکمت در معارف دعا و زیارات - حکمت در معارف و سیره سجادی - حکمت در معارف و سیره حسینی - پرسش مرتبط ندارد

مقدمه

“حکمت” یعنی سخن و مطلب محکم، متقن، منطقی و درست، یعنی دریافت حقیقت. هر قانون و قاعده‌ای که با حقیقت وفق دهد و ساخته وهم و تخیّلات نباشد حکمت است. حکمت عبارت است از علم به احوال اعیان موجودات آن طور که هستند. حکمت عبارت است از علم به اسباب اولیه جهان. حکمت یعنی دریافت حقیقت. از آن جهت به دریافت حقیقت “حکمت” گفته می‌شود که استحکام دارد و پشتوانه‌اش واقعیت است؛ برخلاف دریافت‌های غیرمنطقی با واقعیت که استحکام ندارد و مانند خانه عنکبوت سست و بی‌بنیاد است. حکمت یعنی سخن متقن و محکم که قابل خدشه و تشکیک نیست؛ به اصطلاح منطقیین و حکما یعنی سخنی که مقدماتش صددرصد یقینی است. یعنی مردم را به راه پروردگارت بخوان با برهان و حکمت و علم صددرصد خالص و عقل خالص.

حکمت استدلالی

حکمت استدلالی متّکی بر قیاس و برهان است، سر و کارش فقط با صغری، کبری، نتیجه، لازم، نقیض و ضدّ و امثال اینهاست.

حکمت الهی

حکمت باری تعالی به معنی رساندن موجودات است به غایات خودشان. حکمت الهی به معنی این است که کار او رسانیدن موجودات است به کمالات و غایات وجودشان. در اصطلاح حکمای اسلامی مسائل مربوط به خداوند از قبیل اثبات وجود خدا، وحدت وی، صفات ثبوتیّه و سلبیّه او، عموم و شمول قدرت و مشیّتش، جبر و تفویض، خیر و شر، صدور کثیر از واحد، عوالم کلّی وجود و برخی مباحث و مسائل دیگر “الهیّات بالمعنی الاخص” نامیده می‌شود. این اصطلاح در مقابل اصطلاح “الهیّات بالمعنی الاعم” قرار می‌گیرد که شامل این مباحث و یک عدّه مباحث دیگر است که “امور عامه” نامیده می‌شوند و مجموعاً “حکمت الهی” یا “حکمت علیا” یا “فلسفة اُولی” را تشکیل می‌دهند. حکمت بالغه الهی به این صورت مطرح می‌شود که نظام هستی، نظامی حکیمانه است؛ یعنی نه تنها علم و شعور و اراده و مشیّت در کار جهان دخیل است بلکه نظام موجود، نظام احسن و اصلح است و وضعی دیگر و نظامی دیگر احسن و اصلح از این نظام، ممتنع و ناممکن است؛ جهان موجود، کامل‌ترین جهان ممکن است.

حکمت الهی درباره اموری بحث می‌کند که هم به حسب وجود بی‌نیاز از ماده است (بر خلاف علوم ریاضی) و هم به حسب ماهیّت و حد و تعریف (بر خلاف علوم طبیعی).

حکمت انسان

حکمت انسان به معنی انتخاب فاضل‌ترین وسیله‌ها برای بهترین غایت‌هاست.

حکمت بشری

این است که کاری را برای رسیدن خودش به غایت و کمالی انجام می‌دهد.

حکمت تجربی

حکمت تجربی آن است که نه با عقل و استدلال قیاسی سر و کار دارد و نه با دل و الهامات قلبی، سر و کارش با حس و تجربه و آزمایش است؛ یعنی نتایج علوم را که محصول تجربه و آزمایش است با مربوط کردن به یکدیگر به صورت حکمت و فلسفه در می‌آورد.

حکمت جدلی

“حکمت جدلی” یعنی حکمتی که بر اساس مشهورات در مسائل جهانی و کلی استدلال کند. مقدمات استدلال در این حکمت، آن چیزهایی است که منطقیین آنها را “مشهورات” یا “مقبولات” می‌خوانند.

حکمت خداوند

حکمت در مورد ذات باری عبارت است از رساندن مخلوقات به کمال لایقشان و به عبارت دیگر حکمت درباره خداوند عبارت است از آفرینش اشیاء بر اساس سوق دادن آنها به سوی غایات و کمال لایق آنها.

حکمت در انسان

حکمت در انسان عبارت است از خردمندی و گام برداشتن در مسیر کمال انسانی.

حکمت ذوقی

حکمت ذوقی سر و کارش تنها با استدلال نیست، بیشتر با ذوق و الهام و اشراق است؛ بیشتر از آنچه از عقل الهام می‌گیرد از دل الهام می‌گیرد.

حکمت عملی

“حکمت عملی” دریافت خطّ مشی زندگی است، آن‌چنانکه باید. آن حکمتی که به اصطلاح مولود تقوا است و آن روشنی و فرقانی که در اثر تقوا پیدا می‌شود، حکمت عملی است نه حکمت نظری. اخلاق، سیاست و تدبیر منزل را حکمت عملی گویند [و به تعبیر دیگر] درک صحیح و واقعی درباره آنچه باید باشد.

حکمت متعالیه

... این چهار جریان در جهان اسلام ادامه یافتند تا در یک نقطه به یکدیگر رسیدند و جمعاً جریان واحدی را به وجود آوردند. نقطه‌ای که این چهار جریان در آنجا با یکدیگر تلاقی کردند “حکمت متعالیه” نامیده می‌شود.

حکمت مشرقیه

“حکمت مشرقیه” یعنی تمام حرکت‌های عرضیه باید منتهی بشود به حرکت ذاتی، یعنی حرکتی که لازمه ذات موضوعش باشد و اتصاف موضوعش به آن نیازمند به علت نباشد، و حرکت از نفس موضوعش انتزاع شود، و هو الجوهر و الطبيعة الجوهرية.

حکمت نظری

“حکمت نظری” دریافت هستی است آن‌چنانکه هست. یعنی حکمت و درک صحیح درباره آنچه هست. الهیّات، ریاضیّات (حساب، هندسه، هیئت، موسیقی) و طبیعیّات (فیزیک، حیوان‌شناسی، گیاه‌شناسی) را می‌گویند حکمت نظری یا فلسفه نظری.

حکمت و علم

[حکمت] “دریافت کلی صحیح از مجموع هستی” است که غیر از علم است، زیرا علم دریافتی است از بخشی از هستی.

حکمت و موعظه

تفاوت موعظه و حکمت در این است که حکمت تعلیم است و موعظه تذکار، حکمت برای آگاهی است و مو عظه برای بیداری، حکمت مبارزه با جهل است و موعظه مبارزه با غفلت، سر و کار حکمت با عقل و فکر است و سر و کار موعظه با دل و عاطفه، حکمت یاد می‌دهد و موعظه یادآوری می‌کند، حکمت بر موجودی ذهنی می‌افزاید و موعظه ذهن را برای بهره‌برداری از موجودی خود آماده می‌سازد، حکمت چراغ است و موعظه باز کردن چشم است برای دیدن، حکمت برای اندیشیدن است و موعظه برای به خود آمدن، حکمت زبان عقل است و موعظه پیام روح.

منابع

1. زکریایی، محمد علی، فرهنگ مطهر