ساقی (اسم الهی)
موضوع مرتبط ندارد - مدخل مرتبط ندارد - پرسش مرتبط ندارد
مقدمه
ساقی از ماده «س - ق - ی» است. سَقْی در لغت به معنای نوشاندن آب و [مایعاتی _ همانند آن به چیزی است[۱] و اسقاء از همین ماده به معنای در اختیار قرار دادن نوشیدنی است[۲]. به دهنده نوشیدنی «ساقی» گفته می‌شود[۳]. مشتقات این واژه در قرآن کریم به ۲۵ مورد می‌رسند[۴] که ۹ مورد آن بیانگر صفت فعل خدا و مقصود از آنها فراهم آوردن نوشیدنی‌هایی مانند آب برای آفریده‌های نیازمند نوشیدنی است. «ساقی» که از اسمای حسنا و صفات فعل الهی است[۵] از همین موارد برگرفته شده است. صفت ساقی به گونه حقیقی ویژه خداست و جز او تنها واسطه سقایت است[۶]. برخی عارفان مسلمان اسم ساقی را کنایه از فیاضیت مطلق خدا می‌دانند که با افاضه وجود بر ماهیات به آنها شراب هستی می‌نوشاند[۷]. برخی دیگر گفته‌اند: خداوند از آن جهت ساقی است که اهل معرفت را از شراب محبت الهی بهره‌مند می‌سازد[۸] برخی نیز متعلق سقایت را علم بالله شمرده و از این رو 
رَبِّ زِدْنِي عِلْمًا
[۹] را عین استسقا معنا کرده‌اند[۱۰].[۱۱].
سقایت خدا در دنیا
سقی در عالم طبیعت شامل همه فعل و انفعالات طبیعی می‌شود که به تولید آب می‌انجامند و با وسایطی، آب را به موجودات زنده می‌رسانند و نیاز آنها را برمی‌آورند؛ نیز نیروهایی که در موجودات جاندار آب را جذب می‌کنند و در فرایند سوخت و ساز و رشد به کار می‌بندند، همه آنها در سایه این صفت الهی جای می‌گیرند[۱۲]. هرچند همه مواهب و نعمت‌های طبیعی از خدای متعالی‌اند، نظر به اهمیتی که آب در زندگی انسان و دیگر جانداران دارد، قرآن کریم بارها از این نعمت به استقلال یاد می‌کند و به یاد انسان می‌آورد که در حقیقت نعمت آب و آبادانی از خداست و هرچه جز او واسطه است. قرآن کریم، ابر و باد و دیگر نیروها و پدیده‌های طبیعی را وسایطی می‌شمارد که زمامشان در دست خداست و به آدمی یادآور می‌شود که فقط اوست که ابرها را بارور کرده و پس از نزول باران شما را سیراب می‌سازد و شما خزانه‌دار آن نیستید: وَأَرْسَلْنَا ٱلرِّيَـٰحَ لَوَٰقِحَ فَأَنزَلْنَا مِنَ ٱلسَّمَآءِ مَآءًۭ فَأَسْقَيْنَـٰكُمُوهُ وَمَآ أَنتُمْ لَهُۥ بِخَـٰزِنِينَ[۱۳] در جای دیگری زنده کردن زمین مرده و سیراب کردن چارپایان و انسان‌ها را با نزول آبی پاکیزه از آسمان، به خداوند نسبت داده است: وَهُوَ الَّذِي أَرْسَلَ الرِّيَاحَ بُشْرًا بَيْنَ يَدَيْ رَحْمَتِهِ وَأَنْزَلْنَا مِنَ السَّمَاءِ مَاءً طَهُورًا * لِنُحْيِيَ بِهِ بَلْدَةً مَيْتًا وَنُسْقِيَهُ مِمَّا خَلَقْنَا أَنْعَامًا وَأَنَاسِيَّ كَثِيرًا[۱۴] در آیه ۲۷ سوره مرسلات[۱۵] نیز از تأمین آب آشامیدنی گوارا برای انسان خبر می‌دهد که از کوه‌های ثابت و بلند سرچشمه می‌گیرد[۱۶]؛ همچنین وقتی سخن ابراهیم(ع) را در مقام شناساندن پروردگار خود به مشرکان نقل می‌کند، آن حضرت رهایی از گرسنگی و سیراب شدن خود را فقط به خداوند نسبت می‌دهد: وَٱلَّذِى هُوَ يُطْعِمُنِى وَيَسْقِينِ[۱۷] برخی آیه یاد شده را کنایه از تمام نعمت‌های مادی دانسته که از جانب خداوند برطرف‌کننده حوایج دنیوی‌اند؛ ولی در آیه به ذکر مهم‌ترین آنها از جمله اطعام و اسقاء بسنده شده است[۱۸]، چنان‌که در آیه ۶۶ سوره نحل به نعمت نوشاندن شیر ناب و گوارا به انسان از میان سرگین و خون دام‌ها با به‌کار بردن ماده سقی نیز تصریح شده است: وَإِنَّ لَكُمْ فِى ٱلْأَنْعَـٰمِ لَعِبْرَةًۭ نُّسْقِيكُم مِّمَّا فِى بُطُونِهِۦ مِنۢ بَيْنِ فَرْثٍۢ وَدَمٍۢ لَّبَنًا خَالِصًۭا سَآئِغًۭا لِّلشَّـٰرِبِينَ[۱۹].[۲۰].
سقایت خدا در آخرت
در آیاتی از قرآن مجید سقایت بهشتیان از سوی خداوند با انواع نوشیدنی‌ها مطرح شده است. در آیه ۲۱ سوره انسان در مقام شمارش پاداش‌های الهی به ابرار، نوشاندن باده‌های بهشتی از سوی خداوند به آنان آمده است؛ باده‌ای که باطنشان را از هرچه غیر خداست پاک می‌سازد[۲۱]: عَـٰلِيَهُمْ ثِيَابُ سُندُسٍ خُضْرٌۭ وَإِسْتَبْرَقٌۭ وَحُلُّوٓا۟ أَسَاوِرَ مِن فِضَّةٍۢ وَسَقَىٰهُمْ رَبُّهُمْ شَرَابًۭا طَهُورًا[۲۲]؛ همچنین در همین سوره آمده است که ساقیان بهشتی برای سقایت بهشتیان با جام‌های سیمین و ظروف شیشه‌ای بر گرد آنان می‌گردند: وَيُطَافُ عَلَيْهِم بِـَٔانِيَةٍۢ مِّن فِضَّةٍۢ وَأَكْوَابٍۢ كَانَتْ قَوَارِيرَا۠[۲۳] نوشیدنی ابرار آمیزه‌ای از زنجبیل دارد که از چشمه‌ای به نام سلسبیل فراهم شده است.[۲۴] در آیه دیگری بهره‌مندی پرهیزگاران از نوشیدنی‌هایی همچون آب گوارا و خالصی که هرگز بوی آن دگرگون نمی‌شود و شیری که طعم آن تغییر نمی‌یابد و باده لذت‌بخش و انگبین ناب که در نهرها جاری‌اند با نوشیدنی جهنمیان مقایسه شده که آبی داغ است که با نوشیدن آن دل و روده ایشان پاره پاره می‌شود[۲۵]؛ همچنین در آیه دیگری آمده است باده‌ای که به ابرار نوشانده می‌شود، مُهر شده و آمیزه‌ای از چشمه‌سار تسنیم با خود دارد.[۲۶] در برابر بهشتیان، دوزخیان از آبی داغ، چشمه‌ای جوشان: تُسْقَىٰ مِنْ عَيْنٍ ءَانِيَةٍۢ[۲۷] و آبی چرکین نوشانیده می‌شوند: مِنْ وَرَائِهِ جَهَنَّمُ وَيُسْقَى مِنْ مَاءٍ صَدِيدٍ[۲۸].[۲۹].
عوامل بهره‌مندی از سقایت خداوند
۱. ایمان: قرآن کریم ایمان و پایداری بر آن را در بهره‌مندی از آب گوارا در دنیا مؤثر دانسته است[۳۰]: وَأَلَّوِ ٱسْتَقَـٰمُوا۟ عَلَى ٱلطَّرِيقَةِ لَأَسْقَيْنَـٰهُم مَّآءً غَدَقًۭا[۳۱] منابع تفسیری در چیستی مَّآءً غَدَقًۭا اقوالی را برشمرده‌اند، مانند رزق بسیار و گشایش روزی؛ آب و باران فراوان؛ بهشت[۳۲]. علامه طباطبایی آب فراوان را ترجیح داده است؛ اما این احتمال را نیز موجه دانسته که به قرینه آیه بعد، «فراوانی رزق» مراد باشد، چنان‌که در سوره اعراف نیز آمده است: «اگر مردم شهرها ایمان آورده و به تقوا گرویده بودند، قطعاً برکاتی از آسمان و زمین برایشان می‌گشودیم».[۳۳].[۳۴]. در روایتی شیعی مَّآءً غَدَقًۭا به شربت ایمان و ٱلطَّرِيقَةِ به ولایت علی بن ابی طالب(ع) تأویل شده است[۳۵].
۲. تقوا: تقوا نیز از عوامل بهره‌مندی از نوشیدنی‌های متنوع بهشتی است. در برخی روایات نیز سیر کردن بیماران[۳۶]، سیر کردن شخص روزه‌دار[۳۷]، یک روز روزه در ماه رجب[۳۸]، روزه‌داری ماه رمضان[۳۹] و ترک شرابخواری[۴۰] از عوامل بهره‌مندی از شراب‌های بهشتی معرفی شده‌اند.[۴۱].
منابع
پانویس
- ↑ معجم مقاییس اللغه، ج۳، ص۸۴، «سقی».
- ↑ مفردات، ص۴۱۵، «سقی».
- ↑ فرهنگ فارسی، ج۲، ص۱۸۰۲، «ساقی».
- ↑ المعجم الاحصایی، ج۱، ص۴۵۶.
- ↑ التبیان، ج۶، ص۳۲۹؛ موسوعة له الاسماء الحسنی، ج۲، ص۱۸۸؛ الله تبارک و تعالی اسمائه و صفاته، ص۹۱.
- ↑ التبیان، ج۶، ص۳۲۹؛ الله تبارک و تعالی اسمائه و صفاته، ص۹۱.
- ↑ فرهنگ معارف اسلامی، ج۳، ص۷۸۰.
- ↑ کشف الاسرار، ج۷، ص۱۲۶، ۳۳۰، ۷۷۹؛ تفسیر ابن عربی، ج۲، ص۷۸۰.
- ↑ «پروردگارا! بر دانش من بیفزای!» سوره طه، آیه ۱۱۴.
- ↑ الفتوحات المکیه، ج۷، ص۳۳۷.
- ↑ احمدیان، ابراهیم، مقاله «ساقی / اسماء و صفات»، دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱۵، ص ۲۸.
- ↑ حاشیة شیخ زاده، ج۵، ص۳۴۴؛ التفسیر الکبیر، ج۲۴، ص۱۴۴.
- ↑ «و بادها را بارورکننده فرستادیم آنگاه از آسمان آبی فرو فشاندیم و شما را از آن سیراب کردیم و شما گنجور آن نیستید» سوره حجر، آیه ۲۲.
- ↑ «و اوست که بادها را نویدبخشی پیشاپیش رحمت خویش فرستاد و از آسمان، آبی پاک فرو فرستادیم * تا با آن سرزمینی مرده را زنده گردانیم و (نیز) آن را به چارپایان و آدمیان بسیاری که آفریده‌ایم بنوشانیم» سوره فرقان، آیه ۴۸-۴۹.
- ↑
وَجَعَلْنَا فِيهَا رَوَٰسِىَ شَـٰمِخَـٰتٍۢ وَأَسْقَيْنَـٰكُم مَّآءًۭ فُرَاتًۭا
«و در آن کوه‌هایی فرازمند پدید آوردیم و به شما آبی شیرین و گوارا نوشاندیم» سوره مرسلات، آیه ۲۷.
- ↑ المیزان، ج۲۰، ص۱۵۳؛ التحریر و التنویر، ج۲۹، ص۴۰۱.
- ↑ «و همان که به من می‌خوراند و می‌نوشاند» سوره شعراء، آیه ۷۹.
- ↑ المیزان، ج۱۵، ص۲۸۴.
- ↑ «و به یقین در چارپایان برای شما پندی (نهفته) است؛ از آنچه در شکم دارند از میان سرگین و خون، شیری ناب به شما می‌نوشانیم که گوارای نوشندگان است» سوره نحل، آیه ۶۶.
- ↑ احمدیان، ابراهیم، مقاله «ساقی / اسماء و صفات»، دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱۵، ص ۲۹.
- ↑ جامع البیان، ج۲۹، ص۲۷۰-۲۷۶.
- ↑ «بر تن آنان جامه‌هایی سبز از دیبای نازک و دیبای ستبر است و به دستبندهایی سیمین آراسته‌اند و پروردگارشان به آنان شرابی پاک می‌نوشاند» سوره انسان، آیه ۲۱.
- ↑ «و گرد آنان آوندهایی سیمین و جام‌هایی بلورین می‌چرخانند» سوره انسان، آیه ۱۵.
- ↑ وَيُسْقَوْنَ فِيهَا كَأْسًۭا كَانَ مِزَاجُهَا زَنجَبِيلًا * عَيْنًۭا فِيهَا تُسَمَّىٰ سَلْسَبِيلًا «و در آنجا به آنان پیاله‌ای می‌نوشانند که آمیخته آن زنجبیل است * از چشمه‌ای که آنجاست به نام سلسبیل» سوره انسان، آیه ۱۷-۱۸.
- ↑ مَّثَلُ ٱلْجَنَّةِ ٱلَّتِى وُعِدَ ٱلْمُتَّقُونَ فِيهَآ أَنْهَـٰرٌۭ مِّن مَّآءٍ غَيْرِ ءَاسِنٍۢ وَأَنْهَـٰرٌۭ مِّن لَّبَنٍۢ لَّمْ يَتَغَيَّرْ طَعْمُهُۥ وَأَنْهَـٰرٌۭ مِّنْ خَمْرٍۢ لَّذَّةٍۢ لِّلشَّـٰرِبِينَ وَأَنْهَـٰرٌۭ مِّنْ عَسَلٍۢ مُّصَفًّۭى وَلَهُمْ فِيهَا مِن كُلِّ ٱلثَّمَرَٰتِ وَمَغْفِرَةٌۭ مِّن رَّبِّهِمْ كَمَنْ هُوَ خَـٰلِدٌۭ فِى ٱلنَّارِ وَسُقُوا۟ مَآءً حَمِيمًۭا فَقَطَّعَ أَمْعَآءَهُمْ «داستان آن بهشت که به پرهیزگاران نوید داده‌اند، (این است): در آن، جویبارهایی از آبی است که نمی‌گندد و جویبارهایی از شیری که مزه‌اش دگرگون نمی‌گردد و جویبارهایی از شرابی که به نوشندگان لذت می‌بخشد و جویبارهایی از شهد ناب؛ و آنان را در آن هرگونه میوه و (نیز) آمرزشی از سوی پروردگارشان است؛ آیا (اینان) برابرند با کسانی که در آتش (دوزخ) جاودانند و به آنان آبی داغ می‌نوشانند که دل و روده‌هایشان را پاره‌پاره می‌گرداند؟» سوره محمّد، آیه ۱۵.
- ↑ يُسْقَوْنَ مِن رَّحِيقٍۢ مَّخْتُومٍ * وَمِزَاجُهُۥ مِن تَسْنِيمٍ «به آنان از شرابی دست ناخورده می‌نوشانند، * و آمیخته آن از (آب) تسنیم است» سوره مطفّفین، آیه ۲۵ و ۲۷.
- ↑ «از چشمه‌ای گرم (و جوشان) به آنان می‌نوشانند» سوره غاشیه، آیه ۵.
- ↑ «و پیش روی او دوزخ است و از زردابی به او می‌نوشانند» سوره ابراهیم، آیه ۱۶.
- ↑ احمدیان، ابراهیم، مقاله «ساقی / اسماء و صفات»، دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱۵، ص ۳۰.
- ↑ جامع البیان، ج۱۴، ص۱۴۱-۱۴۳؛ التفسیر الکبیر، ج۳۰، ص۱۶۱؛ المیزان، ج۱۷، ص۴۶.
- ↑ «و اینکه (به من وحی شده است) اگر بر راه (حقّ) پایداری ورزند آنان را از آبی (و رفاهی) فراوان سیراب می‌کنیم؛» سوره جنّ، آیه ۱۶.
- ↑ جامع البیان، ج۱۴، ص۱۴۱؛ التفسیر الکبیر، ج۳۰، ص۱۶۱.
- ↑ وَلَوْ أَنَّ أَهْلَ ٱلْقُرَىٰٓ ءَامَنُوا۟ وَٱتَّقَوْا۟ لَفَتَحْنَا عَلَيْهِم بَرَكَـٰتٍۢ مِّنَ ٱلسَّمَآءِ وَٱلْأَرْضِ وَلَـٰكِن كَذَّبُوا۟ فَأَخَذْنَـٰهُم بِمَا كَانُوا۟ يَكْسِبُونَ «و اگر مردم آن شهرها ایمان می‌آوردند و پرهیزگاری می‌ورزیدند بر آنان از آسمان و زمین برکت‌هایی می‌گشودیم اما (پیام ما را) دروغ شمردند بنابراین برای آنچه می‌کردند آنان را فرو گرفتیم» سوره اعراف، آیه ۹۶.
- ↑ المیزان، ج۱۷، ص۴۶.
- ↑ الکافی، ج۱، ص۲۲۰، ۴۱۹.
- ↑ کنزالعمال، ج۱۵، ص۷۹۱.
- ↑ کنزالعمال، ج۸، ص۴۷۷.
- ↑ کنزالعمال، ج۸، ص۵۷۷.
- ↑ مجمع الزوائد، ج۳، ص۱۸۳.
- ↑ کنزالعمال، ج۱۱، ص۴۴۵.
- ↑ احمدیان، ابراهیم، مقاله «ساقی / اسماء و صفات»، دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱۵، ص ۳۱.